QUIT INDIA MOVEMENT IN ODISHA

(A DOCUMENTARY STUDY)

CONTENTS

PREFACE

The nationalist movement in Gandhian era witnessed three great waves of struggle- Non-cooperation Movement (1920-22), Civil Disobedience Movement (1930-34) and Quit India Movement (1942). In a step by step manner, under Gandhi’s leadership Indian National Congress started with a call not to cooperate with the British which was unfortunately suspended after the Chaurichaura incident of irate mob setting fire to the police station at that place, thereby burning some policemen on the spot. Then in the thirties, during the time of Great Economic Depression of the thirties in the entire world, at the call of Gandhiji, Congress adopted a programme of Civil Disobedience including making of salt from the saline sea-water, forest satyagraha and anti-Choukidari tax movement during 1930-34. The nation for the first time celebrated its Independence Day at the call of the Congress on 26 January 1930. Unfortunately, Gandhi-Irwin Pact of 5 March 1931 led to the suspension of the Civil Disobedience Movement. The movement had on untimely demise by 1934.

The national political development since then because a curious mixture of two opposite trends. On one hand the Government of India Act, 1935 gave limited power to the people of India in the name of Provincial Autonomy and withheld the federal part to be implemented in the central level. The initial hesitation to accept the offer of office in the provincial level later changed after the British Government assured popular rule that led to the inauguration of the provincial ministries with Congress forming eight out of eleven provincial ministries. On the other hand, the outbreak of Second World War changed the political scenario. As the colonial authorities declared India’s joining the War on the side of the Allied Powers without consulting the national leaders, the Congress ministries resigned in 1939, plunging the nation to a deep political crisis. After giving call for Individual Satyagraha Movement at Ramgarh in 1940, Congress decided to go for Quit India Movement from 9th August 1942. As national leadership was arrested, Gandhi directed the people to be their own leaders with a clarion call of ‘Do or Die’.

This movement had spread throughout the length and breadth of the province of Odisha. For the first time, breaking its own self-imposed restriction of keeping the Garjats out of the organized Congress activities and movement, the call was given by the Congress leadership to the people of Garjats (Princely States) and Mughalbandis (British administrated area) to take up the national call of Quit India. It was a movement for the whole country, reaching out to every nook and corner of India. The newly formed Congress Socialist Party (CSP) (formed in 1934) took the leadership of the movement in the absence of traditional Gandhians as most of them were in jails.

In the Odishan context, CSP went for underground movement. Gandhian restriction on violence was overshadowed by militant, violent action by the people. It not only affected the six districts of the then Odisha but spread to the Garjats like Dhenkanal, Talcher, Nilgiri etc. Talcher was one among the five places in India where aeroplanes were used to fire upon the agitating masses.

The Odisha State Archives is in possession of a number of confidential documents on Quit India Movement. It is a pity that during this critical phase of Indian freedom struggle, Odia newspapers were not allowed to bring out their publications in a normal way. The Government of Odisha has decided to bring out a publication on this movement in which the people of Odisha played a conspicuous role. Fortunately, we have at our disposal the writings of such persons who played important role in this movement of Odisha. We have also at our disposal the Transfer of Power Volumes brought out by Her Majesty Stationery Office, London. On the basis of source material available in Odisha State Archives we have brought out this compilation. This volume will be of immense help to the scholars and general public having interested. It will project this great movement in proper perspective before the people of various provinces of the country, so that our historical achievements can attract national attention and have proper evaluation by posterity.

This unique publication contains on the invaluable records of the Odisha State Archives on Quit India movement. An effort has been made to present them in chronological sequence before the readers and scholars. The authorities of the Department of Culture, the Govt. of Odisha decided to publish the relevant extracts from those records along with other official and non-official records for the benefit of scholars and general readers. With the active support of Sri Ashok Chandra Panda, Hon’ble Minister, Tourism & Culture, Sri Manoranjan Panigrahi, Commissioner-cum-Secretary, Culture & I & P.R. and Sri Amarendra Kumar Patnaik, Director, Culture this onerous task has been accomplished within so short a time. I express my deep sense of gratitude to Prof. A.C. Pradhan former Professor and Head, Department of History, Utkal University, Prof. Ashok Kumar Patnaik, Former Professor and Head, Department of History, Utkal University for their editorial assistance and also I am grateful to Dr. Mahesh Prasad Dash, former Superintendent Odisha State Archives and Prof. Rajkishore Mishra former Editor and former Secretary, Odisha Sahitya Akademy for their cooperation and guidance. I extend my thanks to Sri Pradosh Patnaik, the well-known journalist for his valuable advice. I am also thankful to Dr. Bibekananda Das, Ex-Superintendent, Odisha State Archives, Dr. Sk. Soleman Ali, Curator, Odisha State Archives, Sri Prasant Kumar Mohakud and all the staff of Odisha State Archives for their help in preparing this volume. I thank the technical Director of Odisha Government Press, Sri Hemanta Kumar Mishra for help and cooperation in printing the book.

This year being 75 the year of the Quit India Movement we are bringing out a documentation of the source material on the Movement as part of Platinum Jubilee Celebration. I hope this volume would find a place among the valuable documentary publications on the same theme in a national context.

EDITORIAL NOTE

This essay is intended to provide a brief historiographical introduction to the documentation of source material on Quit India movement in Odisha available in the Odisha State Archives. This movement in any region of India has to be studied against all-India as well as local backgrounds. With the attack of Germany on Poland, which in course of time, developed into the Second World War, Lord Linlithgow, the Viceroy of India declared war against Germany without consulting Indian political leaders and the provincial ministries. The Congress party alleged that the British Government had involved India in an unwanted war for the furtherance of their imperialist goals without consulting the representatives of Indian people. In October 1939 the All-India Congress Committee asked the Congress Ministries in different provinces to resign in protest against the British Government’s war policy. The Congress Party decided not to cooperate with the British in its war efforts. The Ramgarh session of the Indian National Congress held in March 1940 decided Congress to launch Individual Civil Disobedience Movement.

The Japanese expansion in South East Asia forced the British authorities to arrive at a settlement with Indian political parties, particularly Indian National Congress. In March 1942 Sir Stafford Cripps came to India for discussion with the Indian political leaders. Cripps Mission failed because of the British reluctance to establish national government during the war, as desired by the Congress. The failure of Cripps Mission led to the Congress decision to start Civil Disobedience Movement in a mass scale so as to force the British to quit India. On the basis of Mahatma Gandhi’s confidential draft, on 14 July, 1942, at Wardha, the Congress Working Committee adopted the resolution on Gandhi’s Quit India demand. The All-India Congress Committee passed the Quit India Resolution on 8 August 1942 at Bombay.

The immediate end of British rule in India is an urgent necessity both for the sake of India and for the success of the cause of the United Nations. The continuation of that rule is degrading and enfeebling India and making her progressively less capable of defending herself and of contributing to the cause of world freedom…India, the classic land of modern imperialism, has become the crux of the question, for by the freedom of India will Britain and the United Nations be judged, and the peoples of Asia and Africa be filled with hope and enthusiasm. The end of British rule in this country is thus a vital and immediate issue on which depends the future of the war and the success of freedom and democracy. A free India will assure this success by throwing all her great resources in the struggle for freedom and against the aggression of Nazism, Fascism and Imperialism.

The third decade of 20th century had already witnessed radicalization of national movement due to various factors. The impact of the Great Depression of the thirties (1929-1933) as a global phenomenon had affected the national scenario in India. The imperialist government of British India tried to clamp down its colonial rule more firmly to secure its own economic interest in India. The rise of Fascism, Nazism and Japanese militarism further aggravated the situation as Britain was afraid of new contenders for colonial possession in Asia and Africa that would curtail its overseas trade and profit. Germany’s withdrawal from the League of Nations in 1933 and her repudiation of the provisions of the Treaty of Versailles of 1919, Japanese attack on Manchuria in 1931 and her efforts to dominate over northern and eastern part of China and whole of East Asia and Italy’s capture of Ethiopia (Abyssinia) in 1935 and withdrawal from the League of Nations in 1937 were the indicators of an imperialist world war in making. Consequently, the thirties witnessed the heightening of popular movements and organizations among the masses and various strata of Indian society.

Gandhi’s signing of Gandhi-Irwin Pact on 5 March 1931, attending Second Round Table Conference at London in 1931, returning from there empty handed, Communal Award Declaration of British Government in 1932, Gandhi’s suspension of Civil Disobidence Movement in 1933 and withdrawing the same in 1934 created discontent in the rank and file of the Congress Party and it planted the seed of the Congress Socialist Party in national level in 1934. The Congress Socialist had accepted Gandhism and Marxism to be applied under Indian conditions. They were called Social Democrats of Indian variety.

The thirties saw the growth of youth Leagues and students’ organizations, all over the country. Youth and students were yearning for militant actions against the British and Bhagat Singh’s martyrdom on 23 March 1931 caught their imagination and furthered their desire for a path of action.

The restlessness of the Zamindari tenants or ryots and Mughalbandi peasants increased as there was demand for more rent, despite stagnant agriculture, no improvement in cultivation and consequent production. The All India Kisan Sabha (AIKS) was formed in 1936 at Lucknow to fight for the causes of the peasants. There was a union of the two-wings of the All India Trade Union Congress in 1934. The organization of the peasants, workers, youth and students with the birth of the Congress Socialist Party (Communist Party of India was banned from 1934 to 1942) was indicative of a new radical beginning of a mass movement in near future, which happened in 1942.

The All India States Peoples Movement (AISPC) which was formed in 1927 to fight against the autocratic and arbitrary rule of the rulers of the princely states, seeking rule of law and democratic institutions became more active in the thirties and in Odishan context from 1931 onwards.

The province of Odisha had been formed according to the Government of India Act. 1935 with effect from 1 April 1936. In January 1937 election was held for the Odisha Legislative Assembly. After initial hesitation of few months on 19 July, 1937, a Congress ministry was formed with Bishwanath Das as Prime Minister. In thirties there were peasant movements in Zamindary areas, and Praja Mandal Movements in the princely states against the arbitrary rulers.

The formation of the Congress ministry was followed by rifts within the Congress party. Indiscipline within the Provincial Congress Committee became the order of the day. By mid-thirties a socialist group which had emerged within the Congress party, who provided leadership to the peasant movements and states peoples movement. In response to the peasant movement the Zamindars organized themselves. They brought out their mouth piece Utkal Barta. In 1938 the Socialist leader Surendra Nath Dwivedy brought out a journal, called Krushak, to champion the cause of peasants.

On 4 November 1939 the Congress Ministry of Bishwanath Das resigned. On 1 December 1940 Individual Civil Disobedience was launched in Odisha with H.K. Mahtab as the general director. In coastal tract Mahtab, Biswanath Das and Nabakrushna Choudhury offered individual Satyagraha. As for princely states individual Satyagraha was carried on in Talcher by Pabitra Mohan Pradhan.

By 1940 the Congress organisation had become quite popular in rural areas. The membership of Congress in rural areas was 43467 as against 2370 in urban areas.1 In Jeypore Zamindary Laxman Naik, the Gandhian Congressman from tribal ranks, who earned the epithet of ‘Gandhi of Malkangiri’, carried on individual Satyagraha in two areas -Ramgiri outpost and Mathili. After the resignation of the Congress Ministry, in 1939, the colonial authorities made efforts to form a new ministry. It was successful when on 24 November 1941 a coalition ministry was formed, with Maharaja Krushna Chandra Gajapati, the Maharaja of Paralakhemundi as Prime Minister and Pt. Godavarish Mishra and Maulavi Abdus Sobhan Khan as the ministers. The ministry was supported by 26 legislators which included some dissident Congressmen.

By the beginning of 1942, Japanese invasion of eastern India was feared. In May 1942 Mira Ben a close follower of Mahatma Gandhi visited Odisha. She anticipated that in the event of Japanese invasion, the British might disrupt railways and roads before withdrawing from India. In anticipation of Japanese invasion on coastal belt the Government shifted the secretariat from Cuttack to Sambalpur. To check the possible movement of Japanese troops the Government ordered the seizure of boats, bicycles, and buses within twenty miles of the coast. Hoarding of paddy was banned in this war zone. In May 1942 Gandhi wrote in Harijan, “Leave India to God. If that is too much, then leave her to anarchy. This ordered disciplined anarchy should go and if there is complete lawlessness, I would risk it”. 2

The AICC meeting, held at Bombay in August 1942 to pass Quit India resolution was attended by five persons from Odisha-Harekrushna Mahatab, Malati Chaudhury, Laxminarayan Mishra, Radhakrushna Biswasroy and Surendranath Dwivedy. Mahtab was arrested at Bombay and was sent to Ahamadnagar Fort Jail. Many top Congress leaders had been arrested at Bombay after Gandhi’s arrest. When Surendranath Dwivedy met his private secretary Pyarelal in Birla Bhavan, the latter handed over a small piece of paper, containing the following message supposed to have been conveyed by Mahatma Gandhi -‘Paralyse the administration. We are free from today, be your own leader. Do or die’. 3

Dwivedy could evade his arrest for some time. He stayed in the house of Nandi Sahu in Alisha Bazar and carried on his underground revolutionary activities. His line of activity was to rouse people for subversive activities through distribution of leaflets. In this work he has assisted by some persons- Banka Bihari Das, Radhanath Pandit, Bishwanath Pandit, Banamali Mishra, and Schidananda Mishra. The following programme of action was sought to be carried out through the anonymous leaflets. 4

The Government started intensive propaganda against Quit India programme with the help of loyalist associations. All Congress institutions in the state were declared illegal. On 10 August 1942 all Congress offices were seized by the police. All district-level prominent Congress workers were arrested and sent to jail. Everything seemed to be quiet for some time, but it was lull before the storm.

CUTTACK DISTRICT

The message of Quit India movement first got its response in Odisha from the students of Ravenshaw Collage in Cuttack town. They were agitated over the arrest of Congress leaders. As the provincial Legislative Assembly was functioning in the Ravenshaw College, they had a good opportunity to witness the political scenario of Odisha from close quarters and the resignation of the ministers on the outbreak Second World war stirred them. The call of Gandhiji ‘Do or Die’ also stirred the students to action, they took the lead in voicing their protest against the colonial rule. On 11 August the students observed a hartal. On 12 August the student leaders such as Biren Mitra, Narasingha Tripathy and Durga Charan Mohanty organized a meeting outside the College premises. On 13 August a public meeting was held near the Gaurishankar Park. After the meeting the students and Congressmen took out a procession that moved through the main roads of the city to draw the attention of the people of Cuttack to the ongoing movement of the Congress. On 14 August about 200 students set fire to the records and furnitures in the office. Main leaders of the disturbance were Banamali Patnaik, Ashok Das, Biren Mitra, Suraj Mal Saha and Bibudhendra Mishra. After police enquiry Bibudhendra Mishra and Suraj Mal Saha were arrested under the Defense of India Act and later they were confined in Berhampur Central jail. The students of the Ravenshaw Collage along with Congress leaders appealed to the Government servants to resign from their jobs, asked the people to withhold their due payment to the government, cut railway lines and telegraph wires etc. Following the example of Ravenshaw College, the students of other educational institutions of Cuttack town went on strike in their institutions.

On 16 August, the Congress Ashram at Bari, attacked earlier by the police under instruction from Home Department was burnt. They set fire to the properties, seized by the police from the Ashram and burnt the uniform of Choukidars and Dafadars, who were working in the local area as subordinate police personnel. On 21 August, Ramnandan Mishra, the Socialist leader from Bihar who had come to Cuttack to organize the Quit India movement was arrested by the police. As the Congress Socialists under Surendra Nath Dwibedy took the lead, there were large scale burning, loot and sabotage in various parts of Cuttack district at that time; it was reported by the police that there were 71 such incidents during the last week of August in Jajpur sub-division of the Cuttack district.

In Jajpur town the leaders and lawyers condemned the repressive measures of the Government, and held meetings, demanding the release of arrested national leaders. The courts and houses, of Zamindars were burnt within the jurisdiction of Barchana police station. Even the official uniforms of the Choukidars and Dafadars were snatched from them and were burnt in front of different police stations. The post offices and their records were burnt.

Gopabandhu Choudhury, the former Congress President had established an Ashram at Bari in 1934 and it had its branches in neighbouring areas. On 20 August 1942, the news of the arrest of Gopabandhu Chaoudhury and Rama Devi reached Bari and the neighboring areas. The Banarasena set fires to the Kaipada post office and destroyed the paper connected with smallpox vaccination of those areas. The leaders such as Birakishore Ray, Haladhar Das and others went underground. The police force with magistrate reached Kaipada on 25 August to take strong action for the burning incidents. On 26 August there was a clash between the police and the people at Kaipada, under Binjharpur police station; there as a result of police firing one person was killed and twelve were injured. Initially they were taken to Jajpur jail and later to Cuttack jail, six other school students of Jagatsinghpur were also arrested.

On 27 August, defyirg Governments prohibition on procession 10,000 people gathered in Jajpur town and proceeded towards S.D.O’s office. They were led by Padmanabha Roy, Baidyanath Das, Gopinath Sahu and others. On being asked about their intention, they said that they had come to request Government officers to resign. The S.D.O. asked them to disperse to which they did not listen. They only dispersed when on aeroplane flew over the crowd in low height and dropped tear gas shells. Then section 144 was promulgated in the town. The agitators on their return march, burnt a few government buildings including Ramabagh post office which was four miles away from Jajpur Town.

In Cuttack district the movement was organized at Barchana, Binjharpur, Tirtol, Ersama, Mahanga. In these places people paralysed the government. After Kaipada firing in many areas people formed defence associations for their protection. At Bagalpur under the leadership of Gaurang Charan Das, a batch of young men, got training in lathi play. The youth of village Batemura formed an organization to combat the police; it was called Rakta Bahini. Surendranath Dwivedi working from his underground hideout guided the movement from Cuttack by sending instructions to various parts of Cuttack and other areas of Odisha. It was called bulletin and circulated secretly. He appealed to the people to destroy all communications and government records, campaigned against payment of taxes, and asked the people to seize police weapons and burn their uniforms. In one such bulletin, he called upon the youth of Odisha to ‘let a river of blood flew.’

Cuttack was the nerve Centre of the movement from where instructions were sent to various parts of the province. The Congress Socialists under the leadership of Surendranath Dwivedy were giving their full support to the underground organization and activities. Dwivedy was assisted by Nishamani Khuntia, Gour Charan Das, Bankabihari Das, Biswanath Parida, Narasingha Mohanty, Gouranga Charan Das and Anil Kumar Ghosh.

According to police report in August 1942 in the Cuttack District, burning of Canal revenue offices and PWD Bunglows (10), the uniform of Choukidars (26), burning of post offices (4), burning and looting of excise shops(5), buring of Zamindari Kutcheries(6), and looting of granaries(2), took place6. On 6 September, a mob burnt police station and post office at Ersama. On 7 September rail lines between Meranumdali and Talcher were removed, resulting in the derailment of a goods train. In October 1942 in Kendrapara sub-division some telegraph wires were cut.

BALASORE DISTRICT

In the Balasore district at the beginning of the Quit India movement, some prominent Congressmen were arrested, and Congress offices at Balasore, Soro, Bhadrak, Agarpara and Dhamnagar were seized. As a result, the public reacted, raising their voice of protest, and there were clashes between the agitating mob and the police, resulting in casualities. The students went on strike at Soro, Bhadrak, Chandbali and other places. The Balasore Zilla School was closed for some time. The students distributed a pamphlet to implement the Congress party’s programme. The pamphlet asked the people:

On 17 August 1942, a mob of about 5000 armed men invaded the police station in Bhandaripokhari village, injured police officials, smashed the furnitures and tore the records in the police station. The mob also set fire to the local post office, dismantled a wooden bridge, and cut the telegraph lines. As a punitive measure the Government imposed a fine of Rs.6000/- upon the twelve neighbouring villages. Two Congress M.L.A.s Jagannath Das and Dwarakanath Das who had organized the uprising were arrested.

On 21st September 1942, in the Lunia village of Dhamnagar P.S. there was an encounter between the revolutionary mob and police and as a result of police firing nine people were killed and five were injured.

As a result of police firing on revolutionary mob at Khairadihi within the jurisdictions of Khaira police station on 28 September 1942, two persons were killed.

From Khairadihi the police force proceeded towards Tudigadia. At Tudigadia, at about 3 PM about 100 people surrounded the police to get possession of the dead bodies and get the arrested persons released. The mob was armed with bows and arrows, lathis and katuries. The police fired upon them, killing three Santhals from Nilgiri, and arrested 19 persons.

The most brutal act of police oppression occurred in the Eram Village, situated under the Basudevpur Police Station of the Bhadrak Sub-Division. Eram is one of the twenty-five villages which was practically inaccessible, being surrounded by two rivers and sea. According to the official source, this area had become a strong centre of Congress activities during the Quit India movement. On 28 September 1942, some policemen came to the Eram village to arrest some Congressmen. As the police men entered the village, the people started blowing the conch and about 5 to 6 thousand people gathered in the Melana ground. In the mean time, police force reached the residence of local Zamindar towards 6 PM. As the Choukidars were carrying the luggages of the police officials to the residence of the Zamindar, two Satyagarhis-Ratnakar Biswal and Mani Bej snatched them away saying “You cannot carry the belongings of the slaves of the British Government.”8Over this incident the D.S.P. Kunja Bihari Mahanty became very much angry and vowed to take revenge on the mob. At about 6.30 PM. at the Melan ground, the D.S.P. ordered firing on the mob. According to official report as a result of firing 26 persons were killed, and 54 persons were injured. After the tragic massacre the police unleashed a region of terror over Eram and surrounding villages. As the people left their homes, the village had a deserted look and the policemen looted whatever they could. For mobilising the people at Eram some persons-Aniruddha Mohanty, Kamala Prasad Kar and Gouranga Mohanty were arrested.

PURI DISTRICT

Puri district was comparatively quiet during the Quit India Movement. It was the wife of the Zamindar of Manijong, Sulakshana Mali Jena who gave the plan to occupy the police station of Nimapara at a meeting at Lantapada field. On 16 September a meeting was held at Barabati field to make a fresh plan. With Congress flag, the agitators proceeded towards the Police Station to persuade the policemen to resign. When they were near the police station, they were not allowed to proceed. The agitators pelted stones at the police force. Meanwhile Uchhab Mallik, a dalit agitator, with a Congress flag made efforts to break the police cordon. At that time, the police fired upon the people leading to the death of Uchhab Mallik and injury to 16 persons. Hereafter police let loose a reign of terror arresting 41 persons including Bhabani Patnaik, Gajendra Mallik (son of Uchhab Mallick), Padma Charan Samantasinghar, Pitabas Sahu and many others of Puri district who had organized many other popular activities like hartals, strikes etc. Prananath Patnaik, Baidyanath Mishra and Suraj mal Saha who returned from jail being arrested in other cases were rearrested in August 1942. As the space in Puri jail was insufficient, many of them were transferred to Berhampur Central Jail.

GANJAM DISTRICT

Ganjam District during the Quit India movement was comparatively quiet. We can explain the phenomenon by the fact that it was an Agency area under Madras Presidency till 1936. It was far away from Cuttack, the nerve centre of the movement and that Congress organization in the district was weak. It had three Congress organizations in the district viz.- Ganjam District Congress Committee, Gurmandi Sevashram and Kulado Ashram, which were seized by the authorities immediately after the inauguration of the Quit India movement. Though there was no firing in Ganjam district, it did contribute to the Quit India movement in various parts of the district. The circle Jail of Ganjam was situated in the heart of Berhampur town, where political prisoners from various parts of the province were kept and the Congress leader of Koraput Laxman Naik became a martyr in this jail.

On 9 August, Uma Charan Patnaik, Congress leader of Ganjam was arrested along with other Odishan leaders. A young school student named Bipin Bihari Ratho led a group of 100 students to picket before the entrance of the Head post Officer to stop its work. They were physically lifted by the police. A day later, the students of Aska High school went in a procession condemning the arrest of the Congress leaders. Paralakhemundi witnessed a hartal on 14 August and majority of the students of Maharaja Srik Krushna Chandra Gajapati Collage went on in a procession in town leaving their classes. On the same day Smt. Gokala Tarama, the member of Visakhapatnam District Board resigned from her post opposing the arrest of Mahatma Gandhi and other Congress leaders. In Paralakhamundi the Adavasi protesters set fire to a thatched bungalow of the Government. These developments were important because the non – Congress coalition ministry functioned from 24 November 1941 with the support of the British government.

Hartals were also observed at Chhatrapada, Keruna, Kantapuri, Chakrapada and Bosaltongi. On 15 August, there was a big public meeting at Chhatrapada. Hat ground where the speakers condemned the repressive measures of the Government. On 18 August, Russelkunda witnessed a complete hartal with all business establishments being closed. A procession was taken in the local areas to appraise the people about the Quit India movement and Government repression. On 30 August, some workers of the Kulado Ashram were arrested. In the Ganjam movement the list of arrested people included Bijay Ch. Das (who late become M.P) Niranjan Patnaik, Sriharsha Mishra, Master Sanaya, Dibakar Patnaik, Ghanashyam patnaik, Biswanath Das (former Premier of the province), Banamali Moharana, Mrs. A. laxmi Bai (sister of former president of India Sj. V.V. Giri), Harihara Das, Mrs. Sobha Devi and many others. As per one estimate, altogether 101 workers were known to have been arrested in the Ganjam District on various charges. Even a seventeen years old student of Purusottampur High School Ramamohan Jena along with his few friends was arrested for making preparations to set fire to the Guaderi police station. In Aska, Satrughna Behera and Maguni Das opened a camp and launched the anti-British agitation. They cut off the telegraph lines between Aska and Nalagata, for which the police collected punitive tax from neighboring villages.

In Jagannath Prasad area, in defiance of the Government order, trees were cut from the protected forest of Panchabhuti and the village took away the trees under the leadership of Maguni Das, Ramachandra Nayak, Shatrughana Behera and others. The local agitators made a secret plan to blow away the bridge on the river Rushikulya by setting dyanamite, Maguni Das collected the dynamite secretly and it was handed over to Dr. R. Ram Murti of Aska. It is believed that Niranjan Patnaik was the master mind behind the plan. But before the plan was executed the police arrested the leaders like Maguni Das, Dr. R. Ram murti, Lalmoham Patra, K.C. Satpathy and few others. But this indicates the acceptance of the programme of the Congress Socialists and their contact with Ganjam.

SAMBALPUR DISTRICT

Laxminarayan Mishra attended the AICC meeting at Bombay in August 1942. On return, he was arrested on 19 August 1942. Sambalpur Zilla Congress Committee, Bargarh Congress Committee and Jharsuguda Congress Committee were declared illegal. Anti-British demonistrations were organized in Sambalpur, Bargarh and Jharsuguda. Students of Sambalpur Zilla School and Jharsuguda observed hartal. On 19th August important freedom fighters such as Nrusingha Guru, Dayanidhi Satapathy, Laxminaranayan Agarwal and Ramarakshya Sukla were arrested under Defence of India Act. Ramarakshya Shukla resigned from the membership of the Sambalpur Municipality. Some woman activists like Parbati Devi, Prabhabati Devi and Jambubati Devi organized a procession in Bargarh town. Prabhabati Devi and Jambubati Devi were arrested and jailed.

KORAPUT DISTRICT

Laxman Naik, the tribal Congressman of Malkangiri proved himself to be the real hero of Quit India movement. He could mobilize the tribals for the Congress movement in Koraput district. In his own village Tentuligumma he could enroll 200 people in the Congress party. In 1936 he organized a no-tax campaign in Mathili area. He had been arrested and sentenced to rigorous imprisonment for nine months in 1940-41 for taking part in Individual Civil Disobedience movement. He attended the meeting of Congress workers held at Jeypore on 31st July, 1942 where instructions were given to Congress workers about the impending Quit India movement. On his way back from the historic Quit India session held at Bombay, Biswasroy was arrested and Koraput District Congress Committee was declared illegal. By 14 August, most of the Congress leaders of Koraput district were in Jail. Laxman Naik, not being arrested, could carry on anti-government activities along with his associates. With cudgets, branches of trees and Congress flags in hands, Laxman and his co-workers organized processions and meetings, gheraoed police station, attacked and closed liquor and opium shops and attacked the houses of anti-social elements or exploiters.

Finally, Laxman decided to gherao the Mathili police station which was situated within Malkanagiri Tahsil on Jeypore- Malkangiri road on 21 August 1942. On that day, nearly 1000 people from thirty-three villages reached Mathili at 9.30AM. As they approached the police station with Congress flags in hand they were obstructed by the police. Laxman addressed the people in the following words: “Brothers, we are warriors. British rule is over. Mahatma Gandhi is our king. The Maharaja of Jeypore is dead. March ahead. We shall loot the thana, set fire to it, kill government officials and loot the Government treasury at Malkangiri”. Towards noon there was clash between the mob and police. Mujibar Rahman, the magistrate on duty gave orders to the police first for lathi charge and then for firing. As a result of encounter with the police, five persons were killed and seventeen were injured. Laxman Naik himself fell unconscious. For some time, he was lying by the side of the dead body of forest guard Ramaya. Ramaya, an opium addict had come to control the agitators and was most probably unwittingly shot dead by the police. 9

Laxman gained his sense after some time and with much difficulty walked to Jeypore town. After remaining underground for a week, he went to his village.

A serious situation developed in the Pappadahandi area of Nawarangpur Taluk towards the end of August 1942. On 24 August, a crowd of nearly five thousand people marched towards Papappadahandi police station. The police party asked them to disperse. Instead of dispersing, the crowd attacked the police. A subedar and a constable were injured. The police then fired upon the crowd. Twelve persons died on the spot, fourteen were injured and three died in hospital.

QUIT INDIA MOVEMENT IN GARJATS

By 1942 the people’s movements in Garjats had become an integral part of anti-colonial movement. Therefore, Quit India movement in the British Odisha had its echo in the princely states. In Nilgiri the Praja Mandal activists started their movements on 15 August by boycotting the officials of the state and burning their uniforms. The processions were organized in which people from every village participated. The processionists sang songs, beat drums and held meetings. The laws and orders enforced by the state were violated. There was large scale violation of forest laws. Fearing arrest, the young Prajamandal leader Banamali Das who was inclined toward communism went underground. In a meeting of the Praja Mandal held on 22 August, the police arrested some leaders including its president Kailash Chandra Mohanty.

To suppress the agitation, the Nilgiri Durbar planned aerial attacks on crowds and procession. As a result of firing in Berhampur, three people were killed. In November the Raja of Nilgiri sought to conciliate the Prajamandal. The Prajamandal activist demanded release of political prisoners, cancellation of warrants and collective fines and right to organize meetings. In some parts of the state such as Panchakhada and Athakunt the people carried on signatures campaign, demanding exemption from taxes and fines. Because of the Raja’s inability to handle the situation in his state, by the order of Government, he had to stay at Ranchi with family from 1942 to 1946. During this period, the administration of the state was managed by the Diwan TCR menon, assisted by the Political Agent, AN Michel.

In the state of Dhenkanal, the Prajamandal movement assumed a violent character because of people’s reaction to the oppressive policy of the Durbar. On 11 August 1942, state of emergency was proclaimed and the criminal law Amendment Act, 1908 and 1932 came into force. Dhenkanal Prajamandal was declared illegal. Public meetings and processions without the written permission of the magistrate were banned. On 26 August 1942 under the direction of the fire-brand Prajamandal leader Baishnab Charan Patnaik the armoury of the Madhi police station was looted and the police station was looted, and the police station was burnt and Raja’s granary at Malapur was looted. Before attacking the Madhi police station, Patnaik had constituted a guerrilla squad. They burnt the police station and Tahasil office at Chandpur. On 4 September 1942 the rebels proceeded towards the police station at Parjang where a skirmish took place between the rebels and state police force. Thereafter all the members of guerrilla squad except Baishnab Patnaik were arrested. Patnaik managed to escape and remained underground for four years. He could not be caught in spite of the announcement of a reward of rupees two thousand by F.H. Renov, the Superintendent of Police. In 1946 the rebels were released and the warrant against Baishnab Charan Patnaik was withdrawn.

In Talcher, the Durbar followed a repressive policy towards the Prajamandal agitators. But Pabitra Mohan Pradhan and his associates organized an effective resistance movement. The agitators were arrested. On 31st August Pabitra Mohan Pradhan escaped from the prison. When the Raja announced his escape, the people became angry thinking that he had killed Pradhan. The Talcher Prajamandal spread its network all over the State and isolated the Raja. They cut off telegraph and telephone lines.

On 7 September nearly 40,000 people from all parts of Talcher went in a procession and proceeded towards the palace of the Raja, raising slogans “Do or Die”, “Strike before we die”, “Strike the Raja” and “Drive the British Government from Talcher”. The situation became grave. The aerial attack was made on the crowd. Six persons were killed. Finally, the Talcher Prajamandal put forth two demands in a memorial, communicated to the Political Agent and Viceroy- (i) reformation of Praja Parishad and (ii) complete abolition of all casses. Talcher was one among five places in India where firing was done on the agitators from aeroplanes causing causality.

Besides Nilgiri, Dhenkanal and Talcher, there were agitations in some form or other in other princely states.

In Athgarh, Radhanath Rath was the main organizer of Prajamandal movement. On 22 August 1942 he was arrested for his seditious writing, published in Samaj.

In Boud the movement was organized by Prajamandal leaders like Prasad Meher, Sundarmani Nayak, Dhobi Sahu, Sundalmani Meher, Indra Mahakud, Anadi Charan Nayak and Gour Meher.

In Khandapara the movement was organized by Raghunath Singh Samant, Swapneswar Maharana and Somanath Mohant. Roads were obstructed by the felling of trees. Telephone wires were cut. Meetings were held in defiance of the ban by the Raja.

In Mayurbhanj under the leadership of Sarat Chandra Das, the President of Mayurbhanj Prajamandal meetings were held and hartals were organized. Tribals also participated in the movement. There were some leaders from their ranks such as Kuna Murmu Rohidas Majhi and Kailas Singh.

In Nayagarh the Quit India movement was organized by Sridhar Das, Banchhanidhi Senapati, Laxman Moharana, Sukra Behera, Narayan Nanda and Narayana Behera. The agitators planned to capture courts, police stations and other offices in a meeting held in village Mahulia. They were dispersed by the Raja’s police. The Durbar of Nayagarh, thereafter resorted to repressive measures against which there were protests. At Odagaon a big procession was brought out under the leadership of Ramachandra Mohanty. A well attended meeting was held at Lathipada. In both the places the Police adopted lathi-charge to disperse the people.

On 17 August 1942, hartals were observed in Nayagarh and Odagaon with great success. At Odagaon the people looted the house of the Zamindar Bhagaban Choudhury. Thereafter the flood gates of oppression were opened by the Sikh policemen. Even women were outraged. The oppression continued for two months. On 10 October 1942, a large number of people among whom there were some tribals proceeded to Nuagaon police station with a view to destroying it. The police sub-inspector Benudhar Patnaik ordered firing to disperse the mob. He was honoured by Raja with the title of Birabara for this act.

To carry on underground revolutionary activities Ananda Chandra Swain, Sadasiva Sarangi, Narayan Upadhyay and Purna Chandra Mallik organized a secret association. The Raja, on his part, arrested the suspected people (about 200 in number) and dumped them in Jail like beast.

In Narasinghpur the Quit India Movement was organized by Chakradhar Jena. Jena organized a big procession which was dispersed by firing in which Jena himself and seventeen others were injured.

In Ranpur the political agitators opened a camp to train agitators. The camp was looked after by the leftist Congressmen like Gokul Chandra Ray Chudamani, Prananath Patnaik and Ganghadhar Paikray.

In Sonepur the Quit India movement was organized in a mild from by the Prajamandal leaders. On 26 August 1942, Damodar Rath, the treasurer of Sonepur Prajamandal was arrested.

In conclusion it is appropriate to analyse the character and impact of Quit India Movement. It was essentially a movement of the students and common masses. Students took lead in Cuttack, Balasore and Sambalpur. Some of the student leaders like Biren Mitra, Bibudhendra Mishra and Banamali Pattnayak who organized the meetings and processions in Cuttack afterwards became eminent politicians and public leaders in post-independence era. In certain places the Quit India movement assumed the character of spontaneous popular outbursts. As the leaders from high command down to the district level were arrested and jailed, the meetings and processions were organized by the local leaders who were rather untrained, and inexperienced in Gandhian methods and politics. The Quit India movement in Odisha, as elsewhere in India, may, therefore, be called a subaltern movement in terms of post-colonial historiography. All sections of the people tribal and non-tribal, caste and outcaste, Hindus and Minorities joined the movement. Why did the people become militant during the Quit India movement? They had suffered a lot because of the hardships, caused by the war in which they had no stake. The arrest of the popular leaders who were fighting for the country’s freedom roused the people’s ire. The Japanese expansion in South East Asia, which the British were not initially able to resist, tarnished the colonial government’s image before the public. It is generally held that the Quit India Movement deviated from Gandhi’s principle of non-violence. It is also said that Gandhi himself was in a militant mood, when he gave the call for the Quit India movement. During the Non-cooperation movement over a stray case of violence in Chaurichaura village in the Gorakhpur district of Utter Pradesh he had suspended the movement. But during the Quit India Movement many violent incidents took place not only in Odisha, but elsewhere in India. The British Prime Minister Winston Churchill said in the House of Commons, “The Congress Party has now abandoned the policy in many respects of non-violence which Mr. Gandhi has so long inculcated in theory and has come into the open as a revolutionary movement.” Gandhi felt deep agony for this accusation and undertook a twenty-one day’s fast in February 1943 in jail. During the fast Gandhi’s condition became critical. Death was anticipated at any moment. The whole country felt gloomy over Gandhi’s condition. Appeals were made to the Government in India and England to release him. But the British Government would see Gandhi die in prison rather than release him. Three members of the Viceroy’s Executive Council resigned in protest such an attitude of the Government. Still Government remained adamant. Gandhi, however, survived the ordeal of the fast.

The Quit India Movement was a violent revolutionary movement. The violent activities were instigated and supported by the Congress Socialist leaders like Surendra Nath Dwivedy who remained underground till arrest. The underground revolutionaries aimed at paralyzing the administration by subversive activities like disruption of communication network and burning of Government offices without any personal violence.

During the Quit India movement there was an integration between the nationalist movement in Mughalbandi areas and Prajamandal movement in Garjats. In 1937-38 the Prajamandal movements in princely states were backed by the radical elements in Congress party. But in 1942 simultaneously there were movements in Mughalbandi areas and Garjats. The Quit India movement was not only anti-colonial but also anti-feudal. The people attacked the Zamindars’ Kucheries in Kalkala, Darpan, Madhupur and Kanika, stole paddy from the granaries of paddy owners and burnt the accounts of money lenders. The active involvement of peasants and tribals (in Koraput) is a conspicuous feature of the Quit India movement.

The Quit India Movement was essentially an upsurge of masses. It proved that the common Indians were ready to sacrifice their lives for freedom from foreign rule. It shook the moral foundation of British rule in India. English civilians hereafter feared to come to India. English soldiers showed their reluctance to fight against Indians.

The situation in India became more revolutionary than ever before after the Second World War. After the War, the British authorities apprehended that a fresh revolt by the Congress would be more wide spread and violent than the revolt of 1942. In a note to His Majesty’s Government on 6 November 1945: the Viceroy Lord Wavell observed: “The object of the rising the Congress leaders have in mind would be expulsion of the British. Whatever the leaders themselves might say publicly, there would be organized attacks on the railways, public buildings, treasuries would be looted and records destroyed. In fact Congressmen would attempt to paralyze the administration, as they did in 1942. They would also attack and possibly murder any official, British and Indian on whom they could lay their hands.”

The movement indicated the displeasure of the whole nation at the continuance of the alien rule in the country and the people were ready to fight for its total elimation from Indian soil. The question of method, as Gandhi was very touchy about ‘the means justifying the ends’ was no more in impediment on the path of the popular movement taking a violent turn. Withdrawal of a nation-wide movement, as had happened in the past after Chaurichaura incident of 1922, was no more in Gandhian agenda. The nation aroused and surcharged in Quit India Movement told its colonial masters in clear and bold voice to leave India. Nation was no more prepared to be ruled by any foreign master and it was ready to adopt any form of struggle, including violence, to achieve its national goal of independence and autonomy which would ultimately lead to economic and social progress in post-independent era.

REFERENCE AND NOTES

After the judgment of the additional session judge Laxman was sent to the Berhampur jail. Against the judgment, from jail, he made an appeal to the Patna High Court with Pitambar Mishra as the counsel. The High court upheld the judgment of the lower court.

Many hold that Ramaya had been killed by the police firing after Laxman had fallen unconscious. He had no intention to kill anybody and that he was proved be a murderer by a miscarriage of justice on the basis of false evidence.

On 29 March 1943, at 5 AM Laxman Naik was hanged in the Berhampur Jail in the presence of the Jailor.

ARCHIVAL DOCUMENTS

PAGE-41

An Assembly question by Sri Prananath Patnaik, MLA in connection with conviction of Sri Baidyanath Rath, Guru Charan Patnaik & Banamali Das for shouting anti war slogans. 13.03.1942, Acc. No. 2205, File No. 185/42, P - 3 (An extract from Home Confidential records)

Question by Sri Prananath Patnaik, M.L.A.

70.(a) Will the Government be pleased to state the place and area where Sri Baidyanath Rath, Gurucharan Patnaik and Banamali Das shouted anti-war slogans at the time of their transfer from Cuttack Jail to Angul Jail?

(b) Will the Government be pleased to state whether the District Magistrata of Cuttack transferred the cases of the above mentioned accused to the Subdivisional Magistrate of Angul for trial, who is in charge of a partially excluded area?

(c) Will the Government be pleased to state who is the authority to deal with Criminal offencers, committed in the Railway jurisdiction in each district?

(d) Will the Government be pleased to state whether the Sri Baidanath Rath,Gurucharan Patnaik and Banamali Das are convicted for their anti-war slogans?

(e) Will the Government be pleased to state whether the India Government have issued circulars to release prisoners under the category of "Symbolic and formal offence"?

(f) If the reply to the question (g) is in affirmative then will the Government be pleased to state whether they have considered the case of release of the above-mentioned prisoners who are now undergoing sentences for anti-war slogans?

71. (a) How many appeals other than criminal appeals are pending before each of the Collectors of Puri, Balasore and Cuttack?

(b) In how many of these appeals the final arguments of the parties were heard and judgement thereof reserved?

(c) The dates on which each of these appeals were finally heard?

PAGE- 42

Activities of Laxminarayan Mishra in Sambalpur District. 1.06.1942,

Acc. No. 2282, File No. 402/42, P - 4

(An extract from Home Confidential records)

Copy of confidential D.O. No.225-Con, dated 4th June 1942, from the R.C. Odisha, to the D.C. Sambalpur.

Your demi-official letter No.1114-Con., dated the 1st June 1942 about the activities of Lakshminarayan Misra and Miss Slade. You are quite right and I entirely agree with what you have done.

Copy of D.O. No.1114-Con, dated 1st June, 1942, from D.C. Sambalpur.

On the 29th afternoon I learnt from police that Lakshminarayan Misra, on the request of Miss Slade (Mira Ben), had planned to go to Jharsuguda in order to obtain a map of the area under acquisition for the aerodrome and the details of the construction of the buildings for the R.A.F. personnel.

2. As soon as the police report was received I asked the Sadar Subdivisional Officer to get into touch with Lakshminarayan Misra and ask him to see me before he proceeded to Jharsuguda. By this time, however, he had already left. A wife was sent to Jharsuguda Police to detain him and not to allow him to go to the aerodrome. The Tahsildar, Sadar, who was going to Jharsuguda in connection with an official enquiry, was asked by me to meet Lakshminarayan Misra and tell him to return to Sambalpur and see me before he proceeded to make any enquiry about the aerodrome.

3. Lakshminarayan Misra returned to Sambalpur on the 30th and saw me in the evening. At first he showed some annoyance on being prevented from going to the aerodrome. Be impressed upon me that you and Mr.Wood had assured Miss Mira Ben that she will get every facility for making enquiries into every matter and he was surprised that I did not allow him to obtain the information he wanted about the aerodrome. I explained to him that it is essential not to disclose any information about the aerodrome and we cannot allow anyone to obtain information which, it leaked out, would be valuable to the enemy. I told him that if he wanted any information about the aerodrome or any of the civil defence measures he should come to me and if I am satisfied that there is no objection to giving him the information I shall let him have it. But I clearly gave him to understand that we cannot brook any attempt at obtaining the information behind our back. This seemed to have satisfied him and he agreed that in future he will follow the course suggested by me.

4. He made no secret of the fact that he had’ been asked by Miss Slade to obtain a map of the aerodrome and neighbouring villages but he told me that it was done with a view to find out whether it would be possible to obtain the permission of the Gangpur Durbar to allow the villagers of Talmal to take their cattle to the neighbouring Gochar lands of Gangpur State for grazing. A large portion of the Gochar land of Talmal village has been requisitioned for the aerodrome. I do not think this was the real motive for obtaining a map or the details of the area required for the aerodrome and its appurtenant buildings.

5. I have asked the Subdivisional Officer and Tahsildar to guard the maps very closely so that they should not fall into unauthorised or undesirable hands.

Report submitted by Superintendent of Police, Balasore in connection with

Bhandaripokhari arson case. 25.08.1942,

Acc. No. 2346, File No. 566/42, PP. 6-19

(An extract from Home Confidential records)

S.R.No, 16/1942.REPORT NO.IIDt-25.8.1942.

[Note: This also covers Cases Nos.15 & 16 u/as 431 and 143/ 436 I.P.C of the same P.S.]

1. INFORMATION
2.  

(a) l.Vide Report No. I

(b) 2.The P.S, building was of the old thatched type consisting of Inspection room, Office, hajat, malkhana and barrack. It stands to the north of the Trunk road about fifty yards back and separated from the road by a nala formed by the overflow of the High Level Canal whicn runs at the back of the P.S. The quarters of the S.I and A.S.I, both pukka, stands in the same compound about thirty yards from the two ends of the P.S, building, away from the road. The constables' kitchen (puckka) is also about thirty yards away from the P.S. building and is about the same distance from the S.I’s quarter. These three buildings - P.S. kitchen and S.I’s quarter- form a right angle.On the same side of the road as the P.S is also the branch Post Office, a very small, kutcha building separated from the P.S compound by a hedge of yellow oleander. Beyond the Post Office towards Bharak and on the same side of the road are two corrugated iron-roofed buildings belonging to the local M.E. School.

3. On the other side of the main road are some houses and shops belonging to Bhandaripokhari village. These form a long, low row of semi-detached, single-storied, mud and thatch buildings of the poorest quality. The rest of the village consists of two “suburbs" called Uttarbar and Dakshinbar lying to the North and South respectively, as the names indicate.

4. The High-level Canal runs through the village from South-West to North-East and the Trunk Road crosses it to the West of the police-Station. The road here taken a sharp turn to the North-West-or right, when coming from Bhadrak- and passes over a high wooden - floored bridge. The right angle of the road bounds the P.S. compound on two sides, while the canal embankment at the back forms a third side of the compound.

5. I visited the spot shortly after 7 a.m. on the whole of the thatched roof of the P.S building had fallen into the building blocking the verandahs and was completely burnt. It was still smoking and it was difficult to remain inside due to the smoke. Many of the beams had burnt through and fallen into the building. The immediate vicinity of theP.S. was strewn with papers, registers, books and files, nearly all of them torn and all soaked by the rain. The surroundings of the P.S were covered with broken bits of furniture, cooking pots, burnt uniform and other odds and ends from the P.S and the quarters. Inside the building the contents of the malkhana were untouched as this room was the only one with a ceiling and, as it transpired later, before the mob could break open the door the fire and had taken too strong a hold, The door, which had a wooden frame, was burnt to ashes, but the sinduq containing spare stationary, the thana cash and the confidential box was untouched. Also a rack of old records was barely scorched. In the floor of the office room were two chests one for opium and the other for the Post Office cash. The former being of rather thin metal had been forced open. Rs. 85/12 cash from the prohibition centre was missing, as ascertained from the local doctor, but the opium was intact, though soaked with kerosine and scorched by the heat. The Post Office box being very much stronger had not been opened and the contents- about Rs.230/- were intact though, as kerosine oil had been poured into the box, the notes were all saturated.

6. The front verandah of the A.S.I’s quarter was strewn with brickbats and part of the door was splintered, some of the panels having been removed entirely. In the S.I’s bed-room nearly all his possessions had been burnt on the floor, his boxes were broken and hammered out of shape while one box had been put on the fire and the contents- mainly clothes- were badly burnt. In his other room his foodstuffs had been strewn on the floor and all utensils were broken. His temporary Chula (the kitchen is in a bad state of disrepair)had been broken up and upset.

7. The A.S.I’s clothes had also been burnt in a similar manner and his food stuffs spilt on the floor. Utensils had been hammered out of shape and pierced with crowbars, from the appearance of the damage. The constables kitchen had also suffered similar damage though there were less breakable articles there.

8. The Inspection room bathroom furniture appears to have been thrown down the well as I found the tub and a bucket wedged near the top and they were easily retrieved. There is some obstruction further down below the water which has not yet been removed.The basin, commode pan and chamber pot were chipped and dented and left in the bathroom.

A number of Articles- including the Post office letter box badly knocked out of shape and open- were recovered from the nearby nala. Hardly a single article of furniture has been left undamaged and most of it has disappeared - either burnt to ashes or smashed up.

The routine work of the thana is now being carried on in the school as this is deserted as a result of the crime.

II. INVESTIGTION

(a)S.I. Madam Mohan Das- on probation after departmental promotion- was the Officer-ln-Charge of Bhandaripokhari P.S on the date of the occurrence. He has 29 years’ service. He stated that on 16-9-42 he received information that a meeting was to be held at Kahanrpokhari- near Pirpur- and Bhandaripokhari on the 17th. His informents were Chowkidar 6/1 Anami Jena of Chandrabhanpur, who belongs to another beat, and the Chowkidar of Kahanrapokhari. He sent a report to the D.I but did not ask for a Magistrate to be deputed. The Inspector, however, arranged for a Magistrate and Mr. Nag, the 4th Officer recently appointed, was sent by cycle. He arrived at about 2 p.m. and he with the S.I, A.S.I., constables and Chowkidar left for Kahanrapokhari. They reached Kahanrapokhari at about 2.30 p.m. passing one profession on the way. After a little while Several processions from Palda, Kahanrapokhari and Bahadulpur assembled at Kahanrapokhari. After the different parties assembled the whole moved off towards the Bhamnagar turning (towards Bhadrak) and then turned back and went on to Bhandaripokhari. As he understood from the award that the intention was to come back to Kahanrapokhari for the meeting the S.I. and the Magistrate remained where they were and deputed the A.S.I with the constables and Chawkidars to accompany the procession. After some time there was a heavy shower of rain and the Magistrate said he would go on ahead to Bhandaripokbari as he wanted to meet the P.W.D Section Officer who was an old friend of his. After about half an hour the S.I. followed. When he reached Bhandaripokhari he found the P.S. burning and a crowd of about 500 on the road. He was seized by Baishnab Charan Naik. She told him to say ‘Mahatma Gdndhi ki jay’ When he remained silent his clothes were torn off him and he was struck on the head with a lathi. He would have been further assaulted but other members of the crowd said that as he was an old, man he should be spared. He was then given a gamchha and was allowed to go. He took shelter in the school where the Headmaster and some of boys were present. He learned that Constable Basanta Kumar Nag had been badly injured and the A.S.I. and Constable Bikram Biag were missing. The corwd disappeared at dusk shouting. The S.I sent a postal peon to Bhadrak to give information but the men returned with the news that 200 persons were dismanlting wooden bridge over the diatributory 2 ½ miles from the P.S. and had assaulted him. He did not dare to go further. At about 10 p.m. the S.D.O. P.W.D came into his car and took him to Akhuapada.

9. Constable Parmananda Kanungo went with the party to the meeting and returned with the A.B.I. acccompaning the procession. When it rained the people took shelter in the houses and shape while the police sheltered in the P.S.. The crowd began coming into the P.S. compound the police tried to stop than but the crowd persisted and became violent and assaulted then. “Nearly all the people in the crowd were armed with sticks. After the assault he ran to Dakshinbar where he left his clothes in the house of a Special Constable Balaram Das. He put on plain clothes and the A.S.I sent him to look for the S.l. He could not find him and saw the P.S burning.He found a Dafadar with the A.S.I’s cycle which he took and rode to Bhadrak where he reported the occurrence at the P.S.at 7.30 P.M.

10. Ramesh Chandra Rout the son of the President of Union No. IV accompanied the Police as a witness to any speeches that might be made. He returned with the A.S.I when the procession came to Bhandaripokhari. The crowd began coming into the P.S compound and the A.S.I sent the constables to shop then the constables held their lathi lengthways and tried to hold the crowd back. They did not strike then. The crowd however assaulted the police and he himself was injured. He hid first in the S.I quarter and later ran to Bhandaripokhari to inform the S.I. Not finding him there he returned to his home. He could not name any of the ring leaders.

11. Dafadar VI, Kesab Chandra Das, went to the meeting with the Police and went with the A.S.I to Bhandaripokhari. After the assault he was chased by some of the crowd and took refuge in the house of Maguli Sahu of Uttarbar. He heard his pursurers are at the front door of the house and, leaving his uniform slipped out of the back door and made his way to the house of sukha sampana of the same village where he remained for 2 or 3 hours. Late at night he made his way to Bhandaripokhari and then went on to his home at Chandrabhanpur. He says that Baishnab Charan Naik instigated the people of Bahadalpur and they spread the trouble to the other villages on 14.8.48 and there was a private meeting at Bahadalpur of which arrangement were made for the attack on the Police Station.

12. Ghowkidar 6/10, Kangali Jena had his uniform taken away by the crowd whereupon he fled. This took place before set the P.S. was set on fire.

13. A.S.I Narayan Prasad Mahapatra said that on the morning of August 17th, he sent Const. Basant Kumar Nag to the D.I at Bhadrak with information about the proposed meeting. He corroborated the S.I’s story of the Police party's movement up to the time that he was deputed to follow the procession back to Bhandaripokhari. He was told by the president’s son that the Congress people wanted to destroy Jaipur P.S, and might try some mischief at Bhandaripokhari also. On reaching the Police Station he learnt from Basant that after their departure from the P.S, the Headmaster of the local school had fallen the boys in a line and made them sing “Bande Matram” as practice for the meeting. When the rain decreased the mob began to gather in the bazar. About half of them remained talking near the bridge to the Police Station compound while the other half came over the bridge to the Police Station. He sent Dafadar No.I to try and find out what they were talking about. After some time all the crowd came over the bridge and began entering the P.S. compound. The A.S.I sent G/44 Permananda Kanungo to ask them what they wanted, Then the crowd took no notice of him the other two constable Vikram and Basaant, went to push the crowd then sturck back with long lathis held horizontally. One of the crowd then struck Vikram and the A.S.I asked them not to assault tham but to do what ever they had to do without beating than. In reply Jagu Mahanty of Bahadalpur struck him with all his might on the upper arm. The A.S.I. fell down end was kicked twice by Brajakishore (Baraju) Das a shopkeeper of Bhandaripokhari, Kuna panda hit him also and dragged him by his shirt towards his Quarter. Another man threw a big stick at him and struck him on the leg. The A.S.I’s wife came to the door of the house and the A.S.I told her to go inside shot the door. He then began to run towards the bank and saw Basant following him. About 30 persons pursued him but did not follow for a very great distance. The Special Constable Balaram Das also ran to the canebank and the A.S.I went with him to the house of Sukhe Senapati. There he changed his uniform for plain clothes and told Balaram to send someone for his wife. Sukha Senapati had been seen in the mob. Then he went to Balaram's house. Mills he was there he saw Kanhei Majhi of Palda with the Postmaster's cycle. By this time there was a great noise goinig on near the P.S and he saw smoke. Kanhei Majhi,when asked where he got the cycle from, told them that Hrushikesh Sahu, the brother of the Postmaster, had told him to take it from the Post Office. He left the cycle there and returned to the village. Fearing that Kanhei would tell others where they were the A.S.I and the Special Constable ran to a patch of jungle called the Henna Ban and stayed there till about 7 P.M. From there they could hear the bridge being broken as it is quite close as the crow flies. They then set off along the embankment for Bhadrak and reached Kenduapada Railway Station where the A.S.M. was asked to send information and they went on by goods train to Bhadrak Station. On his way from there he was picked up by the Armed Police party from Balasores. His wife was taken from the house by one Bamdev Das, a relation of here and a pandit of the local L.P school who was in the mob. His wife was kept in safety at Phatepur, a neighbouring village which took no part in the riot.

14. Constable Basanta Kumar Nag stated that he was left in charge of the Station Diary on the day of the occurrence. He with the other constables tried to prevent the crowd from coming into the thana compound but they were assaulted and the crowd entered tne main building threatening to set it on fire. After the assault he ran to the A.S.I’s quarter and hid himself in the latrine and locked the door .While he was there he heard some one say:“Jamadar strira ijat neba” (Let us rape the A.S.I’s wife). He heard the mob breaking things in the A.S.I’s quarter. Then somebody pushed the door of the latrine and he ran out by the back door where Suka the cook of the school hostel cried out “Sala ehi jauchhi” (“That sala is going away”) and struck him on his waist. He managed to run a short distance further but fell down by the culvert of the High Level Canal where the mob assaulted him and stripped him naked and made him say “Gandhi Mahatma ki jay, British sarkar pori jau”. He uttered these slogans as he was told to do . Then one Sham Mahapatro asked the people to let him go, somebody gave him a rag to wear and Sham Mahapatro took him to the doctor. Among those who assaulted him he identified Kusa Panda, Suka Pujari, Mayadhar Samal. The others were mainly villagers from Bahadalpur Kahanrapokhari and Palda. Baisnab Naik was the leader. The local school Students and their staff took part in the procession.

15. Sri B.K Nag the Fourth Officer, Bhadrak said that he attended the meeting as related by the S.I and on the departure of the procession towards Bhandaripokharl he went to the Dispensary there on his cycle. It had been his origi-nal intention to visit the P.W.D. Section Officer but when the rain came on he turned into the Dispensary as it was a shorter distance away. While he was there he heard a disturbance from the Police Station on the other side of the Canal and on ascertaining from his peon that the Police Station Staff had bean assaulted and the thana set on fire he set out for Akhuapada. He was hastened on his wey when he heard that part of the mob were after his blood as they took him for a C.I.D officer (Being very recently posted to Bhadrak he is not well known in the locality). He informed the P.W.D S.D.O at Akhuapada and found that the Section Officer also had gone there just before him. They returned in the S.D.O’S car, after sending telegrams to the S.P. and S.D.O and sent a man to find out what has happening. From him they learnt that the crowd rounded the Police Station had dispersed. A man was again sent to find out where the crowd had gone. He brought back the news that the wooden bridge No.4 was being demolished by about 200 persons. They then returned to Akhuapada.

16. Chowkidar 6/6 Indra Jena of Bahadalpur said that there was on 16.8.42 afternoon there was meeting at Kahanrapokhari. He was unable to attend the meeting as he was at the house of the Union President. Learning that there would be a meeting on 17.8.42, he informed the Subinspector. Ten days before the occurrence Baishnab Naik came to Bahadalpur and organised a Youth League with ten or a few more local men from whom he took four annas each subscription. It was then that he arranged for meeting of the 16th August. About 500 people atten-ded this meeting including persons from neighbouring villages. He said that he heard that at this first meeting the people said that they would not pay rent, water tax or chowkidary tax and would break the law. On the day of the occurrence he accompanied the Police party to the meeting place and remained there after the procession departed and after the S.I left. After sometime he and chowkidar 6/8 Makar Jena went towards Bhandaripokhari. About a mile from the village they met a furious mob of about 200 people who threatened them and he and the other chowkidar ran away. He eventually took refuge after dark in a banyan tree by the roadside while the mob was breaking the bridge. He saw the bus crash into the broken bridge also but did not dare to show himself. After sometime he went home. He named 29 accused pereons excluding 40 school boys.

17. Bhagabati Kumuri Dei, the wife of the A.S.I. said that on seeing her husband running pursued by the mob she shut the door and windows of the house and looked herself in the bedroom with their servant. The crowd broke into the house pelted stones through the windows and broke open a shutter with a crowbar and stole a cloth handing on the wall. They searched for her husband and she begged them not to beat her. Just as the people were going away Kusa Panda a shopkeeper of Bhandaripokhari said,” come let us rape the A.S.I. Wife (Chala Jamadar Varijara Ejat Neba) The crowd then returned and forced open the door. She fell at their feet and was rescued by a relative of here named Bamdeb Das. About twenty persons entered the quarter. This story is coroborrated oy the A.S.I’s servant Bhaskar Jena.

18. Samasundar Mahapatra of Manoharpur said that he was working in his field when he saw smoke coming from the Thana and heard the sound of burning, He saw the A.S.I running along the Canal embankment and found the S.I’s servant being taken to the hospital by a schoolboy. He then saw Constable Basanta Kumar Nag running from the back door of the A.S.I’s house pursued by Kusa Panda and some others who were shouting out to catch the A.S.I. He saw the constable fall down and Banchha Das, Chemai Patra, Kusa Panda, Suka Patro( the school cook) and others beating him with lathis. He went closer and heard Suka, Kusa and Mayadhar Samal says” Let us take him and throw him into the fire”. He fell at their feet and begged them to spars the constable. As Kusa’s order the constable removed his uniform and was then made to says “Mahatma Gandhi ki Jay” ‘British sarker pori jau’. In reply to the question “What is burning ?” the constable said. “The Thana is burning” . Kusa then made him say ‘Bhala Kari pori jau’ (“May it burn well”). The Constable asked for water but was refused it. After much pleading Sama was allowed to take him away but was threatened that if he let him go his own house would be burnt. He gave the constable a drink, took him to the hospital for first aid, gave him a garment and left him at the school. Syama's story is being verified and if it is true and he has no connection with the riot he will be rewarded for saving the constable.

19. Bishriu Charan Das of Chundrabhanpur acted as Branch Post Master in the absence of Ghanshyam Sahu on 17.8.42. He is the 2nd Pandit of the Bhandaripokhari School. In the afternoon he heard that the boy had all gone to join the meeting. At about 4 p.m, Bamdeb Das, Head Pandit of the School, called out to him to finish his Post Office work and to keep the cash in the P.S and to return to the School Quickly. He did this just as the procession reached the bazar. The rest of his statemat Coroborates the other P.We. He says that he made an unsuccessful attempt to save the Post Office.

20. The above are the most detailed statements of the occurrence on the prosecution side, all other witnesses, consisting mainly of chowkidars, corroborate the occurrence out do not give many details.

(b). Twenty-nine accused persons were arrested by 22.8.42. The majority of them deny the occurrence and many of them state that they left the procession when the rain fall. Two accused persons however, made fairly full statements implicating themselves, but did not confess when produced in Court.

21.Arjun Sahu of Uttarbar admitted joining the procession with Kusa panda and others of his village. He came to the Thana with the rest of the crowd and saw constables trying to stop them. Constable Ekram wayded his lathi at them.Then Dusasan Mahanty, Barju Mohanty and others brought bamboo sticks and massal and scattered than among the mob. Dusasan and some of the others soaked their meals in kerosene in the bazar and lit them. The Thana was then burnt and the records and furniture destroyed. He mentioned Dishsan and Baishnab Charan Naik as the leaders of the procession and those who started the fire in the Police Station and the Poet Office. He admitted bringing some of the furniture from the Thana and throwing it into the nala nearby.

22. Jagamohan Jagabundhu Mahanty of Bahudalpur said that he was a private school master of Kahanrapokhari. He said that Baisnab Naik had started a Youth League in his village of which Dusasan Mohanty was the leader on 17.8.42 he joined the procession near Kuhanrapokhari and accompanied it to Bhandaripokhari. He noticed that Dusasan and Bira Jena were carrying Masals and sticks and they told him that they were to be used in case of need as they were going to disobey the black-out order. He was among some 200 people who went towards the Thana. He said that when the Police tried to stop them the Mohammedan constable(Ekram) waved his lathi at them. The crowd caught hold of the Police lathis and beat the staff with their sticks. He was among those who brought out the furniture and records. Baishnab said that it was no use breaking the articles one by one, they should be set on fire. Baisnab, Dusasan and others sent and brought lighted meals from the bazar and set fire to the P.S and the Post Office. On his way back he saw the assault on the Subinspector, who was made to say “Mahatma Gandhi ki jay” and had his cycle and uniform taken away. On his way home he saw Baisnab leading a hundred people towards Bridge No.4.

23. Hrusikeah Sahu of Uttarbar is the brother of the Bhandaripokhari branch Post Master, He admitted joining the procession but said that he remained standing on the bridge leading to the Thana compound when the assault took place. After the Police Station was set on fire he went to the Post Office and tried to prevent the mob from burning it. Then they were, insistent he removed his brother’s cycle and spinning wheel, and sent them to his house through Kanhai Majhi.

24. Bhagaban Sahu corroborated the above statements without implicating himself.

(c)25. The behaviour of the Branch Post Master is most unsatisfactory. Shortly before the occurrence he applied for a day’s leave. He also sent his family away to his home in Dhamnagar Police Station. In anticipation of sanction of his leave he absented himself from the night before the occurrence until late on the night of 17th August. His reason for applying for leave at all was to go to Cuttack to transact some business in connection with the High Court. He returned without transacting this business. When the Post Office was burnt his cycle was carefully saved although the cycle of the Subinepector was destroyed by the mob. Both might equally be called Government cycles. His brother Hrushikesh took a prominent part in the assault on the Police Station though he tries to exculpate himself. Ghansyam has known Congress sympathies.

26. The Postal Peon also made a statement in which he attempted to cover Hrusikesh by saying that the latter accompanied him when he was sent by the Subinspector to try and get information to Bhadrak. Actually he went alone.

27. The behaviour of the local school teachers is also suspicious. They bearly all took part in the procession with their pupils and there is evidence that the Head Master drilled the boys to sing ‘Bande Matram’. During the early hours of the morning after the occurrence he slipped away unseen. There can be little doubt that he was in the know. Why did the head pandit tell the acting Branch Post Master to put the money away quietly and what was he doing in the A.S.I’s quarter, even if he did save the A.S.I’s wife from rape.

28. The behaviour of the rural police, especially of the Bahadalpur Ghowkidar is very bad, the letter's excuse that he was away on the 16th when the first mitting was held is probably false, it is fairly certain that the attack on the police station was finally settled on that date and the Chowkidar was threatened to keep quiet. Action against the rural Police is being held in abeyance as they are being utilised in the the investigation.

(c) 29. All the injuries caused to the Police Station Staff are simple in nature.

III. ACTION TAKEN

(30). 14 persons were arrested both on the 20th and 21st and one on the 22nd making a total of 29. They have all been remanded in custody.

(31) Enquiry slips have been issued to bordering Police Stations to trace Baishnab Charan Naik and any other persons who may have fled from their villages.

(32) The villages concerned in the case are practically deserted. Attempts are being made to trace those persons who have left their houses and, as this is being constructed as a sign of guilt, they will be treated as absconders of they had been wanted and action under section 87 and 88 Cr.P.C. will be taken against them.

IV. DEDUCTIONS

(33). There is no doubt that this case and the two others linked with it- the dismantling of the bridge and the cutting of the Akhuapada telegraph line- were very carefully planned in advance, probably by some superior brain to that of Baishanb Charan Naik who was mainly the instrument and whose chief duty was to arouse the villagers to a sufficient pitch of excitement to commit the crimes. Baishnabwas in the neighbourhood for about a month before the occurrence, ostensibly checking constructive work. It is unfortunate that no information as to his real activities could be obtained.

V. INSTRUCTIONS

(34). The Inspector who is investigating the case personally, has been instructed to take as many detailed statements from witnesses and accused persons as possible in order that the greatest possible number of guilty persons may be detected. He is also being instructed to consider the Possibility of prosecuting the Branch Postmaster under section 187 I.P.C after considering the circumstancial evidence against him.

(35). Further reports will follow :-

1.S.P. Crime & Railways, Odisha, Sambalpur-2

2.District Magistrate, Balasore - 1

Arrest of persons in Khailikote Estate under Defence of India Rules.26.08.1942, Acc. No. 2390, File No. 503, P - 8 and back (An extract from Home Confidential records)

Copy of No. 2808 Gon. 68/42 dated 26-8-42 from the Superintendent of Police, Ganjam.

Retransmitted to the District Magistrate.

Fourteen residents of Khailikote Estate were prosecuted and are undergoing trial under the Defence of India rules, because they were responsible for spreading mischievous propaganda within Khailikote Estate, in the villages of Rahada, Kubharigam, Selabans, Manikpur, Maheswarapur, Belenthere, Sardapur, Manapalli, Koirasi, Khojapalli, Bhikapada, Longeleswar and Nuagaon lying within the limits of Kudala P.S to the general effect that the British would lose the war and that with Japanese occupation of India there would be no need for the people to pay assessments to the estate or to contribute to Far funds. These allegations were brought to light and held to be substantial during local enquiry by the Tahsildar Magistrate of Kudals and thereafter, after further verification by the inspector of Police of Aska circle, -reports were sent in by the S.I.of Police, Kudala P.S. with my approval for the prosecutions of these individuals.

It seems probable that these accused persons are in initial terms with the Zamindar of Khailikote and that their propaganda was directed more to harm the Estate in its collection of rents than to undermine the administration. Nevertheless, their utterances clearly constitute prejudicial acts. I have had no information that these individuals are active supporters of the National War Front or that they had taken any active part in the meetings at which the Hon’ble Pandit Godavaris Misra had spoken. As far as I am aware in this area, the Hon'ble Minister only addessed a meeting at Kesapur village, sometimes in January last when he stopped there on route to Berhampore, on his first visit to this district. Ballava Naik, one of the accused persons, is known to be a dangerous agitator. An appeal against his acquittal in a case under sec. 154-I.P.C. is now pending decision in the High Gourt. About the others, I have no previous knowledge, but after verification both by the Tahsildar Magistrate and the Inspector, I had no reason to doubt at these allegations were substantially grounded on facts.

Further prosecutions, if any, will be promptly reported. I request to be informed whether the Government desire that I should verify on the spot all such enquiries before initiating prosecutions.

The names of the persons now undergoing trial are given below.

1.Ballava Naik of Padmapur Nuagam,

2.Gonga Bariko of Bodokhoirokhoma,

3.Koy Barikado.

4.Narasinga Panda of Saradapur.

5.Lokhono Panda.do.

6.Dutya Dora of Sunondala.

7.Bhima Goudo,do.

8.Mahano Sahu of Sondomulo,

9.Guru Mali of Behada.

10.Jujisti Panda of Koirasai.

11.Phokioro Swain of Parinuagan,

12.Ananda Swain,do.

13.Prahalad Parida of Bhikapada,

14.Haddu, Bariko of do.

Copy of supervision note by A.S.P, Koraput in Pottanghi Police Station case. 26.08.1942, Acc. No. 2371, File No. 485, PP. - 5-7

(An extract from Home Confidential records)

Koraput Dist S.R. case no-31/42-report II

Pottanghi p.s. case no-14/42 u/s395/147/149 I.P.C and 38 D.I.Ru

1.S.P. Koraput supervised the case at the spot on 17.8.42

2.A copy of his supervision is given below

3.The I.O. has been advised to apply for the process u/ss87 &Cr.P.C simultaneously in respect of the absconders and to tach their property as soon as possible. Attempts are being do to implents Sri M.K. Biswas Roy and R.M. Sahu (N.I.As) in this se.

4.Further report will follow.

S.P. Koraput

Copy of supervision note by A.S.P. Koraput In Pottanghi

S.Case No. 14/48 u/s.395/147/149 I.P.C. etc.

1. N. Tatitaya s/o L.Biswanath of Pottangi complained at e P.S. on 16.8.42 that he had taken a coffee shop to Pukklli and on the previous day. At about 9 AM. on 15.8.48 nearly hundred congress workers entered the shandy shouting Congress slogans amongst whom were prominent. After ordering the shopkeepers close down their shops, they themselves entered then to enforce audience to the order and in the act destroyed the articles a played in various shops ripped open many boxes and Indulged in sting and plundering the property so obtained. Above all they inflscated the tickets of the hat contractor and burnt same oloss. While burning them they proclaimed to born Pottanghi P.S kevise the following day. These, acts of vandalism oaught these ople by surprise and paralysed them with fear, leading to their light.The Completely lost about Rs.20/- and returned to Pottangi. The complained lodged the Information upon which the crime No. 14/42. is registered.

2. The Pukili Shandy is held about 2 furlongs, from vis B.Jc that names which is 7 miles in the interior from Raulgeddaongresandy consists of a dozen that had sheds I found the shandy breaker’s shed completely pulled down while the thatching grass olk. La am hers were scattered around. Broken bits of bottles and mirror that was a stationer's shop, while the cracked bangles dott e bangle-seller's site. Grooer’s shops bore the unmistakable sitrude hands that scattered the various grains end in the cloth rohant's shed the charred remains of some clothes told Their other spots are marked by kerosene and other oils that had beaured. Taken in conjunction all tell an awful story of interferat pillagers who have squandered and spoiled the articles without re or caution.

3. Examined Balaram Raju Mandal Gillayn,V.S.M.lt.Raju,P.S.Raju Jogi Raju. N. Tavinaya, K.Zhonhlga and others . The facts asoertainek Investigation can be reconstructed as follows. Pukill, shandy is mous in the locality and is attended by shop-keepers from such stant places as Salur and pottangi.It also attracts local purchases of about 200-300 from the neighbouring villages within a rad five miles.

Of Jogu Rajju and S. Narasinglu. (iv) cloth shops by two Salur merhants and formal, (v). Horosens shops of the shop-kee[ers from Potttanvi, some Pechhipatna and some others from Salur. On examination the complainant corroboraved the P.T.R. J.B. Raju S/o- Bairagi Raju of Fukili stated that he opens a stationary shop at Pukili. Last Saturday on 15.08.1942 he had exposed his wares for sale as usual. At 9 A.M. about 60 to 7 Congress workers lead by (i) Gunta Raghu (ii) Gunta Arjun of Maliguda (iii) Khilai Relli (iv) Khilo Arjun (v) Khilo Lalita (vi) Sukra Ohinnaya (vii) Hara Kurana (viii) Kara Biknu (ix) T. Ramana and other entered the Hat with lathies and congress flags and shcuted the usual Congress slogans of “Victory to Gandhi, congress and independende.” Exhorting the people not to pay rent, the shandy tax etc. They ordered the shon-keepers to close down and quit the spot. As none obeyed them, the congress volunteeres started molesting the shop-keepers and despoiling their articles. They entered into the witness’s shop too and broke amonges other things a dozen lanern chimneys, a dozen mirros & some bottles. They also tore into shreds about two quires of paper, several of vicks and scattered about two vizas of sugar, and some fifty cocoanuts. Last of all when they left the shop, the witness found also Rs. 20/- missing. The witness testified that two Punuti shops of Joga Raju and Narasinga were outraged and articles pillaed. The congress workers also widely proclaimed that they had burnt, clothes etc. and were going to demolish the Pottanghi P.S. the next day. The witness did not go to the P.S. for reporting this as the Raja of Pukuli offered to lodge the information. Mandal Chitlaya, son of Gangulu of Pukuli ran a coffee shop that day and also exposed some cakes for sale of the congress workers Basu Naidu of Patulu and Telegu Gunda of Papadabeda entered his shop, threw away the kettle, as well as milk and freely consumed the cakes. In all he lost about Rs.20/- to Rs.25/- in the manner. He left the shop in fear and witnessed the destruction articles form other shops such as alothes and stationery. He also came to learn that Balaji, the Hat Contractor was hounded out of his shed, which was demolised and his tickets for hat tax were torn into pieces. As the shandy dispersed in pell-mell these workers convened a meeting and decided to destroy pottangi P.S. the next day and then the pukili Raj House. While the evening was drawin to a close on Sunday, two congress workers of Ramgiri valasa passed Pukili enroute from Pottangi and proclaimed that they had raised to the ground the Taluk office and were going to repeat the same in respect of Pukili Raj Palce next Saturday. The next witness V.S.M. Raju of Panchipetta had visited the shandy at about 8 A.M. on 18/08/1942. He found the above Congress workers at large in the shandy busy in acts of hooliganism. He watched them while they plundered the coffee shops, bangle and stationery shops and amongst all the shops of Sala Buchaya, S.Jogiraju, M.Chilaya and J. Balaram Raju. He knows Chinay by name and can identify the other Congress workers accuse in this case. This witness is corroborated by P.S. Raju of Pukili, Who had accompanied him to the hat, Accorading to him everybody was afraid of the desparate gang and hence no concerted action could be taken against them in self-defence. Witness B.Jogi Raju had been to the shandy to Purchase rice and saw the congress proigans spoliating the shops. Above all he witnessed the breaking to the hat contractor’s shed and destruction of his tickets. K. Pachuru S/o- Kalo Erkulu of Pukuli had taken some earthen pots for sale in the shandy n 15.08.1942. Hardly he had two more pots to dispose of when the accused persons entered the shandy with slogans and busied themselves with the destruction of articles from various shops. One of them whom he does not now suddnely brust upon him and kicked to pieced the two remnant pots he possessed. Other witnesses proved that the shops belonging to J.B. Raju, Chopperla, J,Raju. Sila Buchaya, N. Tavitaya and Appalara were plundered and numerous articles were wantonly scuandered. They also proved that on their retreat from Pottangi on Sunday 4 congress workers of Haliguda threatened to set fire to the Revenue Res shed at Pukili on the following day.

5. Examined accused persons (1) Kara Kurma, (2) Kora Biknu, (3) Gunta Laikhan, (4) Raghu, (5) Khilai Rolli, (6) Khillo Laikhan, (7) Khillo Arjun, (8) Poda Lembaru, (9) Tamala Pamana and (10) Sukru Chinaya. All of them admitted that they are congress workers and had come to the shandy on the date of occurrence. Accorading to them they were incited into the work by the Congress Leaders (1) Malu (2) Biswasroy and others.

That day Sukru Chanaya led them in the Shandy and goaded them a act of destruction. Sukru chinaya admitted that he is comonal “Sobhapati” (President). For over 4 years he has been a congresr. He had come to the shandy at 12 p.m. on Saturday after coming arrive in high floods. His object in visiting the Shandy purchase a cloth from a river of Pahohipata. There he found ess-workers such as kara Furma, Rinku, Chhedinga Brkla Bimana the shandy shouting Congress slogans. He also joined the group satisfied to molesting of bangles, coffee, cloth and kumuti shops. All they brust into the hat contractor’s shed and tore the …

Correspondence about the activities of Chakradhar Behera. 11.09.1942, Act. No.2401, File No.529/42, PP.29-34

(An extract from Home Confidential records)

ମହାମାନ୍ୟବର ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ମହୋଦୟ,

ଉଦାର ଚରିତେଷୁ,

ମହାଭାଗ,

ନିବେଦନ ଏହିକି ଯେ ଚକ୍ରଧର ବେହେରା ଚାନ୍ଦବାଲି ଥାନାରେ ଜଣେ-

୧- କଂଗ୍ରେସ କାଉନ୍‌ସିଲ ମେମ୍ୱର । ସେ ବଡ଼ ଗୁଣ୍ଡା ସରଦାର । ସେ କେତେକ ଗୁଣ୍ଡା ନିଜହାତରେ ରଖି କେତେକ ପାଉଣ୍ଡ ନିଜେ ଗୁଣ୍ଡା ଦଳୀୟ ଲୋକଦ୍ୱାରା ଧରାଇ ଅନ୍ୟାୟରେ ଜବରଦସ୍ତ ପୂର୍ବକ ଗୋରୁମାନଙ୍କୁ ରାତ୍ରିରେ ଗୁହାଳୁ କାଢ଼ିନେଇ ପାଉଣ୍ଡରେ ଅର୍ଥ ସଂଗ୍ରହ କରୁଛନ୍ତି ।

୨- କେତେକ ଗୁଣ୍ଡାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ବର୍ତ୍ତମାନ ଚାଷଜମିର ଧାନ ଉପାଡ଼ି ନଦୀରେ ଭସାଇ ଦେଉଛନ୍ତି ଓ କେତେକ ଓଳି ରାତ୍ରିରେ ଉପାଡ଼ି ନଦୀରେ ଭସାଇ ଦେଉଛନ୍ତି ।

୩- ପାହିମୌଜାରେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଚାଷ ଜାଗାରେ ଜବରସ୍ତପୂର୍ବକ ଗୁଣ୍ଡାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଲଙ୍ଗଳ, ଜୁଆଳି ଘର ନେଇ ଯାଉଅଛନ୍ତି ।

୪- କେତେକ ମହାଜନ ଘରେ ପଶି ଘର ଭାଙ୍ଗି ଓ ଜିନିଷ ପତ୍ର ବୋହି ନେଉଛନ୍ତି ଓ ନେଉଛନ୍ତି ।

୫- ପାହିମୌଜାରେ ଥିବା ଘର ବିହନ ଜବରଦସ୍ତ ପୂର୍ବକ ବୋହିନେଇ ଗୁଣ୍ଡା ସରଦାର ଚକ୍ରଧର ବେହେରାଙ୍କୁ ଦେଉଅଛନ୍ତି ।

୬- ଗୁଣ୍ଡାମାନଙ୍କୁ ପରାମର୍ଶ ଦେଉଛନ୍ତି ଯେ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ଆଉ ରହିବ ନାହିଁ ଯାହା ଯେଉଁଠାରୁ ପାଉଛ ବୋହିଆଣ ।

୭- ପ୍ରଚାର ଚାଲିଛି ଯେ ଯେତେ ମହାଜନ ଅଛନ୍ତି ତାଙ୍କୁ ଘରୁ ଧାନ, ଚାଉଳ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ମୁଲ୍ୟବାନ୍ ଜିନିଷ ଜବରଦସ୍ତ ବୋହି ଆଣ, ବର୍ତ୍ତମାନ ପୋଲିସ କିମ୍ବା ସରକାର କୌଣସି ପ୍ରତିକାର କରିବେ ନାହିଁ । ବର୍ତ୍ତମାନ ବୋହି ଆଣି ଖାଇବାର ବେଳ ଏ ସୁଯୋଗ ଛାଡ଼ ନାହିଁ ।

କୌଣସି ପ୍ରତିକାର ନ ହେବାରୁ ଗୁଣ୍ଡାଦଳର ନେତା ଓ ଗୁଣ୍ଡାମାନେ ଉକ୍ତ ରୂପ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ପ୍ରୟାସି ହେଉଛନ୍ତି । ଆମ୍ଭେମାନେ କୃତାଞ୍ଜଳିପୁଟେ ପ୍ରାର୍ଥନା କରୁ ଅଛୁ ଯେ ଶିଘ୍ର ଏହାର ପ୍ରତିକାର କରାଯିବାର ଆଦେଶ ପ୍ରଦାନ ହେଉ । ଇତି ।

ଗୁଣ୍ଡାମାନଙ୍କ ନେତା ଓ କେତେକ ଗୁଣ୍ଡାଙ୍କ ନାମ ନିମ୍ନରେ ଉଲ୍ଲେଖ କଲୁ ।

PAGE-76

Report submitted by Superintendent of Police, Cuttack in connection with violence caused by the mob in Ersama Police Station case. 14.09.1942, Acc. No. 2384, File No. 662/42, PP. - 3 4 (An extract from Home Confidential records)

District – Cutack

S.R. 89/42REPORT Dated 14-9-42.

(Erasma P.S. Case Eos. 10,11 and 12 dated 6-9-42)

On 6-9-42 at about 6 A.H. about 700 persons or villages Hazipur, Datia, Raijanga, Pateli, Paioa, Atimati, Goda, Naraingpur, Bnirang, ‘rakarpara, Maradia, Snia, Deuli, Manitendal, Badantn and other villages arrived at the P.S. armed with lathis, Crowbares, axes, spades etc. and also brought some Kerosene oil in an earthen pot.

The S.I. recognised Congress Workers Gouri shyam Naik of Hazipur, Dasa Malik or Narasingpur, Mana Samal or Gambarikana, Buli sahu of Goda, Bhima Das of Pandua, Dhaneswar senepati or Banka Sahada in the mob and ascertained the names or 78 other persons from the constables and the rural police.

On the sudden arrival the mob the S.I. end the A.S.I. went to them and requested them to refrain from any overt act, but the mob became furious and Congress Workers Gouri shyam Naiks, Bhima Das and others caught hold or the S.I. and kept him wrongfully - confined. They kept the thana staff and the rural police quiet on pain or inflicting death and broke me door frames, furniture etc. and kept them on a neap on which they placed the P.S. records and then set fire to these by pouring kerosene oil. The mob then proceeded to the constables barrack and destroyed the furniture, kit and personal properties of the constables and the rural police and ultimately set fire to the thatch, The mob kept on shouting that the British Government should go away from India, "Mahatma Gandhi ki Jay", "Swadhin Bharat Ki Jai" and asked the policemen to resign from their posts and burn their uniforms.

2. From the P.S. the mob proceeded to the local Post office and set fire to the Furniture and records or the Post Office and also to the Post office building, in mob also entered the Ganja and-Opium Shop and looted cash, ganja, opium etc.

3. The dosage caused at the P.S. is estimated at id.5000/-. Three separate cases viz. Case 10 u/s 143/426/436/342 l.P.C. and u/c. 35 and 38 the D.I. Rules, Case 11 u/s 148/426 l.P.C. and u/s,36 and 38 or the D. I. Rules and Case 12 u/ s 147/380/426 I.P.C. and u/s 35 or the D.I. Rules have been instituted. 39 arrests have been made, but the leaders are still at large, A proposal for the - imposition or a collective fine or Rs.6000/- on tne inhabitants or 13 villages in unions 1,2,5 and 6 has been submitted further report will follow.

L.G.14/9.For Superintdent of Police,

Cuttack.

PAGE-78

Report submitted by Superintendent of Police, Koraput in connection with arrest of 22 accused persons. 16.09.1942, Acc. No. 2371, File No. 485, P-4

(An extract from Home Confidential records)

No.1284 S. Koraput:the....September,1942.

OFFICE OF THE SUPERIENTENDENT OF POLICE

KORAPUT

Report No.III

(S.B. Case No.31/42 - Pottangi P.3. Case No. 14/42 u/s 596/147/ 149 I.P.C & 38 D.I. Rules)

The following accused arrested. They were identified by witnesses in a T.I. Parade held on 10.9.42 by the second Officer, Koraput.

2. Accused No.18 and 21’s confessions have been recorded by the Treasury Deputy Collector Koraput u/s 164 Or .P.O. Accused No.21 has also given out the names of Nalu Santha and Biswas Roy as instigators in the commission of the offence.

3. Charge Sheet has been submitted u/s 147,149 and 398 I.P.O. read with section 38(6) of the D.I. Rules against all 22 accused, showing China lambo and Budia Sirgada as absconders. The former was however arrested on 13.9.42 and sent to court. Steps have been taken u/s 87 and 88 Or.P.C. against the remaining absconder.

4. Further report will follow.

S.P.,C.I.D.(S.B.)Odisha-2 (F.F.P. Gill)

District Magistrate

Superintendent of Police

Koraput

L.Mohanty. 16/9/42.

Copy of letter from the Superintendent of Police, Puri to the Inspector General of Police, Odisha, Cuttack reporting about Nimapara Firing. 17.09.1942, Acc. No. 2442, File No. 651/42, P - 3-4 (An extract from Home Confidential records)

CONFIDENTIAL MEMO NO. 5296/S.B. 241-42

BIHAR AND ODISHA

CRIMINAL INVESTIGATION……………..DEPARTMENT

SPECIAL BRANCH

CUTTACK, DATED THE 20TH SEPTEMBER 1942

Copy of letter No. 3048/Con. dated 17-9-42 from the Superintendent of Police, Puri, to the Inspector-General of Police, Odisha, Cuttack.

Subject- Puri S.H. No. 18/42.

Report I of this district S.R. No. 18/42 is being sent herewith. There has been a riot at Nimapara at when the Police had to open fire to save themselves and Government property. Eleven rounds of buckshot were fired and it appears that one person subsequently died from injuries received.

I am proceeding to Nimapara this evening. I shall take, at to 10 armed police as an extra force. There are already 1 and 10 armed police in the Gop and Nimapara area and 1 and 6 C.R, man with muskets at Nimapara.

Is the trunk telephoneline via- out of order I have been unable to give you telephonic or telegraphic information?

I shall send further reports shortly after arriving at Nimapara.

S.R. 18/42 Report I. Dated 17.9.42

Copy of the report.

Today 16.9.42 at 5.25 F.M. as previously arranged the People of villages Hansapada, Bhatbanda, Chanorpada, minijang, Andhia',' Dihasahi Tilligrau and some Baunea of Dihaban collected at Barabati field and held a meeting. A.S.I. Sri S. Tripathy of Nimpara D.l.’s office was deputed by me to take notes there and I remained here at F-S. In the meeting Lakhan Barik of Chanarpada spoke not to give rent and revenues to Zamindar and Government- It was decided there to come to I.S. in a mob and - GJP (Rd. Qr.) 12—105,860—2-10-40.

PAGE -80

and persuade the police to non-coperate with British Government by giving up their job. Accordingly, after meeting at 6 o clock they in a body of 500 people came in a procession with national flag carried by one Narahari Sahoo of Hansapada. They were followed by ASI Tripathy. Daffadar VII and K.C. Jena Special Police. They had lathi with them. When they wanted to into the police station compound I forbade them at the gate when they threw a garland on me and told me to give up the job. Some of them tried to enter forcibly into the compound. I with A.S.I. forbade them but they did not listen. In the meantime, the D.I. was returning from Gop. All on a sudden one Bhobani Patnaik of Andia fell flat on the ground and obstructed the D.I. who was coming on cycle. Then the mob in a body fell flat before him and requested him to give up the service. He told them in various ways but they did not listen to him. P.Cs. 32 P. Upadhya, 75 K. Nag and 172 N. Khan rescued D.I. from there. Finding him proceeding to Thana the people followed him and rushed at Thana gate and wanted to enter the P.S. With the flag to take possession of its. For about an hour the mob were consoled and warned but they did not listen and began to rush in calling the men and school boys. They were obstructed with lathi and were given final warning but to no effect. From north west corner they began to throw stones and brick bats at us. Some stone and brick bats hit me at right foot, the A.S.I. at his left fore-arm, Hav. Pravu Narayan Singh on left foot, P.C. Udaynath Roy on his right cheeck and Daffr. VIII in his right anklet. Chowkidar Sadhu Bhoi got a lathi blow. Almost all have got slight injury - the A.S.I.'s glass of the wrist-watch broken-. Of the persons who rushed into compound, we arrested (1) Alakh Patra s/o Banchhanidhi Patra of Bijulipada, (2) lokanath Senapati s/o Bhagaban Senapati of Villigram, (3) Baikuntna Nath Senapati, s/o Prahalad Senapati of villager (4. Purnachandra Sahu s/o Ananda Chandra Sahoo of Alipingal - Nuapatna , (5) Nityananda Ojha -S/o Bharmananda Ojha of Hansapada, (6) Fakir- Ch. Swain, s/o Maguni Swain of Chanrapada, (7) Naharai , s/o Somnath Sahu of Hansapada and (8) Gadi Mallik, s/o Uchhab Mallik of Dihabari - As the mob began to throw brickbats with several warning the order of firing was given by D.I.Then the mob-began, to disperse some by main road and some by lanes, in all eleven rounds of buckshots were fired. Later (l) Jadab Biswal s/o Bhobani Biswal of Moni sang and (2) Uchhab Mallik s/o Kapil Mallik of Hansapada were found injured, in the dark. Soon after this there is a row of fire- in the P.W.D. bungalow He rushed and extinguished the fire. A piece of rag saturated with spirit, was found there. Some also attempted to set fire to Post Office but when were, ran to bungalow they ran away leaving a bucket with some kerosene and a football pump in the northern side of the Post Office.

Of the persons the names of the following persons have been transpired to be in ‘the mob and taking the leading parts besides those shown in the body above. (1) Bhobani Charan Pattanaik, s/o Naran Pattanaik of Andhiagri 2) Chakradhar Patra s/o Lachman Patra of Andhia (3) Natabar Panda s/o Sadhu Panda of Alandre (4) Bhubananda Mohanty s/o Gokulananda Mohanty of Patitapabana patra, (5) Bhalu Ojha S/O Driarmu Ojha of Hansapada, (6) Banchha Sit-ha of Handapada (7) Maheswar Monanty s/o Kelai Mohanty of Chanarpada, (8) Lakhan Barik s/o Moni Barik of Chanarpada (v) Parna Swain s/o Bhobani Swain or Ohanarpada (10) Mulia Bhoi of Chanarpada (11) Dhanu Sahu s/o Somanath Sahu of Chanar- pada (12) Pahali Sahu s/o Hari Sahu of Gharisrpada (13) Dhanu Das s/o Jagnneth Das of Chanarpada (14) Uchhab Mallik s/o Kapila Mallik of Chandranpada (15) Gazia Mallik s/o Uchhab-Mallik of Chanarpada (16) Agadhu Nanda of Bhataband, (17) Jadumoni Mishra s/o s/o Ananta Misra of Bhatband. (18) Brahamananda Mohapatra of Padanpore, (19) Baikuntha Senapati s/o Pahali Senapati of-Viliigram (20) Padma Bharan Samanta Singdhar of Monijang, P.S. Nimapara, Dist. Puri.

PAGE-81

Shree Khetra Mohan Mohanty, of Nuhukhiri, Sree Sitanath Das of Dhivpore, Punananda Barik of Jhumpalakud, Dwizabar Mohanty of Patpore Sainabad, Daffadar VIII, IX, X and XI and some chowkidars of Union No. IX and others were all along present and are witness to the occurrence.

The accused persons fomed an unlawful assembly and threw stones at the Police officers and men and entered into thana compound and induced the officers and men to give up their services. They attempted to set fire to P.T.D. bungalow and prepared to do so to Post office. They are charged u/s 147, 353, 436, 511 I.P.C. and 38(5) of the Defence of India Rules/ In absence of O.I.C. I took up investigation.

Sd. Rabiratan Pujari,

S.I. Nimapara.

16.9.42.

The accused persons Hut and handed over garlands of white flower at the place of meeting and at thana gate to officers, Daffadar and D.I.

3d. R. Puiari.

16.9.

2. Investigation is proceeding and further report will follow.

Sd.R.E.R Lees,

Superintendent of Police,

Puri.

Copy forwarded to the Chief Secretary to the Government of Odisha, Cuttack for information.

FOR INSPECTOR-GENERAL OF POLICE,

ODISHA, CUTTACK.

PAGE-82

Letter from S.A. Majid, Asst. Dewan and Circle officers to the Raja Bahadur of Kanika Raj describing about the activities of Chakradhar Behera. 18.09.1942, Acc. No. 2401, File No. 529/42, PR- 19-20.

(An extract from Home Confidential records)

Respected sir,

I beg to Inform that since my last interview with you I have been receiving information from the Tahalldar and Amlas of ….. that the Congress workers from outside with the assistance of the local people of Congress views are proposing to loot the Raj property and sorround my quarter shortly in order to do mischief to me as I am giving every bit of information relating to their movement to Raja Bahadur and the Police.

Two or three days ago the unruly mob of Matto, chasakhand, Jakhin sahi and other places membering about five hundred destroyed the paddy crop of some Bengalees in mouza Bada Singhpur of Bayang Parganah with the help of their cows and buffaloes. The aggrieved persons, I am told, approached the Chandbali Police for redress but the Police did not take any action saying that their number is not sufficient enough to cope with the situation. Similarly today the unruly mob of Matto, Dakhin Bahi, chasakhand and other neighbouring villages in very large number were this morning with their cows to Mausodha in order to destroy the paddy crop of that mouza as the outcome of through certain quarrel in the past.

The circumstances being such I am arranging, at remonstrance of our office staff, with the Musalmans or Watto and Kodakant to come to Mato Office and guard Raj property and also look to the safety of Raj people including my humble self. Of course the number of ….the aforesaid two villages is limited but I am to take the assistance of Peer Hat and Bhadrak Musalmans also.

Now I request that you will be pleased to direct to stout and strong Musalmana of M-alishahara and Lohari so that they my come down to Matto as early as per I quite realize that the Chandabali Polikct won’t

PAGE – 83

to render any assistance it is no use lodging any formal information with the S.I. of Chandabali P.S. It has been actually found out that the S.I. on receipt of any information on behalf of the Raj loses no time to diclose the same to the men of Chakradhar by which the unruly mob bear great grudge against us and always think of doing harm. However Chakradhar Behera is at the root of formation of all these unruly assemblies and his actions are being deliberately connived at by the police for reasons best known to you. I need hardly say that it was with the help of this kind of unlawful assembly that Chakradhar very recently raided the house of Bhagaban Dixit and Kailas Samal, carried away their property reduced their strength. As appears he is trying to annihilate the existent of his rival parties and exercise supremacy of his own in these days of chaotic nature. In short anarchy appears to prevail throughout the Chandbali area and no check is offered by the authorities, who are responsible for peace. It is for this reason that we are proposing to defend ourselves with our own make shift arrangement as danger is fast approaching.

The report of the Matto Tahalldar annexed herewith giving a general description of the present situation may please be perused. This day I wrote to the Collector of Balasore through the Sub-Divisional magistrate, Bhadrak. by way of information.

I beg to remain,

Sir,

Your most obedient servant,

Sd/ S.A Majid

A.D. & A.C.

18/9/42

P.S. The report in original of the Tahsildar of Ghanteswar is also enclosed herewith for favour of kind perusal.

The Raja Bahadur of Kanika Raj.

Rajkanika

Momo No. 179

Copy of the Confidential Report of Khan Bahadur

PAGE-84

Copy of A.S.P., Koraput’s note in connection with complain against the congress men. 20.09.1942, Acc. No. 2370, File No. 484, P - 6-7

(An extract from Home Confidential records)

Copy of A.S.P, Koraput.

On 16.8.42 at about 11.30 Pottangi drew up ……………. against the following Congress men (1) …. (2) -Asanande. Kartik (3)……. (4) …. (5) K. Boloram (6) Mongolu (7)….. The circurastances of the complaint were that the above …….. one a accused persons (8) Member's of the ……Committee and were ……convening a meeting of about 1000 persons at Pottangi on …………….a view to attack, the Govt, buildings there.They and their followers were armed with lathies and Congress flags, and were . in the on violence' in realising their object. There Haiti Samantha ……Kartik made highly prejudicial speeches following which………….. Koraput declared them unlawful and ordered them to disperse. There upon the mob attacked the Police party and burst,…. the Taluk Office and damaged much Govt, property. The situation was only brought under control by a lathi charge by the …. under the …. Koraput on the orders of the ipecial Assistant Agent, Korapat

2. The spot is in front of the abandoned Taluk Office at Pottangi about the Curlong from the Several of the glass panes on the grass verandah had been broken and one or two windows in the rear, perhaps to effects hurried get away. Besides, pieces of glass or broken material from the door, a number of Congress Caps, flags and bamboo sticks were also recovered from inside the buildings.

3. On 16.8.42 at about 10.00 hours several crowds of Congress men were collecting from all sides on Pottengi. -Their object was to raid the P.S. to break the P.S., and to attack the Taluk Office. The .P.S. Koraput and. Koraput who now arrived with an A.P.R. posse of …..one Havildar and 10 Constables to control the situation decided to intercept the various crowds before all of them congregated at a spot. Thereafter one crowd was pursuadedy to return home… another could be dispersed after 6 of their ring-leaders were arrested. The third crowd showed an obstinate attitude and would not disperse until arrested; Therefore they were detained in the P.S. compound by way of ……. them from joining strength with a huge crowd of about 600 persons. This was coming from Maliput directions and was armed with the lathies and congress flags and was clearly violent in its attitude. As four of the A.P. armed men were left on Guard over the, prisoners and the P.S. building, immediate use of force by the inadequate strength at hand was considered inexpedient. Nevertheless the mob was tackled and the leaders agreed to be led to front of the old Taluk office, where they offered to be peacefully arrested, as the ground in front of the Taluk Office is specious the mob was peacefully escorted by the armed men under the, A.S.P.’s command and collected at the spot with a view to disperse them effectively in case of need.

4. In the meantime the crowd swelled and two persons Main ….man fa and Asanabds Kartik, made prejudicial speeches such as "Brethem, Mahatma Gandhi must be rescued from the jail by any means whatever, The (Govt. has ceased to have away at Bombay and Allhabad. lt have attained Swaraj”. These speakers were arrested. Upon this, the four leaders with a thousand of Congress workers became violent. The assembly was now declared unlawful by the S.A.A. Koraput and they were ordered to disperse. The mob did not heed the orders and all of sudden burst into the Taluk Office compound by passing the police party on the flank. AS they began damaging the glass, papers and windows of the Taluk Office, lathi charge was ordered. Soon the disturbances and quelled and the crowd disperse on, all sides upon which the lathi charge promptly, ceased. I their attempt to hasten … of the house, some people tried to effect exit through the narrow doors, and even windows, some of which yielded to the pressure. the accused no. 3 to ? Still insisted remaining at the spot inspite of the injuries 'they had sustained, they were arrested the injured persons were

PAGE-85

given first aid in the local Dispensary, and then injuries were found simple in nature. The other crowd that had been detained at the P.S. were now beside themselves with fear. They threw away the emblem of Congress in the possession and apologised for the mis-demeanour. So at the instance of the S.A.A. Koraput they were driven away.

4. All the seven accused persons are members of the District Congress Committee and also took active part in furtherance of the case of Congress association already declared unlawful.

They assumed prominence in an assembly openly pronounced as unlawful were ordered by the S.A.A.Koraput to disperse further more they addressed a meeting with speeces prejudicial to the safety of the people and law and order in the realm. In a riotous mood they tresspassed into a Govt, building breaking up the property. So they are liable u/s 17(1) and (2) of the Cr.L.A.act as well as sections 147/149 I.P.C.

5. Charge Sheet against the above seven accused persons has been submitted and they are standing-the trial now at Koraput.

PAGE – 86

Report submitted by Inspector General of Police, Odisha, Cuttack relating to arrest of 53 accused persons and 3 absconders in Bhandaripokhari Arson case. 24.09.1942, Acc. No. 2346, File No. 566/42, PP - 20-22 (An extract from Home Confident records)

BIHAR AND ODISHA.

CONFIDENTIAL

CRIMINAL INVESTIGATION DEPARTMENT

SPECIAL BRANCH, CUTTACK

DATED THE 24TH SEPTEMBER 1942

Copy of Memo No. 2226 (2)/Con. Dated 14-9-42 from the S.P. Balasore, to the Superintendent of Police C.I.D. (S.B.), Odisha, Cuttack.

S.R.No. 16/1942. Report No. III, Dt. 14.9.42

Up to date 53 persons have been arrested and their names are given in the list below,

Baishnab Charan Naik, the organiser of the assault, was arrested On 24-9.42. He stated that on 16-8-42 he held a meeting at Khanarpokhori which was attended by 400 people, from the neigibouring villages. ' people were summoned by beat of drum on the morning of 16-9-42, At this meeting he told the audience to observe Hartal on the next day and to take out processions and hold meeting in the various villages. He also told them to bring their. processions to Kahanarpokhari. When they would march to Akhuapada. On 17.8.42 he said that there was a gathering of five to six handled people. He also saw some chaukidars but did not see the Thana staff. Then they reached Bharidaripokhari bajar there was a rain storm and the prooessionists sheltered in the shops and houses. He named as prominent in the procession Hrusikesh Sahu, Bhagaban Sahu, Kusa Panda, Dusasan Mahanty, Barju Mahanty-and Daitari Panda. After the rain he told the processionists to go to the canal embankment through the P.S.Trunk Road 5 theP.S. they were obstructed by 3 constables. The A.S.I. was also present and a chaukidar assaulted to pass through the compound .When they were obstructed by the Police, the nob became furious and assaulted then and looted the P.S. and set it on fire as well as the Post Office'. He himself received an injury on his left arm during the assault. He could not say who set fire to the building. He admitted having told the processionists to bring torches in order to disobey the light restiction. He could not say why bamboo, thengenis were also brought. He then went with about 200 others to the bridge and removed some of the planks in order to obstruct the arrival of help. After this he went to Banasahi where he stayed with one

GJP (HA tjr.jtS—105,860—2-10-40.P.T.O.

PAGE-87

one Ekadasi Bririk. ' On the next’day he passed through village Bahadalpur, Kahanarapokhari, Pirpur and other. villges and came atlast to-Kantapari to the house of Jagannath Das, M.l.A. After the latter’s arrest he went to Kulipadi and then on through different villages giving encouragement to the people who, he said, happened to be depressed, until he -was arrested on his way to'Kaharpokhari.

4 students of the Bhandaripokhari School, Sukadeb Panda, Pitamber Panda, Purna Chandra Rout and Bhaakar Rout stated that they were told by the Headmaster and the Head Pandit to join tile procession on 17.8.42 and not to disclose that they had been soinstructed. Other boys corroborated this and stated further that they ware instructed not only to join the procession but not to listen if they were celled back.’

Mayadhar Samal, one of the principal accused,

Was arrested by 2 Chaukidars on duty in plain clothes at Dhannagar. Tney found the accused talking to onePankaj Nanda of Dhamnagar Registration Office. The accused was describing the happening at Bhandaripokhari and added that he had come to consult with the local congress workers about the burning of Dhamnagar P.S. The Chaukidar posed themselves as local congressmen and brought him to the Thane. Orders have been issued for their reward. Mayadhar Samal denied the charge and said that he had been at his home at the time of occurrence and heard about it afterwards. The following morning he left for the house of his brother-in-law in Dhamnagar elaqa and was on his way to visit another brother-in-law when he was arrested. He admitted informing Pankaj Nanda of the’ occurence but denied the rest of the allegation.

Pankaj Nanda stated that on 22.8.42 ,evening he was going to his village Khadipada when meet the accused Mayadhar Samal accompanied by two other persons when he did not know near the Dhamnagar inspection bungalow. The accused was telling the others that he was a resident of village Radharahania of Bhandaripokhari P.S, and was on his way to Kantapari. He said that he and others had burnt the Bhandaripokhari P. S.‘ building, assaulted, the staff and had dismentled a bridge on the Odisha Trunk Road.

He was telling these facts freely without any questioning from his listeners. He went on to say that if the people of Dhamnagar united they would be able to burn the Dhamnagar P.S. also. He accompanied himDubai ghat and while they were waiting to cross the river Genguti by boat the two Chaukidars detained the accused and took him to the Police Station.This witness said that he had no previous acquaintance with Mayadhar Samal.

Kusa Panda, another principal accused, was arrested on 24.8.42 when he was found in the Bhadrak kacheri compound. He denied the charge and stated that on 17.8.42 he observed Hartal in his shop at Bhandaripokhari as instructed by Baishnab Naik and joined the procession together with Hrusikesh Sahu, Kanhei Mahanty, Dhana Parida, Bhima Sahu, Bhima Das and others. He supported Baishnab Naik’s story that the procession tried to go through the Thana compound to the canal embankment and that the assault took place as a result of their being stopped by the Thana staff. He denied having assaulted anybody. Next day he left for the house of a relation in another village and returned on the night of 23.8.42.

Krupasindhu Sahu, an accused, after; corroborating the main details of the occurrence stated that Thana was set on fire by Dusasan Mohanty, Jaga Barik, Kusa Panda and Gangadhar Panda who pulled straw from the the hatch of the building. Dusasan then brought toreh from the bazar which was taken by Baishnab Naik who put it to the Thana thatch.

There is evidence to show that the mob was particularly anxious to do mischief to the A.S.I. One witness, a villager named Suka Sethi of Daksinabar, stated that on the evening of the occurrence while returning from his field he found about 15 men on the canal embankment rear cuing for the A.S.I. and they questioned him about his where abouts. He states that he is unable to identify any of those persons, This is also confirmed by one of the accused, Braja Kishore Mahanty, who said that some of the people from the mob want towards uttarbar in search of the A.S.I.

The Headmaster of the school Debendra Mohan Panda, stated that his boys ran away to join the procession, and the Head Pandit was sent to bring them back but was unsuccessful. On hearing a disturbance from the Police Station he and the Head Pandit came out of the school building and saw the Thana burning. The Head Pandit told him that the mob was also going to do some mischief to the A.S.I's wife. So they went and tried to intervene but when they were threatened by the crowd he ran away. He claimed also that when the S.I. arrived he tried to help him but was threatened and so left the place.

Kelu Charan Sahu, 2nd Master of the School, stated that during the recreation hour the school boys joined the procession at Uttabar and went towards Kaharpokhari. Then the mob came to Bhandaripokhari the school, teachers locked the school building and stoda on the verandah. He heard from the Headmaster that the mob was trying to enter the A.S.I.'s quarter in order to molest the latter's wife, he went with the Headmaster and the Head pandit to the quarter where they found Baishnab Naik, Kusa Panda and 15 others trying to break the doors and windows. Then they were threatened by the mob he and the Headmaster came away while the Head Pandit remained at the spot.

Const. 249 Mirza Ekram Baig, who was rather severely injured and could not be examined in time to include his statement in Report No.II after corroborating the attendance of the Police party at Kahaharpokhari and the assault on Police Station staff, stated that he was struck on the head by Banchha Das of Torat while Mayadhar Samal struck him off the thigh and the nephew of Kusa Panda struck him in the back. The son of Barju Mohanty also struck him on the backhand on the thigh. Besides these persons many others assaulted him whom he could not name. When the P.S. staff were put to flight he did underneath a bed in the barrack but again assaulted by Mayadhar Samal who, however, was stopped by some of the mob who said that the constable was an old man. He then tried to escape with, his tease but was caught by Kusa Panda near the kitchen and was assaulted by hurt and his nephew. Then Kusa Panda and the son of Barju Mohanty broke his box to pieces but he was again saved by the intervention of some of the mob and was allowed to depart. He eventually made his way. To Bhadrak via Kenduapada. He said that 30 school boys from the school were also in the procession but when the Thana Staff obstructed the crowd at the entrance to the compound these boys went away.

A test of Identification Parade was held on 6.9.42. out of 350 persons present 64 were identified by one witness each and out of these 22 were identified by 2 witnesses of Altogether 10 persons against whom there was

was other corroborative evidence were arrested.

Three persons are absconding, two of whom are without property. Sections 87 and 88 Or.P.C. are being applied.

ABSCONDERS

Forwarded to the Chief Secretary to the Government of Odisha, Cuttack for information.

FOR INSPECTOR OF GENERAL OF POLICE, ODISHA,

CUTTACK

PAGE-90

Report submitted by Superintendent of Police, Puri about the arrest of important leader in Nimapara firing. 24.9.1942, Ace. No. 2442, File No. 651/42, P - 6 (An extract from Home Confidential records)

No…………………..(2)/C.

DATED THE 24TH SEPTEMBER, 1942.

SPECIAL REPORT CASE NO. 18/42 - PURI DISTRICT.

(NIMAPARA P.3, CASE NO. 41/42).

REPORT NO. III.

On 19.9.42 villages Hansapada and Chanrpada were raided under my supervision. The three important leaders Moheswar Mohanty, Lakhan Barik and Dhanu Sahu were arrested. A number of other villagers, some with slight gun-shot wounds,were also taken into custody.

The Police have since raided village Munijang and arrested other isolated / accused persons, details of which will be supplied in my next report.

On the 22nd night the Puri Town police on information supplied by the local Special Branch Officer neatly affected the arrest of the remaining two agitators namely Padma Charan Samant, Singhar and Banchha Sethi.

With the arrest of the five leading agitators from this area no further trouble is apprehended from these villages. It is my intention to submit Charge sheet when investigation has been completed against about 30 of the villagers and the insti-gators who played a prominent part in the incident. I have already addressed the District Magistrate recommending that Government be moved to inflict a collective fine on the three villages chiefly concerned.

A further report will follow.

Superintendent of Police,

Puri

Das. 24/9.

Page-91

Report submitted by Superintendent of Police, Puri in connection with investigation of Nimapara firing. 26.09.1942, Ace. No. 2442,

File No. 651/42, P - 8 (An extract from Home Confidential records)

No. 3219 (2)/C.

Dated the 26th September, 1942.

SPECIAL REPORT CASE NO. 18/42 - PURI DISTRICT.

(Nimapara P.S. case No. 41/42).

REPORT NO. IV.

Investigation has since been completed. Altogether daring Police investigation ,93 names transpired. After careful consideration of the evidence against the accused persons it has been

decided to submit Charge Sheet against (1) Moheswar Mohanty,

(2) Banchha Sethi (3) Lakhan Barik (4) Padma Charan Samant Singhar

(5) Dhanu Sahu (6) Fakir Charan Sahu (7) Pahali Sahu (8) Somenath Panda (9) Alekh Patra (10) Lokanath Senapati (11) Baikunthanath Senapati (12) Purna Chandra Sahu (13) Nityananda Ojha (14) Fakir Charan Swain (15) Narahari Sahu (16) Gaji Mallik (17) Bhabani Charan Patnaik (18) Chakradhar Patra (19) Bhubanananda Mohanty (20) Jadumoni Misra (21) Jadab Biswal (22) Kunjabehari senapati (23) Kruashna Behera (24) Jadu Parida (25) Dinahandhu Bhuti (26) Keshab Bhoi (27) Bhajani Behera. Charge sheet will be submitted under section 147, 363, 436/511 I.P.C., 35(a)/121 &

34 read with 38(5) of the Defence of India Rules.

2. Of these 27 accused only Pahali Sahu and Fakir Charan sahu have not yet been arrested. Jadu Parida who was released on P.R. and Jadumoni Misra who was released on bail during investigation will now be re-arrested after obtaining magisterial orders

3.37 people have been arrested during investigation and are

in jail. 14 of these are not being placed on Charge Sheet and orders for their release will be obtained.

Superintendent

Superintendent of Police,

Page-91

Report submitted by Superintendent of Police, Cuttack about robbing of mail bags by Congress men in the jurisdiction of Jajpur Police Station. 27.09.1942, Ace. No. 2386, File No. 661/42, P - 5 (An extract from Home Confidential records)

DISTRICT ...CUTTACK.

S.R.46/42. REPORT .... II

Dated 27.9.42.

The occurrence to took place on the local Board Board road 8 miles Sourth East of Jajpur P.S. The nearest village hartal situates one furlong north of the spot; the accused persons were seen proceeding towards village Chandigol (Half a mils from the spot) after the occurrence, they threw away letters, money order forms etc. near tne spot but carried away the cash bags with its contents.

2.The statement in the F.l.R. that tne number of accused

persons was 30 was round false during investigation. The postal runner and other witnesses proved that five congress workers armed with long lathis were waiting under a banian tree and when the postal runner approached near they attacked him and to took away the cash bags etc. under threat of violence. The runner named Durjoahan Mohanty to be one or the five persons. He gave out that he was instructed by Gopal Prashan singn and Nanda Kumar Singh or Rambag to say that the number of accused persons was 30 but actually they were only five in number. Gopal Singh and Nanda Kumar Singh denied the allegation made against them,the dak runner appears to have exaggerated the number of the accused persons.

3.Accused Durjoahan Mohanty, Nakul Dhal and Srinibas Biswal were satisfactorily identified in a test identifiication parade held at the Jajpur Jail on 29.8.42. their houses were searched but with no result, the identity or the other accused could not be fixed. Thee I.O. has been directed to submit charge sheet under section 395 I.P.C. and Rule 36 of tne Defence of India Rules against the three accused persons named above.

4.Dy.S.P.Rai Saheb D.Misra has supervised this investigation. Further report will follow.

S.P.C.I.D. S.B.Odisha – 2 For Superintendent of Police,

District Magistrate CTC-1 Cuttack

Page-92

Report of the Joint Enquiry by the Revenue Commissioner, Odisha and Inspector General of Police, Odisha into the Eram Firing. 28.09.1942, Ace. No. 2378, File No. 523, PP.3 - 8 including Map & photos (An extract from Home Confidential records)

REPORT OF THE JOINT ENQUIRY

BY

THE REVENUE COMMISSIONER, ODISHA

AND

INSPECTOR-GENERAL OF POLICE, ODISHA

INTO

The Eram firing on the 28th September, 1942

CONTENTS

1. Report—

PARAGRAPH.

Events preceding the firing _2—3

Firing at Eram4

Justification for firing...5

Number of casualties...6—7

Parallel organization ......8

Conclusion ......9—12

II. Appendices—

A—Names of witnesses B—List of documents perused. C—List of casualties.

SUPERINTENDENT ODISHA GOVERNMENT PRESS CUTTACK 1942

Page-94

REPORT

We have been asked by Government to make our enquiries into the firing at Eram on a joint basis with special reference to the number of casualties caused and the alleged attempt to set up a parallel organization.

We arrived at Bhadrak in the evening of the 16th October A large number of witnesses, a list of whom is given in Appendix A, and documents relevant to the enquiry, a list of which is given in Appendix B, were examined at Bhadrak on the 17th and 18th. We had the benefit of the presence of the District Magistrate and the Superintendent of Police during our enquiry. We had intended to visit Eram but found this impossible owing to the impassable state of the 15-mile kutcha road from Simulia via Basudebpur to Eram as the result of the cyclonic rain immediately preceding our visit to Bhadrak. We will deal with communications in the disturbed area later but may point out here that the poverty of communications is one of the major factors in the whole situation and undoubtedly contributed to the setting up of a rebel organization at Eram. We had, however, the advantage of a detailed map prepared to scale by the Kanungo deputed by the District Magistrate and in view of this and the volume of evidence both official and non-official available at Bhadrak we are satisfied that a visit to Eram would not materially have assisted our enquiry.

2. Events proceedings the firing

There was no trouble in Basudebpur police-station during August. On the 1st September there was a meeting of about 200 people at Daulatpur Bazar in which the cutting of telegraph wires, burning of dak bungalows and police-stations and non-payment of taxes were advocated. It was at about this time that Anirudha Mahanty, a lieutenant of Sri Jagannath Das, M.L.A., . now under detention, came to Basudebpur police-station from Dhamnagar ; police-station where he had already stirred up trouble which culminated in ' firing with fatal results. He is a resident of Eram, a large village, which he made the headquarters of the movement. Thereafter followed a series of meetings in different parts of Basudebpur police-station. The chief organizers were Anirudha Mahanty, Kamala Kanta Kar of Sankharo and Gourang;

Charan Mahanty of Barandua. At all these meetings non-payment of taxes and pressure upon chaukidars and daffadars to resign their posts were preached. It was given out that Swaraj would be attained within a week, that the British Government had been destroyed and that under a Swaraj Government no taxes would be paid and the paddy of the rich would be available to the poor. Meetings were held on September the 4th (Eram), 11th (Betrahat),

12th (Satipati), 13th (Brahrmangaon), 16th (Betrahat with a procession through Basudebpur to Eram), 17th (Eram) and 18th (Basudebpur). At the same time the programme of coercing chaukidars and daffadars, many of whom appeared before us, was put into effect and paddy was extorted from substantial people by means of social boycott and personal violence—even against women. As these activities proceeded without serious interference, lawlessness increased and became more widespread, especially in the semi-circular area lying between the rivers Kansbans and Gambhi (or Gamei) and the sea, which covers an area of about 40 sq. miles. There are three groups of villages in this area the Eram, the Sankharo-Padhuan and the Suan- Sadeipada groups. This area is particularly inaccessible, which is doubtless the reason for its selection. There is indisputable evidence, including some from Congress sources, of a highly-organized system of intelligence in this area. Signals passed from village to village by conch-blowing to indicate the arrival of Government forces and it is in evidence that the plans of the Police were promptly conveyed to the insurgents.

3. A serious situation consequently developed in this area. On the 17th September chaukidars and daffadars were asked to hand over their uniforms and on their refusal were abused as slaves by a large crowd.

Page-94

On the 18th the Inspector of Police arrived with a force of one havildar and 12 constables. On the same date Anirudha Mahanty, Kamala Kanta Kar and Gourang Charan Mahanty delivered speeches at Basudebpur and it was decided to attack the police-station on the 22nd. On the 19th three persons were arrested in Eram but the ringleaders escaped. When the Inspector with the Armed Police was returning his way was barred by a large crowd, who tried to garland the accused, but the party made its way back without mischance. On the 20th the Inspector had to go to Bhadrak as His Excellency the Governor was passing by train and was absent from Basudebpur for at least 24 hours. On that day the coastal watching station at Hulikhati bungalow, which is about a mile and a half to the east of Eram, was raided by a gang armed with pick-axes and crow-bars. The intended raid on the police building did not materialise on the 22nd and that night the Armed Police was reinforced by 10 constables. On the 24th September an order under section 144, Criminal Procedure Code, was passed by the District Magistrate prohibiting the gathering of more than five persons within Basudebpur jurisdiction. On the 26th the Deputy Superintendent under orders from the Superintendent of Police reached Basudebpur.

4. Firing at Eram

On the 28th September the Deputy Superintendent, Rai Sahib Kunja Vehari Mahanty, the Inspector and the Sub-Inspector left Basudebpur at 2 P.M. with one subedar, one havildar and 18 armed constables for Eram to arrest Anirudha Mahanty and his associates and prevent the holding of a meeting of which information had been received. At Chudamani they saw a man blowing a conch, who pretended that he was doing so because there was a puja, Just before crossing the Gamei they noticed a gathering of 300 people and many conches were blown. They saw a man swim across the river and hasten towards Eram—obviously the messenger posted to give warning of the arrival, strength and disposition of any Government force. The crossing took time as there was only one small ferry boat, so the kit got left behind in the charge of three chaukidars. On their way from the river to Eram they saw people in groups of 3 and 4 sitting on the verandahs of the houses and watching them, many with their lathis beside them, and the concb-blowing continued. At about 6 P.M. the Police reached the house of Sri Radha Kanta Padhy, a local zamindar. The party had just been given orders to rest when one of the chaukidars reported that the kit had been looted and that the other two chaukidars had been caught. The Deputy Superintendent ordered the force to fall in and leaving four men at the zamindar’s house returned with the rest of the party towards the village. In the Milaupada they encountered a crowd about 3,000 strong. It is clear from the evidence that this crowd was in a very excited and determined mood. They were carrying lathis and were shouting “ Mahatma Gandhi Ki Jai ” and “ Angreji Rajya Ka Dhwans Ho”. The Inspector was sent a few yards ahead by the Deputy Superintendent to order the crowd to disperse and return the kit find release the chaukidars, and to warn them that if they did not obey fire would be opened. The crowd refused to listen and continued to advance. Thereupon the Deputy Superintendent drew up his men with seven facing the crowd, one on each flank and five facing the rear. This was necessary as there was danger of attack from the flanks and the rear. The crowd was eventually declared to be unlawful and the Deputy Superintendent gave the order to fire at about 6-30 P.M. TWO volleys, with a short interval between, were fired by the seven men in front. No one was seen to fall, but visibility was not too good and this does not mean that no one was hit. In any case instead of giving way the mob grew more excited, the shouting increased, and the rioters advanced upon the Polioe. The Deputy Superintendent was therefore forced to order independent firing, which caused the crowd to retreat and the order to ‘ cease fire ’ was given. When, however, the party advanced to see to the dead and injured the rioters again pressed forward shouting that the Police had exhausted their ammunition and could be attacked with impunity. As the Police were no longer in formation and the light was failing the situation became more dangerous and independent firing had again to be ordered in self-defence. This cleared the square but a large mob still remained in the vicinity of the Hatpada. The whole incident, from the first to the last shot fired, probably lasted about a quarter of ah hour. By the time the Police had arrested seven men who were pretending to be dead and collected 23 lathis, night bad fallen and they withdrew to the zamindar's house. A messenger was sent to Marcona station with a telegram to the Superintendent of Police, stating that there were 25 dead from the firing, that the party was surrounded and that help was necessary. Early on the morning of the 29th the Police returned and collected 13 dead in or near the Milanpada and two were found in neighbouring houses. Only 11 could be identified at the time but the other four were traced subsequently. As it was impossible to send the bodies to Bbadrak for post-morttm examination the Assistant Surgeon was summoned and arrived at Eram on the morning of the 1st October after taking about 16 hours on the journey, mostly by bullock-cart. Meanwhile the bodies had been kept under guard on a machan to protect them from wild animals. By the time the doctor arrived they were highly decomposed and a thorough pcst-mortem was impossible. The names of the remaining dead were ascertained in the course of subsequent investigation.

5.Justification for firing

The facts stated in the preceding paragraph show that the firing was

unavoidable. It will be observed that when the Police were first on their way to the zamindar’s house they saw only small groups of persons and no large crowd had collected, but half or three-quarters of an hour later when the force returned to the Milanpada a large and excited mob of 3,000 or more had assembled there. There was hardly time for all these persons to come in from the neighbouring villages, two or three miles distant, and it is evident that they started to make for Eram when the first warning was given before the Police had crossed the Gamei. There is reason to believe that this warning was taken up and passed on by conch-blowing from village to village and the crowd was no doubt collecting from that time onwards. There is evidence that it was addressed by Karnala Kanta Kar immediately before the return of the Police. It is clear, therefore, that there was no question of firing on a peaceful meeting. The crowd was deliberately summoned on account of the arrival of the Police and had already committed overt acts of lawlessness, e.g., the seizure of the kit and man-handling of the chaukidars. The Deputy Superintendent was in duty bound to make contact with the crowd and order it to disperse and deliver up their booty and could not avoid firing when it not only refused to obey but adopted a violent and threatening attitude. It must also be borne in mind that the Police were outnumbered by more than a hundred to one. In these ciicumstances we are fully satisfied that there was ample justification for the order to fire in the first instance. The subsequent order was inevitable in the circumstances: the situation of the Government party was serious and it was clearly threatened. A failure at that stage to keep off the rebels would certainly have led to its being overwhelmed. Nor do we consider that the amount of firing was excessive. It is certain that the first order to fire could not safely have been postponed and there is nothing to show that firing continued for a minute longer than was necessary. 142 rounds were fired in all, including 14 revolver shots, and 114 empties were collected the following day, but it was impossible to ascertain how many were fired at each separate stage. In his first report to the Superintendent of Police on the day after the firing the Deputy Superintendent mentioned only 115 rounds and did not refer to the separate stages of the incident but full details could not be expected at that time. In his report, dated the 9th October, the District Magistrate refers to two phases of the firing—the first of about 80 and the second of about 40 rounds. We understand that this report was based on information supplied to him verbally by the Deputy Superintendent. It is clear that the first phase included the two volleys, followed by independent firing, all of which took place from the same spot, whereas the subsequent independent firing was a separate incident which occurred after the Police had advanced to attend to the dead and wounded. There is, therefore no material discrepancy in these accounts of the occurrence.

6.Number of casualities

The evidence on this point includes the following:—

(a) an up-to-date list of dead and injured prepared by the investigating

officer,

Page-96

b) a list of dead and injured appearing in a letter dated the 4th October 1942, written by “ B. O." to “C.O.” and recovered from Surendra Nath Dwivedi’s lodging at the time of his arrest at Cuttack,

(c) the evidence of the Assistant Surgeon and the Bhadrak Hospital Register of injured persons, and

(d) the evidence of villagers and chaukidars.

The document recovered from Surendra Nath Dwivedi gives the names of 20 dead and 38 injured. Their villages and relatives are also mentioned in nearly every case. This list, so far as it goes, tallies very closely with the official list. The latter is, however, more complete giving the names of 26 dead and 46 injured. All except one of the 20 persons given as dead in the Congress list find place in the official list also, though sometimes under a nickname or alias. The remaining name—-Ratnakar Pani—has not yet been traced. Assuming that there was such a person, the total number of dead comes to 27 whose names are given in Appendix C and there is no evidence at all that this list is not complete. As regards the injured, 20 names are common to the official and Congress lists and these as well as the remaining 17 on the official list have been verified. There are 9 names on the Congress list which are not on the official list. We have not been able to trace any of these but they may well exist, though their injuries may have been slight and they may have had good reason not to disclose themselves. Even including these 9 doubtful cases the total number of injured cannot exceed 55. The total number of casualties did not therefore exceed 81. We are satisfied that these numbers are approximately correct. Apart from the absence of any evidence of other casualties these figures indicate a high percentage of hits to shots fired, which is most unlikely to have been exceeded. There is not a shred of evidence that anyone but the Police fired or that any but police weapons or ammunition were used. A strong rumour was current very soon after the incident greatly exaggerating the number of the killed. The origin of this rumour appears from the Congress document itself, which refers to an earlier report from the same source on the number of casualties as having been “ totally false and based on rumours.

7. We consider it necessary to comment on the fact that amongst the casualties was one woman killed. There is no evidence that there were any women in front of the mob but witnesses have informed us that there were some women and children on the Hanks, watching the occurrence and joining in the shouting. It is probable that this unfortunate woman was hit by a stray bullet during the second independent firing, when the mob was crowding in upon the Police from the Hanks. Another point which calls for comment is that in about half a dozen cases the injured persons were hit out the side and in three cases from behind. None of the dead, however, received any injuries from behind. It is clear that several people were hit while they were in the act of turning and three when they had their backs to the firing party, but it is impossible to ensure that no individual member of an unlawful assembly will be hit when in the act of turning or running away, nor is there any way of guaranteeing that all the bullets will only hit the men in front. No adverse conclusion can be drawn from these facts in regard to the control of the firing.

8. We have been especially asked to report about the existence of any parallel organization. We are afraid that evidence on this point is meagre Another letter, dated the 29th September 1942, from “ B. O ” to “C.O. ” reports that Swaraj panchayats were formed in 12 villages and after various public meetings 250 soldiers of the maran sen a (Death Squad) had been enrolled. According to this letter it was proclaimed by beat of drum at the village hats and public loads that taxes would not be paid and that fishermen were fishing without taking a lease, but it is not unlikely that this document exaggerates the state of affairs in order to show the efficiency of the branch workers. There is evidence that Kamala Kanta Kar and others gave out that they were the sole Government this area and that anybody disobeying them would be put into jail. During our enquiries we heard repeated reference to this Congress jail at Eram but' there is no evidence that anybody was actually put into it. There were a large number of cases of extortion of paddy under threat of social boycott or violence and there was a definite attempt to destroy the rural police organization. There was even an attack on a postal peon. We are, however, of the opinion that although it may have been the intention of the organizers of the movement to establish a parallel administration it did not fully materialise and such incidents as those mentioned were rather attempts to prepare the ground. This may have been due to the fact that the ‘ organizers in this area, though they were able to get a considerable hold over the illiterate villagers, were men of inferior capacity and standing.

9.

Conclusion.

We are, however, of opinion that there was a lack of adequate control and initiative on the part of the local police at Basudebpur police-station in early September. No strong action was taken in the weeks preceding the firing during which the ringleaders were holding daily meetings and stirring up trouble. Although the Police had a force of 12 armed constables at Basudebpur they made no attempt to disperse the meeting held there on the 18th or to arrest the speakers who were inciting the mob to raid the police buildings on the 22nd. If they could have secured the arrest of the three leaders who were present at the meeting on the 18th much of the subsequent trouble might have been avoided. Any sign of weakness in the early stages of an uprising of this nature can only aggravate the trouble in the end. We understand that Sub-Inspector A. K. Ghose was mainly responsible for this state of affairs and that departmental action is being taken against him. In extenuation, however, it is only fair to add that not only were the weather conditions particularly bad but the locality is notoriously malarious and some of the Police officers were actually suffering from fever. We also regard it as unfortunate that no experienced Magistrate was available to aocompany the Police force when it went to enforce the order issued under section 144, Criminal Procedure Code-

10. All the evidence goes to show that the disturbances at Eram and elsewhere were in no sense spontaneous risings but were artificially produced among ignorant and easily-misled villagers by the deliberate efforts of mischievous politicians none of whom risked their own skins. This is evident from the rapidity with which conditions in the whole area returned to normal when these firebrands were caught or went into hiding. The people who took part in the disturbances were mostly men of the landless class and belonged to the poorer section of the public. They were attracted by the free distribution of paddy extorted from their more prosperous neighbours and there is no doubt that the ringleaders played freely upon their economic difficulties. It is not dear to what extent the general rise in prices and shortage of essential supplies were direct causes of this disturbance but we have little doubt that they were important factors in fomenting discontent. There is no sign of any propaganda by Government agenoies having been carried out to counteract subversive influences; nor does the National War Front appear to have functioned in this part of the province.

11. We are of opinion that one of the reasons why the outbreak gathered such strength was the inaccessibility of the Eram area, and this is no doubt why it was selected for the purpose. We feel strongly that law and order cannot be maintained in remote rural areas unless good communications are available. We strongly recommend that special attention be paid to this important matter and that funds are made available for improving communications in such areas. As we have already mentioned, it took the Assistant Surgeon about 16 hours to get to Eram and the District Magistrate took 4 hours of strenuous effort to push through to Basudebpur from Simulia, a distance of about 8 miles. With reasonable communications the control and supervision of the Police would certainly have been more effective and the subversive movement might have been checked in its early stages.

12. We should like to acknowledge the help we have received in our enquiry and in the drafting of our report from Mr. C. S. Jha, I.C.S., who was deputed by Government to act as our Secretary.

E. C. ANSORGEE.

A. E.O. PERKIN,

Page-99

APPENDIX A.

NAMES or WITNESSES.

1.Gobind Chandra Das of Tilada.

2.Nidhi Charan Pati of Nuagan.

3.Bipad Bhanjan Mahanti of Eram.

4.Bhagaban Das of Tilada (father of first witness).

5.Baikuntha Charan Mahanti of Eram.

6.Abhiram Panda of Suan.

7.Nidhi Charan Padhi of Eram.

8.Mali Sahu of Sadeipada.

9.Sheikh Talib Ali of Sabarpur, President.

10.Kali Sahu of Sadeipada.

11.Chaturbhuja Mahanty.

12.Madan Mohan Naik of Kheda.

13.Rajen Jena- Ferryman

14.Purusotam Barik-Ferryman

15.Chr. 3/2 Gangadhar Mahalik of Adhuan.

16.Chr. 1/4 Jagabandhu Mahalik of Padhuan.

17.Chr. 1/5 Gangadhar Mahalik of Sankharo.

18.Chr. 1/6 Paramanand Mahalik of Sankharu.

19.Chr. 1/1 Jujesti Rout of Bachhoda.

20.Chr. 1/2 Kali Jena of Jagannathpur.

21.Chr. 1/3 Hari Biswal of Padhuan.

22.Chr. 2/9 Ramzan Khan.

23.Chr. 3/8 Muslim Khan.

24.Chr. Bali Jena.

Page-100

APPENDIX B.

LIST OK DOCUMENTS PERUSED.

1.English translation of a letter from B. O. to C. O. (Surendra Nath Dwivedi)

regarding Eram firing, dated the 4th October 1942.

2.Translation of a letter received from Surendra Nath Dwivedi, dated the 4th

October 1942, signed by L. M. (M. L. A.) with it* enclosure translation of a portion of letter, dated the 29th September 1942, sent by B. O. to C. O.

3.Fortnightly confidential report of the District Magistrate, Balasore, dated the

13th October 1942.

4.List of dead and injured persons up to 10th October 1942 prepared by Sub-

Inspector of Police Hem Chandra Panigrahi of Basudebpur police-station who is Investigating Officer.

5.Extracts from confidential Memo. No. 2131/Con., dated the 7th September

1942, from the Superintendent of Police, Balasore. to the Superintendent of Police, Criminal Investigation Department, Special Branch, Odisha, Cuttack.

6.Extracts from confidential Memo. No. 2191/Con., dated the 12th September

1942, from the Superintendent of Police, Balasore, to the Superintendent of Police, Criminal Investigation Department, Special Branch, Odisha, Cuttack.

7.Extracts from confidential Memo. No. 2218/Con., dated Balasore, the

15th September 1942, from the Superintendent of Police, Balasore, to the Superintendent of Police, Criminal Investigation Department, Special Branch, Odisha, Cuttack/Revenue Commissioner, Odisha, Cuttack/District Magistrate, Balasore.

8.Extracts from confidential Memo. No. 2246/Con., dated Balasore, the 18th September 1942, from the Superintendent of Police, Balasore, to the Superintendent of Police, Criminal Investigation Department, Special Branch, Odisha, Cuttack.

9.Extracts from confidential Memo. No. 2264/Con., dated Balasore, the 20th September 1942, from the Superintendent of Police, Balasore, to the Superintendent of Police, Criminal Investigation Department, Special Branch, Odisha, Cuttack.

10.Copy of a note forwarded to Superintendent of Police/Special Branch, dated

the 21st September 1942.

11.Extracts from confidential letter No. 2278/Con., dated Balasore, the 21st

September 1942, from the Superintendent of Police, Balasore, to the Superin-tendent of Police, Criminal Investigation Department, Special Branch, Odisha,

12.Extracts from confidential Memo. No. 2299(3)/Con., dated Balasore, the 22nd

September 1942, from the Superintendent of Police, Balasore.

13.Extracts from confidential No. Camp/6/Con., dated Camp Bhadrak, the 23rd

September 1942, from the Superintendent of Police, Balasore, to the Superintendent of Police, Criminal Investigation Department (Special Branch), Odisha, Cuttack.

14.Extracts from secret No. Camp-10/Con., dated Camp Bhadrak, the 25th

September 1942, from the Superintendent of Police, Balasore, to the Superintendent of Police, Criminal Investigation Department, Special Branch, Odisha, Cuttack.

15.Extraots from D. O. No. 2310/Con., dated the 29th September 1942, from the

Superintendent of Police, Balasore, to the Inspector-General of Police, Odisha.

16.Extracts from the Superintendent of Police, Balasore's Weekly Confidential

Diary, dated the 1st October 1942.

17.Extract of the English translation of the Congress Bulletin No. 17. dated the

8th October 1942.

18.Report of the Deputy Superintendent of Police, Balasore, to the Superintendent

of Police, Balasore, dated the 29th September 1942.

19.Police Case Diary No. 43. Sri Hemchandra Panigrahi, Sub-Inspector of Police

Basudebpur police-station, vrs. Kamala Kanta Kar and others.

Page-101a

9

APPENDIX C.

LIST OF CASUALTIES.

Name of village.Name of deceased.Name of injured.

PADHUAN

TAHARPUR

KUMARPUR

SANTHALPUR

1.Biswanath Das,

S/o- Maguni Das.

2.Bijoli Das Alias BijuliMahanty,

S/o- Bhikari Das.

3.Gopal Charan Das,

S/o- Aprti Das.

4.Druba De,

S/o- Dansen De.

5.Basudeb Sahu,

S/o-Dinabandhu Sahu.

6.Ballav Behera,

S/o- Manu Behera.

7.Hrusi Behera,

S/o- Hadi Behera.

8.Hari Behera,

S/o- Radhu Behera.

9. Mani Behera,

S/o- Hadi Behra.

10.Krushna Swain,

S/o- Bindu Swain.

11.Kali Majhi,

S/o- Bai Majhi.

12.Bhua Majhi,

S/o- Mohan Majhi.

13.Chutei Majhi,

S/o- Mangal Majhi.

1.Ghonturu Dalei,

S/o- Kati Dalei.

2.Mago Mabalik,

S/o-Nidhi Mahalik.

3.Ballav Das,

S/o- Srioharan Das.

4.Nandai Mandal,

S/o- Gangai Mandal.

5.Bhaga Parida,

S/o- Sambhu Parida.

6.Bhola Dey,

S/o- Gayadhar Dey.

7.Banei Dutt,

S/o- Bidu Dutta.

8.Bali Palei,

S/o- Kinu Palei.

9.Madan Palei,

S/o- Chema Palei.

10.Madan Panda,

S/o- Bipra Panda.

11.Akhi Parida,

S/o- Chandru Parida.

12.Maguni Biswal,

S/o- Syama Biswal.

13.Bandhu Biswal,

S/o- Rama Biswal.

14.Naba Behera.

15.Narahari Das.

16.Penohanan Padhi.

17.Balakrushna Das.

18.Ratei Mandal.

19.Jadei Behera,

S/o- Bipra Behera.

20.Budhi Das,

S/o- Siba Das.

21.Sanatan Padhi,

S/o- Purastam Padhi.

22.Hadi Majhi,

S/o- Manu Majhi.

23.Padu Palei,

S/o- Gopal Palei.

24.Hara De,

S/o- Dwari De.

25.Kanduru Prusty,

S/o- Godhi Prusty.

26.Krushna Prusty,

S/o- Rama Prusty.

27.Upendra alias Kangali Biswal.

28.Gopi Panda.

29.Gangei Behera,

S/o- Dumei Behera.

30.Sapan Behera,

S/o- Madhu Behera.

31.Hadi Sahu,

S/o- Fakir Sahu.

10

APPENDIX C-concld.

Name of village.Name of deocasedName of injured.

MULADIHI

BACHHDA

SANKHARU

ARTUNG…

ISWARPUR

ULLUGURA

NUAGAN

TILADA

ERAM

SADEIPADA

SUAN

SUDARSANPUR

ADHUAN

NANDAPUR

CHUDAMONI

GUDU (SORO P.S)

GONDABADI

JAGANNATH

14.Badhu Mahalik,

S/o- Bhagi Mahalik.

15.Kurup Behera,

S/o- Bhagu Behera.

16.Gobind Rout,

S/o- Raghu Rout.

17.Upa Malik,

S/o- Nandai Malik.

18.Brundahan Panda,

S/o- Bapan Panda.

19.Pari Bowa,

S/o- Narayan Sahu.

20.Mani Padban,

S/o- Madhu Padban.

21.Ratnakar Pani.

22.Nadhi Malik,

S/o- Parau Malik.

23.Sankar Malik,

S/o- Bidhi Malik.

24.Bhuban Rout,

S/o- Madhu Rout.

24.PrasadiDasaliasPariDas,

S/o- Mani Das.

25.Dibakar Panigrahi,

S/o-Damodar Panigrahi.

26.Bhalu Panigrahi,

S/o- Kanduri Panigrahi.

32.Kali Mahalik,

S/o- Nidhi Mahalik.

33.Dhanei Biswal,

S/o- Siba Biswal.

34.Bhuban Naik.

35.Padan Behera.

36.Chemei Sahu,

S/o- Bhagaban Sahu.

37.Krushna Das,

S/o- Purastam Das.

38.Tila Ojha,

S/o- Hruabi Ojha.

39.Dina Sahu.

40.Jati Sahu,

S/o- Sama Sahu.

41.Mahadeb Pati.

S/o- Gadei Pati.

42.Sama Sankhua,

S/o- Baido Sankhua.

43.Chadhai Panda,

S/o- Purastam Panda.

44.Balaram Das,

S/o- Krushna Das.

45.Bhima Behera,

S/o- Bhaju Behera.

46.Sanei Behera,

S/o-Gadadhar Behera.

47.Ratnakar Biswal,

S/o- Kali Biswal.

48.Bhanu Mahapatra,

S/o- Dullav Mahapatra.

49.Kali Sahu,

S/o- Ballav Sahu.

50.Kangali Malik,

S/o- Budhii Malik.

51.Purna Das,

S/o- Chinta Das.

52.Gobinda Bagdai,

S/o- Narahari Bagai.

53.Kusa Tarei,

S/o- Sindhu Tarei.

54.Kasinath Das,

S/o- Pranabandhu Das.

55.Juja Behera,

S/o- Panu Behera.

OGP (Home) C16-30-23-10-1942.

Communique about trouble occurred in Dhamnagar and KhiraPolice Station by the mob against Government Servants and local zamindars. 29.09.1942, Acc. No. 2374, File No. 571/42, P — 4 & back (An extract from Home Confidential records)

COMMUNIQUE.

Dated Cuttack, the 29th September 1942.

Since the issue of the last communique on the situation there has been a recrudescence of trouble in the Balasore district, particularly in the jurisdiction of Dhamnagar and Khaira police stations, where acts of violence and lawlessness against, Government servants and local Zamindars have been committed. Six persons entered the court-room of the Sub-divisional Office, Balasore, and tore up a record before they could be stopped. The assaulting of chaukidars and burning of their uniforms continues.

2.On receiving information that one Muralidhar Panda and his associates were extorting paddy from Mahajans and burning the uniforms of chaukidars, a police party set out to arrest them. At Katasahi, 8 miles from Bhadrak, on the morning of the 22nd September, the police party met a violent mob of about 4,000 men led by Muralidhar Panda. The mob took up a defiant attitude and attacked the police party. The Sub-Inspector and some constables were injured and in self defence the police party had to open fire. 35 rounds were fired and 6 persons were killed and 5 injured, of whom 2 have subsequently died in the hospital. On the subsequent day Muralidhar Panda gave himself up to the police, evidently to escape the wreth of the villagers who held him responsible for the deaths of the villagers on the preceding day.

3. On the 23rd September in Khaira Police Station, a mob rescused a prominent local agitator who had been arrested by the police and same members of the police party were injured in the encounter. Later, on the 25th, when another police party went to arrest the leaders connected with the occurrence of the 23rd, mob of same 500 person assembled at Khairadini and refused to hand over the accused. In spite of persuation and parleying the mob became violent and attempted to surround the police party with the object of overwhelming it. The police opened fire but no casualties

Copy of D.O. From the Superintendent of Police to the Inspector General of Police, Odisha Reporting on the Khairadiha and Tudigadia firing. 29.09-1942, Acc. No. 529, File No. VII-83, p — 54 & back

(An extract from Board of Revenue Confidential records)

Copy of D.O. No. 2310/Con dated the 29th September, 1942. From the Superintendent of Police, Balasore, to the Inspector-General of Police, Odisha.

As reported this morning in two cypher telegrams, there has been firing at Erum, P.S. Basudebpur and Khairadih and Tudigadia. P.S. Khaira.

2.The Erum situation is more serious. The only information which I have is a brief telegram from the Deputy S.P. dispatched at 7.30 this morning from Simulia. This states: 25 shot dead, Erum surrounded.

3.On receipt of this I have ordered the Junior Subedar who is at Bhadrak with 10 men to rendezvous at Simulia with the Sergeant-Major and Emergency Force detachment from Khaira. Although there will be a delay in getting the Emergency Force from Tudigadia, I think it safer to send a strong force rather than 2 Weak ones. I am also arming them with 303 rifles and am sending one box of ammunition (a thousand rounds). Erum is 16 miles from Simulia so the force cannot arrive before sometime tomorrow as no portion of the road is motorable. I discussed the situation with the District Magistrate and as I am laid up with what appears to be influenza, he is going himself today, and will proceed with the force. I shall is follow as soon as I can, which will I hope be tomorrow. The Dy.S.P.S. force is sufficiently strong to deal with any situation in my opinion and he mentioned no casualties to the police in his telegram.

4.Erum is difficult to reach as the Gomai River has to be crossed and it is possible that the rebels have done away with the ferry boat.

5.I have a full report of the Khairadih and Tudigadia firing on the 28th.

On the morning of 28-9-42 the Inspector with his Armed Party proceeded in the direction of Khairadih ro investigate the recent cases arising from the disturbances there. On arrical at Khairadih, he arrested Siba Rout, the father of the agitator Baidyanath Rout who was rescued from Police custody on 22-9-1942, and two other men of that village who were identified as members of the gang which attacked the Subinspector. The Police then entered the house of Siba Rout to search for Baidyanath Rout who was suspected to be hiding inside. No sooner had they entered the house than somebody outside set fire to another house and urged an attack on the Police Party. About 300 people armed with lathis, kataris, bows and arrows advanced from the direction of Dantur, Nilgiri State, shouting “KILL THE POLICE SALAS” and would not listen to any warning. The Inspector then ordered fire to be opened and a volley of six shots followed by single shot were fired killing 2 and injuring one. The crowd retreated towards Dantur. The two men who were killed could not be lidentified and are thought to belong to Nilgiri State. The Police party pursued the crowd and arrested one Gobinda Sahu of Khaira P.S. who was armed with a lathi and who was identified as another memner of the gang which assaulted the Subinspector. The remainder fled towards Dantur. 3 lathis and a katari were abandoned by the mob and were recovered by the Police. Noth the deceased were armed with lathis. One received a bullet through the mouth while the other was shot in the stomach. In the afternoon about a thousand people surrounded the Police camp at Tudigadia with the intention of recovering the bodies and rescuing the persons who had been arrested. They would not listen to any warning and advanced shouting “KILL THE POLICE AND RESCUE THE PRISONERS”. They were also armed with lathis, kataris and bows and arrows. One shot was fired wounding one man and the crowd dispersed. The Police pursued them and prisoners will follow.

6.As the Erum situation is more serious, it will not be possible visit the seene of the Khaira during unless you consider this absolulety necessary.

7.Baidyanath Rout could not be found.

……

OFFICE OF THE INSPECTOR-GENERAL OF POLICE, ODISHA,

MEMO.No.3698(3)/Con.

CUTTACK: the 30th September, 1942.

Copy forwarded for information to:-

The Revenue Commissioner, Odisha, Cuttack.

The Chief Security to the Government of Odisha.

The Superintendent of Police, S.B. Odisha.

INSPECTOR-GENERAL OF POLICE.

Report submitted by Superintendent of Police, Cuttack relating to arrest of 70 persons. 30.09.1942, Acc. No. 2384, File No. 662/42, P — 6(An extract from Home Confidential records)

DISTRICT …..CUTTACK.

S.R. 89/42.……………………………………Dated 30.9.42.

The details … in the F.I.R. were found substantially true during investigation. On the 83 people named as … in the F.I.Rs. 64 have seen … .. a also 16 others .. .. transpired during on …………………………………………………………………..

426/436/380 I.P.C. and 36 and 38 or .. .. of india – rules have ocean ….. in all ………….. who were .. in the F.I.Rs. and are reported to .. local leaders.

2.The extent of the damage at the Police Station is correctly estimated at Rs. 3000/- and that at the … … .. 250/-only the records and …. at … post Office … …. – the lose being ….. since been … 13 villages.

3.The Circle Inspector has supervised the cases. The names of the persons sent … given below.

1. ……..36. ……….

2.Iswar Swain, of Siba.37. ……….. Kanungo.

3.Budhi Das.38. ………….

4.Hadu Mali39. …….. Behera.

5.Banamali Swain.40. ….. Swain.

6.….. Naik.41. …

7.…… Swain.43. ……..

8.Anand Rout.43.Dinabandhu Parida

9.….. Swain.44. ……

10.Kalu …..45. Basu Palei.

11.….. Rout.46. …..

12.………..47. …………..

13.Lakhan Das.48. Padan Parija.

14.Berju Maharana.49. Ram Chandra Kanungo.

15.Krishna Panda.50. ……….

16...51. Bhouma Naik.

17.………………..52. …….

18.Iswar Swain or ….53. ….

19.…. Rout.54. ….

20.Bhima Rout.55. Alekh Naik.

21.Rajib Mallik.56. … Naik.

22.…. …57. …

23.……..58. … Mahanty.

24.Mani …..59. Kartik Das

25.……..60. Basudev …

26.Rabi Sethi. of Bhirang.61. ……

27.……62. ……

28.Sankar ….63. ….

29.…. Sethi. of ….64. Arjun Palai

30.… Mallik.65. …..

31... Sethi.66. ….

32.Govind Parida.67. ……

33.……68. …

34.….69. ..

35.……..70. ..

The … of the …. Are … ….

1.….5. …

2.…6. …..

3.….7. Dibakar Mahanty.

4.….8. Siba ….

Further report will follow.

For Superintendent of Police,

Cuttack.

…………

Report submitted by superintendent of Police, Koraput about the conviction of 24 accused persons by Sub-Divisional Magistrate, Koraput. 1.10.1942, Acc. No. 2371, File No. 485, P — 9 (An extract from Home Confidential records)

No.1409/3.Koraput : the /. 10. 1942.

OFFICE OF THE SUPERINTENDENT OF POLICE, KORAPUT.

-------

REPORT NO. IV AND FINAL

(S.R. Case No.31/42 – Pottanghi P.S. Case No.14/42 u/s 395/ 147/149 I.P.C. and 38 D.I. Rules)

………

On 22.9.42 the Sub Divisional Magistrate, Koraput convicted and sentenced the 24 accused persons as follows.

convicted u/s 147,395 I.P.O. and 38 (5) of D.I.Rules and sentenced to undergo one year R.I. each of the count (sentence to run concurrently) and fined Rs. 100/- each in default 3 months R.I. More.

(i)1. Gamal Bhimana

2. Sukru Chinaiya

3. Bisoi Buchana

4. Budia Sirgada

5. Kora Yurma

6. Kora Bikunu

7. Gunta Raghu

8. Hontal Laikhan

9. Tomal Ramana

convicted u/s 147 I.P.C. and sentenced to R.I. For 4 Months and fined Rs. 25/- in default to one month R.I.

(ii)1.Kongar Kotana

2.Gopi Mali

3.Urdhab Mali

4.Peda Lambu

5.Kodri Buda

6.Kora Sanyasi

7.Khillo Relli

8.Gunta .. Gonia Arjun

9.Samorodo Iaikhan

10.Mohopadia Laikhan

11.Basu Naidu .. Khillo Basu

12.Jarada Domb

13.Kora China Kurma

Let off u/s 562 Cr.P.C. after excuting a bond of Rs. 100/- each.

(iii)1.Janisini Gadu @ Sisa Chinaya

2.China Lambu @ Podal Malnd

SUPERINTENDENT OF POLICE,

KORAPUT.

S.P..C.I.D.(S.B.).Odisha-2

District Magistrate-1

Translation of the Oriya letter from L.M (Lokanath Mishra) to Babaji (assumed name of accused Surendranath Dwivedy. 4.10.1942, Acc. No. 2443, File No. 652/42, P — 5 & back (An extract from Home Confidential records)

Translation of the Oriya letter D/4.10.42 from LM (LOKANATH MISHRA) to BABAJEE (assumed name of accused SURENDRANATH DWIVEDY) vide Sl.10 of the Search List D/11.10.4.

---------

4.10.42

4 A.M

My Dear Babajee,

Yesterday I remained here at the request of MUKUNDA BABU. At his house Swamijee, JAGANNATH MISHRA and myself discussed about the present firings. Nanada Babu has written a letter that the firing at ERAM was dreadful. About five thousand people were holding a meeting and the Police opened fire on them killing over hundred people. The people were adamant and were saying “Kill all of us”. The Police had no ammunitions and so sent for some but them ammunition and reinforcement arrived. They then opened fire. MUKUNDA Babu also states that a College student could not be found on search for which his father and mother were shot dead in village KHAIPADA. For these incidents MUKUNDA Babu has written SWAMIJEE and Lakshminarayan Sahu to go to hold an impartial enquiry. But SWAMIJEE said that such an enquiry cannot be made under the D.I.R. at present.

Hence it has been decided that the Assembly members (Congress Party) will individually write to the Home Department to institute an independent enquiry to ascertain the real thing. I have also been told to do so. What to do ?.

SWAMIJEE has sent some resolutions to allow the M.L.A Security Prisoners for joining the Assembly but nothing seems to materialize. Khalokata has agreed to co-operate.

It has been a real need to constitute a Relief Committee to give relief to the families of the deceased persons who were shot dead and I have requested SWAMIJEE on this points. He has taken the responsibility.MUKUNDA Babu is also very active.

Let us see what happens. There will be a statement by the Government in the Assembly. For That, it has been decided on our behalf to leave the Assembly after making individual statement.

I am going home to-day. I have not received any news. I have heard that there have been many meetings and sittings on the occasion of GANDHI JAYANTI.

One M.E School has gone on strike. More in future.

Yours,

LM.

Note:-

1. MUKUNDA Babu… …Hon’ble Speaker Sri MUKUNDA PRASA DAS.

2. SWAMIJEE… …SWAMI BICHITRANANADA DAS, Advocate, Congress M.L.A.

3. NANDA Babu …. Hon’ble Deputy Speaker Sri Nandakishore Das of Soro

4.BABAJEE… …The assumed name of accused Surendranath Dwivedy which was only known to his secret associates and in which address correspondence were coming and going to and from him.

5. LM.… …Sri LOKANATH MISHRA, Congress M.L.A.

Report submitted by Superintendent of Police, Koraput relating to activities of the Congress hooligans in various place of Nawrangpur Sub-Division. 7.10.1942, Acc. No. 2441, File No. 649/42, P — 8-11 (An extract from Home Confidential records)

No.1466 (2)s.…..….

………………………………………………

………

(S.R. Case No.70/13- Maidolpur Case No.55/42/ u/s 147, 148, 149, SC7 & 532 I.P.C)

It will be interesting to note in brief the activities of the Congress hoolisans, in various places of Nowrangpur Sub-division which resulted in the resulted in this case, when about 4 to 5 thousand people armed with deadly weapons were proceeding for committing lawlessness.

2.Cyclostyled leaflets, some of them posted from Bombay, came into circulation in Jaypore and Nowrangpur Talkus soon after the A.I.C.O. meeting in Bombay in the first week of August 1942. Their purpose was to instigate the hill tribes to damage high-way bridges and telegraph communications, to destroy Reserve Forests, to set fire to Police-stations and other Government buildings and not to pay takes or rents. After the arrest under D.I. Rule 129 of S. Tripathy,M.L.A. of Nowrangpur on 11.8.42 and the seizure and search of the Primary Congress Office, Nowrangpur by the Police on 13.8.42, some Congress agitators despite their undertakings to local Officers slipped away into the interior. But G. Amaji …, President of the Nowrangpur Primary Congress Committee was arrested of 15.8.42 under D.I. Rule 38(6) for making lawless propaganda in Nowrangapur Town. He was subsequently sentenced to 8 months R.I. In the meantime Laxmi Chandra Das, a member of the send a bundle of cyolostyled leaflets through Siba Santa to Madhab Padhani, another Congress leader and man of some influence of Bhag Sivini in the interior, for quick circulation. The instructions were to collect men and weapons to commit lawless acts. Lakshami Chandra Das himself proceeded towards Dabugan with a view to broadcast the same programme in interior villagers on 20.8.42 and before he moved far, howeve, he could be arrested under D.L rule. 129 but the mischief had by now been done and various Congress leaders and Rurmies in Nowrangpur and Umerkote circles had obtained a following. Madhab Padhani, Fd. Baji, Sonu Majhi, Nedu Chalan and Mira Chasi were the chief organizers and leaders of parties of hooligans who moved about the interior forwards intimidating other villagers to commit over acts.

3.On 14,8,48 wooden sleepers’belongings to Nassrs H. dear & Co. and stoohed at Skamba, Chargam and Benuaguda were damage by the gang of Sonu Majhi. (Vide S.R.40/48) and on 16.8.42 they did the same at Chacheraguda (vide S.R.67/48). On 17.8.42 there was a threat that Nowrangpur Police station would be attacked and the Police remained alert against the danger. The same day Nadu Chalan and Nira Chasi’s band of hooligans damaged Kathajodi Bridge on the road leading from this District into Kalahandi State (vide S.R.44/42). Two afternoons later, 19.8.42. Md. Baji leading some Congressmen, were intent on damaging the wooden bridge between Dabugan and Papadahandi, but could not succeed before the S.D.M. Nowrangpur, who was patrolling the area with the chier forest Officer and Kumar Sahib, passed that way and disturbed then in that intention. Later on the night of 19.8.48 Md. Baji was arrested under D.I.Rule in village Garudaguda 3 miles from Debugan, during a surprise Police raid. On the night of 19.8.42 the gang under Madhab Padhani succeeded in cutting sales trees across Umerkote -Jeypore main road wherte it passes through a forest near Saragaon. Their intention was to obstruct the movements of the District Magistrate, Superintendent of Police, S.D.M and Police. Thus (vide S.R.51/42). The same on the same road near Chikli (vide S.R.49/42). There was also information of an attack Maldapur Police-station that night and action was taken to protect the Police-station. On the afternoon of 20.8.12, further attempt on the Jatabal bridge was planned and was partially damaged by the gang of Sonu Majhi before the sabteers were dispersed into surrounding jungle on hearing the sound of the approaching Police Bus. That night rumours went about the iron-girder but wood planked Bridge over Indrabati on the Jeypore-Nawarangpur road was going to be attacked.

4.Just at this telegraphic communication between Nawarangpur and Jeypure, Koraput and beyond was found to be in disorder and was obiviously a planned arrangement to paralyse the quick communications of information to the headquarters of the District. The D.J. of Nawarangapur had to communicate telegraphic information concerning the threatened attack on Maidalpur Police-station, from Jeypore. This was on 19.8.42. With the District Magistrate, the B.P. and a Department of armed Police Reserve (one D.S.I. one Habildar and 16 Constables) immediately hastened to Maidalpur on receipt of this information, where we arrived that afternoon of 19.08.42. The danger there having been averted, the District Magistrate, S.P. and A.P.R. (in Police Bus) move into Debugam Next day (20.8.42) the A.P.R. Detachment was moved to Papadahandi Out-Post, the most central place for village and shandypatrols, round ups and emergent purposes.

5.On 21.8.42 there was a threat of a Congress meeting to be hold at village Semla, between Papadahandi and Maidalpur. A party of Armed Reserve Police under the D.I. Nowrangpore went to the village, but news of their approach had already reached these convening the meeting and the village was found desarted expect for 6 persons of Tentulikhunti Police-station limits and 5 persons of the locality who were supported to be instigator and these were taken into custody under 129 D.T.R. That night (21/32.8.82) it was learnt that about 400 Congressmen concealing themselves in the forest near Taragaon with the intention to damage Chikli Bridge. Police precautions were taken, and nothing meterialised - either way.

6.On 28.8.42 information received that Kodinga Police-station might be attacked during the next two days. The Nowrangpur with a small force of A.P.R. proceeded to Kodinga on 23.8.42 and apparently averted a situation which might have turned serious but for their presence and action taken by the S.D.R. The following day (23.8.42) there was a threat that Maidalpur P.S. was again going to be attacked, the hooligans idea being to rescue the persons arrested in connection with Maidalpur Crime No.52/42(S.R.44/42), but nothing materialised yet that night (22/23.8.42) car of Mr. A. B. Smart (Manager of Hessrs H. Dear&. Co) while on his way to Dabugam was attacked between Chikti and Papadahandi by a mob of 5 to 6 hundred men who were on their way towards Papadahandi (vide S.R.68/42).On the information reaching Papadhandi A.P.R. dispositions were quickly made and 12 of the mob were found concealing in Teragaon village. They were arrested. Later the night there was information of a threatened attack on Papadhandi. The A.P.R. petrolled the village and its outskrits, but the threat again did not materialized. In the meantimeit was learnt that those responsible for damaging Jatabal Bridge,were in village Khalikote, about 7 Miles from Pappadahandi towards Dabugan. It the help of the A.P.R., this village was at once raided and same arrested was made, but again ring-leaders were amongst these.

7.But all this time, underground organization of cool nature was taking place in villages in the more and until now the activities of the Congress had been of a “tip-it-and-run” nature, in round to the Police. By now these interior hands has come together under their various kurmies and the planned intention now was to attack Government and Estate institutions in Utarkote area. It was perhaps thought that main road and telegraph communications had been completely out off and so no assistance of relief could be sent to Utarkot side.

8.Information of the progress of these mobs which now number 4-5000 reached the D.I. and A.P.I. at Papadahandi at about 0800 24.8.42. But nothing materialised for come to house. Later when the D.I. with D.S.I.Y. Goudo and the available A.P.R. at Papadhandi Out-Post, turned out to meet the situation finding the mob proceeding towards the direction of Dabugam, they dedided to prevent this, ordered then to stop and not to create trouble. The mob paid no head and the D.S.I. with the force managed to interpose himself between the hand of the mob and the direction of their progress. The D.I. got separated from the A.P.R. The circumstances in which Police had to open fire have already been reported in accordance Police Manual Rule 624 (vide my office Memo. Mc.1284/Con. Dated 29.8.42. The S.D.H. is inquiry report has also been submitted and my report to the Inspector-General in my No.12284/Con. Dated 29.8.42 is also relevant. It is therefore not proposed to repeat these details here. It is here enough to record that in all 38 rounds were then resulting in 12 deaths on the spot and 14 fell with injuries. The dead bodies (unidentified) were disposed of named in the F.I.R. 3 subsequently died in the Nowrangpur Hospital. Hoinu Hhotra of Umiri died on 24.8.42 Andndo Goudo of Dukhuguda and Buddu Amanaitya of Thuranji on 25.8.48. is more injure portions were traced in the course in the investigation and are now under treatment in hospital. Of these Syama Sunder Goudo O Dalapati who had received gun shot wound of grievous nature died of dysentary in Nowrangpur hospital on 27.8.42. Details of all injured persons (outsiders and officials, will be round in attached List A.

9.A list of weapons including areas and lathies etc. which were found at the spot will be seen in list B. The S.D.M. while he was holding inquest found some of the deads had wespous still in their … …..

10.The dying declaration of the following injured was recorded by Sri F.M. Ratha, Honorary Magistrate (III) Class, Nowrangpur on 26.8.42 at Nowrangpur Hospital .-(i)Bhagaban Botra of Mantriguda (ii) Modhu Bhotra of Nandahandi (iii) Hoinu Bhotra of Umiri (iv) Ananda Goudo of Dukhuguda and (v) Buddu of Shuranji. No(1) stated to have been threatened and “enlisted” by Narasingh Bhotra of his village, No.(v) said that he had been coerced by Dwaru of his village, Banduku of Bkori, Sanu Majhi of Kharini and Kadambagachia of Dabugam. Nos. (i) and (ii) further explained that they had been told that the mob’s propose was to break Govt. bridges, to set fire to Police-station and to loot the Treasury etc. They also admitted that the Police had been assaulted by the mob before fire was opened.

11. During the investigation, 149 Persons have been arrested. 7 persons originally detained under 129 D.I.Rules, have been included in this case as abettors and there are 11 absconders in this case. The accused from sl. 1 to sl,96 of the statement were arrested at the spot.

12.Of the hundred of people so far examined by the I.O.s 120 local witnesses belonging to different villages in the distant interior wherefrom the mob were collected have so far proved the department of the accused persons from their respective villages, their absence from the villages and Return. Of then only 6 appear to be eye witness to the occurrences. Besides these there is evidence of 14 Police were present at the spot, and who arrested 96 accused (4-1 to 1-96 vice list Distance) from amongst the mob, while disappearing immediately after the “Cases fire” had been ordered.

13.Investigation in this and connected causes was unstatisfactory and lacked proper control and commission by the D.I. Nowrangpur from the outset. In-fact not a single note of supervision from him reached me, and without the D.J.’s proper guidance and despite the B.P.’s instruction to the contrary the investigation was directed mainly toward the arrest of more members of the mob, either on vague information or on incomplete admission before Police, No attempt had been made to hold & T.I. parade for the persons arrested on different dates and places after the occurance on 24.8.42. As the inquiries were making no proper proress the Addl.Dy.S.P. had to be deputed to Nawarangapur where in consultation with D.I. Nowrangapur and the I.Os. and O.S.I. he sifted evidence and found it not sufficient to place all the 165 accused so far arrested, on their trial, The D.I. Nawrangapur has been instructed to completed investigation by 7.10.42 and to come to Headquarters on 7.10.42 with the chart of evidence in all the cases when final order will be passed for placing charge.

S.P..O.I.D.(S.B.). Odisha-2SIDE ……………. OF POLICE

District Magistrate KORAPUT

L. Mohanty.7/10/42

List of persons dead and injured in Papadahandi rioting case. 7.10.1942, Acc. No. 2441, File No. 649/42, P — 12 (An extract Home Confidential records)

List of persone dead the injured.

Sl. Names of injured Nature of injuryRemarks.

(…)

1. Mohi Saure of KamereGun Shot - Grievous.

2. Krupa Haive of Bharanpur. ’’-Simple.

3. Sunadher Amaitya of Uauripodro.’’- ’’

4. Balaram Goud of Thuranji.’’Grievous

5. Bali Amanaitya of Ghatsuda’’-Simple.

6. Dambarudhar Bhetra of Bharanpur.’’- ’’

7. Bhagaban Bhotra of Matriguda’’-Grievous

8. Trilochan Bhotra of Narsinghguda.Seratones-Simple.

9. Mani Bhotre of Kontagaon.Lacerate Wound-Simple.

10. Hon Soure of Bhonopur.’’-Simple.

11. Madhu Bhotre of Thuranji.Gun Shot-Grievous.Diedon 25.8.42.

12. Madhu Bhotra of Nandanandi’’- ’’Died on 25.8.42

13. Anando Goudo of Dukuguda.’’- ’’Died on 24.8.42

14. Moinu Bhotra of Umiri.’’-’’

15. Govindo Porja of Punigase.’’-’’

16. Domen Porje Mindeguda.’’- ’’

17. Kuso Goudo of TandagaonLacerated wound-Simple.

18. Dambarudhar Das of Suruguda.Gun Shot-Simple.

19. Syama Sundaro Goudo.

Dolepoti of suruguda.’’-Grievous.Died on 27.9.42

20. Sombaru Amaneitye of … ’’-Simple.

21. Sunadhar Lohara Dhondara.Lacerated Wound -Simple.

22. Dullev Bhotra of Dengapodoro.’’-’’

23. Sombaru Purja of Murlabai.Haeling Wound-Simple.

24. Budhu Amansutya of Usiripodoro.Gun Shot-Grievous.

25. Bali Soure of ..’’-Simple.

26. Nilambar Bhotra of Bhimaguda.’’-Grievous.

27. Judhistir Paik of Amlabhata.’’-’’

28. Budhu Bhotra of Bhimaguda.Sear-Simple.

29. Madhu Bhotra of Mantriiguda.Gun Shot-Grievous.

30. Suthem ’’ ’’.

31. Nando ’’’’Lacerated Wound-Simple

32. Kumo ’’’’Sear-Sample.

(OFFICIALS)

1. Koibolya Goudo, D.S.I. Contusion -Simple.

2. A. Mutyalu, Const. 170Lacerated Wound -Simple

----

M.7/10.

List of properties found on the spot at Papadahandi and brought to Police Station. 7.10.1942, Acc. No. 2441, File No. 649/42, P — 13 (An extract from Home Confidential records)

“B”

List of properties found at the spot at Papadahandi had brought

To Police-station on 26.8.42

------

1.Tangia- Sl.

2.Tangi- 2.

3.Axe- 1.

4.Katuri- 1.

5.Khanti(diging instrument)- 1.

6.Berche(Spear)- 1.

7.Kodki(spade) -1.

8.Kanke (diggiag instrument) -1.

9.Big Bemboo lathis – 150

10.Short lathis - …35

11.Bows- … 3s.

12.Arrows- 10s..(including one from …)

13.Bamboo Nelss - 2

14.Bamboo umbrelle stick(broken) – 1.

15.One Charke with Takudi – 1.

16.Dhanoo used in cutting … . – 1.

17.One stick for keeping thread – 1.

18.One Belem (Pointed instrument)

19.One gunny bag Containing small purse with mud-balls.

20.2 cloth bags and one small gunny the containing rice, torn clothes. etc.

…..

M.7/10

Letter from Raghunath Patra and others to the Prime Minister of Odisha regarding arrest of persons in Khallikote Estate under Defence of India Rules. 12.10.1942, Acc No. 2390, File No. 503, PP-11-13 (An extract from Home Confidential records)

ମହା ମାନ୍ୟବର ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ମହୋଦୟ

ସମୀପେଷୁ--------

ମାନ୍ୟବର ମହାଭାଗା

ଗଞାମ ଜିଲ୍ଲା ଖଲ୍ଲିକୋଟ ତାଲୁକା ଏଥିରେ ସ୍ୱାକ୍ଷର ଓ ନିଶାଣୀ କରିବା ପ୍ରଜାମାନେ ଅନେକ ବିନୟ ହୋଇ ଲେଖି ଦାଖଲ କରିବା ମହାଜରୀ ନାମା କି ବୋଇଲେ –

ଆମ୍ଭ ଖଲ୍ଳିକୋଟ ରାଜା ଓ ପ୍ରଜାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବେ-ଆଇନ ସୁଚିଲିକା ଯୋଗୁଁ ବିରୋଧ ଥିବାରୁ ଏଷ୍ଟେଟ କର୍ମଚାରୀମାନେ ମିଛ ସାକ୍ଷ ଯୋଗାଇ ଆମ୍ଭ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଯୁଧିଷ୍ଠିର ପଣ୍ତା ଓ ପ୍ରହଲାଦ ପରିଡ଼ା ଓଗେର କେତକ ଲୋକଙ୍କ ଉପରେ ଭାରତ ରକ୍ଷା ଆଇନ୍ ପ୍ରକାରେ କେଶ୍ ଚଳାଇଛନ୍ତି । ଉକ୍ତ କେଶ୍ ସବୁ ଡଭିଜନ୍ ଅଫିସରଙ୍କ କୋର୍ଟରେ ପଡ଼ିଅଛି ।

ଓଡ଼ିଶା ସରକାରଙ୍କ ଠାରେ ତଳଦିନେ ଏକୋ ସମ୍ୱନ୍ଧେ ଆପତ୍ତି କରିଥିବାରେ ମାନ୍ୟବର ଗଭର୍ଣ୍ଣମେଣ୍ଟ ତା 19-8-42 ରିଖରେ ଗଞାମ ଜିଲ୍ଲା ପୋଲିଶ ସୁପରିଟେଣ୍ତଣ୍ଟ ଇନ୍‌କ୍ୱାରୀ କରିବାକୁ Order ପାଶକରିଥିଲେ ବୋଲି ଆମ୍ଭେମାନେ ଶୁଣି ପାରୁଅଛୁ । ଏପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କେହିହେଲେ ଇନ୍‌କ୍ୱାରୀ କରିବା ସକାଶେ ଆସିନାହାନ୍ତି । ସେ କେଶ୍ ଚାଳୁଅଛି । କେତକ ପ୍ରଜା ହାଜତରେ ରହି ସଢୁଅଛନ୍ତି । ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ଗୁହାରୀ କେହିହେଲେ ଶୁଣୁନାହାନ୍ତି । ଏଣୁ ମାନ୍ୟବର ସରକାରଙ୍କୁ ଜଣାଇ ଅଛୁଯେ, ସରକାର ମହୋଦୟ ଦୟା ପୂର୍ବକ କେଶବନ୍ଦକରାଇ ତଦନ୍ତ କରାଇ, ସତ୍ୟାସତ୍ୟବୁଝି ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ଏଘୋର ଅନ୍ୟାୟ ଓ ଅତ୍ୟାଚାରରୁ ରକ୍ଷାକରନ୍ତୁ ନଚେତ୍ ଦୟାପୂା୍ବକ ଏମିଥ୍ୟା କେଶରୁ ମୁକ୍ତ କରାନ୍ତୁ କ୍ଷମା କରାନ୍ତୁ । ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ବିଶେଷ ପ୍ରର୍ଥନା ଏତିକି ଦିବ୍ୟଚିତ୍ତକୁ ଆସୁ । ଆପଣଙ୍କର ସ୍ନେହାଧୀ ପ୍ରଜାବୃନ୍ଦ

୧୨.୧୦.୪୨

1 ମାନ୍ୟବର ରଘୁନାଥ ପାତ୍ର14 ଅନନ୍ତ ପାଣିଗ୍ରାହି

2 ନାତୁଊଲା ପାତ୍ର15 .ଖଲି ମାହାଣା

3 .ଦୁର୍ଗାସି ମାଧବାଉ16 ଚିନ୍ତା ପାହାନ

4 . ସୁଦରଘୁ ପାତ୍ର17 ପାଣ୍ତୁ ମହାପାତ୍ର

5 .ଜଞ୍ଜଲଭେବନି ପାତ୍ର18 ଗାୟତ୍ରୀ ମହାପାତ୍ର

6 ଉମତ୍ରୀ ପାଠୀ19 ପ୍ରାଣନାଥ ପଣ୍ତା

7 ପଞ୍ଚାନନ ପାଳ20 .ବାଢୁ ଚକ୍ରା ପାତ୍ର

8 .ଲୋକନାଥ ଚଉତାରି21 .କଣ୍ଠ ମାହାର୍ଣା

9 ଅନନ୍ତ ପଣ୍ତା22 ଲୋକନାଥ ପଣ୍ତା

10 ବାକ୍ଷି ପଣ୍ଡା23 ଲିଙ୍ଗରାଜ ତ୍ରିପାଠୀ

11 ଆନନ୍ଦ ଗାହ୍ୱାନ24 ଦିବ୍ୟସିଂହ ପଣ୍ତା

12 ଖେତ ମହାପାତ୍ର25 .ବୈରାଗୀ ମହାପାତ୍ର

13 ପାଣୁ ପଣ୍ତା26 .ପଦୁରାମ ତ୍ରିପାଠୀ

27 ବଟି ପଣ୍ତା47. ସେତାଙ୍ଗ କାରିଆଡ଼ୁ

28 ରାମ ପଣ୍ତା48 . ବୋଡ଼ୁ ସନ୍ୟାସୀ

29 ଲୋକନାଥ ପଣ୍ଡା49 .ବାଦକାଲୁ ବାଗ୍ର

30 ପଞ୍ଚାନନ ମହାପାତ୍ର50 କୁଜଭରତ ପାତ୍ର

31 ଅରଜିତ ଚୌଧୁରି ନିସାର୍ଜ51 କୁଳକାନ୍ତାରି ପାତ୍ର

32 ପହରାଜ ପଣ୍ତା ନିସାଜ52 ଏଲାମାଥିଆ ଚଲକା ପାତ୍ର

33 ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ପଣ୍ତା ନିହାନୀ53 ନରସିଂହ ମହାପାତ୍ର

34 ବବ୍ରୁ ପାଷାଣ ମହାପାତ୍ର54 ଖଲି ପଣ୍ତା

35 ବାଜି ମହାପାତ୍ର55 ପ୍ରହରାଜ ମହାପାତ୍ର

36 ନରସିଂହ ପଣ୍ତା56 ଗୌରଙ୍ଗ ପଣ୍ତା

37 କପିଳ ମହାପାତ୍ର57 ନିଳକଣ୍ତ ପଣ୍ତା

38 ସାଧୁ ସ୍ୱାଇଁ ନିସାନି58 ନାଟାସାଉ ନିସାଣୀ

39 ଖଲ ପ୍ରଧାନ59 ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ତ୍ରିପାଠୀ

40 ଖେତ୍ରବାସିପାଳ60 ବିମାରକ ଚଉଧୁରୀ

41 ଯୁଣୁ ପାପେୟା61 ନରସିଂହ ପାଢୀ

42 ନାର୍ଗୁଚିଟିଗା62 ଅନନ୍ତଚଉଧୁରି

43 .ପେରଲୁ ପୁନୀ63 ମଦନ ସାଉ

44 . କଣ୍ରର୍ଚାନାରିଗା64 ଚିମି ସଉ

45 ଗଦକାଲୁ ପତେୟା65 ଅକୁନୁ ପଧନନିସାଣି

46 .ନାର୍ଗୁ ଗଙ୍ଗା66 ଉଚ୍ଛବ ସେନାପତି

67 ବାଲ୍ମିକୀ ପଣ୍ତା87 ଖଲିଆ ସଧାନ

68 କନ୍ଧଜେନା88 ବଛି ମହାପାତ୍ର

69 କଣ୍ଠସୋଇନିସାଣୀ89 ଲିମାପଣ୍ତା

70 ମଙ୍ଗମାଦା ଝସ90 କରଣମୁଦୁଲି

71 ଡ଼ୋରିଆ ସାଉ91 ସୁରଥ ସାହୁ

72 ତୋରିଆସାଇ92 ମାରକଣ୍ଡ ମୁଦୁଲି

73 ବୃନ୍ଦା ପଧାନ93 ଚନ୍ଦ୍ରଭବାସୀ ସାହୁ

74 ବୃନ୍ଦାପଧାନନିସାଣୀ94 ବେଣୁପାଣି ମାର୍ହାଣା

75 ଚକ୍ର ସ୍ୱାଇଁ95 ଭଗବାନ ଜେନା

76 ଭରଥି ଷଇଁ96 ଉଦୟନାଥସାହୁ

77 ଗାଣୁଆସ୍ୱା ଇକସାଣି97 ଗୋଦାବରି ପରିଭାବ

78 ଦଇତାରି ସାଉ98 ସାଣୀ

79 ବନ୍ଦୋ ଦାସ99 ସମନାଥସାହୁ

80 ଗୋବୀ ମହାଜନ100 ସ୍ରହଗର୍ଗି ସାହୁ

81 ମଧୁମଳିକ101 ଗଣପତି ରାଉ

82 ଶୁମ୍ୱାସ ସାଇ102 ଜଗାବଳିଆ

83 ଉଦିଅ ଦାସ103 ନରସିହଁ ସାହୁ

84 ପାଣୁ ସାଉ104 ଦଣ୍ତାସିସାହୁ

85 ଖେତ୍ର ଦାସ105 ନାରଣ ସାଉ

86 କାଲକା ନାଏକ106 ସୁରଅର୍କ୍ଷି ପୋଢ

107 ଦତ୍ର ପଥୁ

108 ସଙ୍କୁଳି ସାହୁ

109 କପିଳ ତରେଇ(କଶାଣି)

110 ସଦାସିବଶାହୁ

111 କଟିର ଉଳ

112 ନଟବରସାହୁ

113 ବଳରାମ

114 ଦାସ

115 ହଶହରାମହାରଣା

116 ବଡ଼ ରାଉଳ

117 ଅଶାଧୁ ସାହୁ

118 ଖଲିସାହୁ

119 ନିଲିମା ସାଉ

120 ହରଡ଼ାକୁଆ

121 ପଞ୍ଚୁ ପାହାଳ

122 ରାଧାଚରଣସାହୁ

123 ବାନାମ୍ୱ ସାହୁ

124 ଖେତ୍ରସାହୁ

125 କୃଷ୍ଣଚରଣ ସାହୁ

Copy of report submitted by Inspector of Police, Special Branch, Odisha relating to activities of Surendranath Dwivedy. 12.10.1942, Acc. No. 2443, File No. 652/42, P – 7 & back (An extract from Home Confidential records)

……

From

The SUPERITENDENT OF POLICE

To

TheS.P.. C.I.D.. S.B.. Odisha Cuttack -2.

Revenue Commissioner, Odisha, Cuttack -1.

District Magistrate, Cuttack …. -1.

Special Report case No. 102, Report I ….. 12th Oct. 1942.

Depatched on the day of October,1942.

(1) Name of compleiment or informant Sri GANGALHAR DWIVEDI, Inspector,

(2) Name, father’s name and… of the special Branch,C.I.D.,Odisha.

aseuce SURENDRANATH DWIVEDI of Knandasani,

P.S. Balepur. Cuttack.

(3) Crime with …

(4) Place of Occurance, police-station

distance, and direction from police-

station and subdivision

(5) Date and …. of occurance

(6) Number of ……

Information reached the police.

(7) Date and hour of arrival of the

Police on the …..

(8) Date of issue of sua and cry notice.

or …, if not issue.

(9) Name and ….. officer S.I. Sri K.N. Das.

(10) Form of final report and its date.

(11) Dates of remade…

(12) Date of commitment…. …. …

(13) Date of final order bring Court.

(14) ,, ,, disposal by … Court.

(15) Number of Periods –

....

….

….

….

….

….

SD. H.N.HARGREAVE.

Super intordent of Police,

CUTTACK.

Report submitted by Superintendent of Police, Cuttack regarding arrest of Ananda Sahu and 17 others for delivering prejudicial speeches. 14.10.1942, Acc. No. 2387, File No. 653/42, P — 5 (An extract from Home Confidential records)

DISTRICT......CUTTACK

S.R.73/42REPORT ...... II. Dated 14.10.42.

On 27.8.42 congress worker Dibakar Misra was arrested by S.I.D Chhenipeda and Jarpera for delivering a prejudicial speech in a meeting at Kedala. While he was being escorted by the Police from the crowd above 100 congressmen, who were attending the meeting, formed an unlawful assembly armed with lathis and after aussaulating the Police and the Magistrate present their accused Dibakar Misra from the lawful custody of the Police and Dibakar also escaped himself. At the arrival of the armed force the mob fled away-shouting slogans and were caused by the Police. They then set fire to the Kosals Forest Best House, assaulted the Forest Guard (Complt. In S.R. 17/42), burnt his uniform and personal properties, damaged his cycle, and took away his cash from the room. The father of the Danger had Rs. 100-/ in his shirt pocket which was also taken away. All attempts to arrest them failed.

2.The people of the Rule were terror-stricken at the ... of the congressmen and the anticipated looking after ... all the stalls were removed and the people cleared away before dark.

3.During investigation it transpired that an caused Bhagaban Behera ... .. as an ... neither attend the meeting nor joined the mob. The Police arrested most of the accused. The ... identified the following 17 accused in attest identification parade.

1. Giridhari Padhan.10. ... Padhan

2. Ananda Sahu11. Rasannanda Padhan.

3. Ganeswar Sahu.13. ... @ Dinabandhu Sahu.

4. Dibakar Misra.14. ... Behera.

5. Dibakar Padhan.15. Bira Padhan.

6. Loknath Padhan.16. Sarbeswar Behuri.

7. Brundaban Sahu.17. Gobing @ Arta Sahu.

8. Sarbeswar Padhan.

9. Niswaswer Padhan.

Out of the 17 serial Nos. 1 and 17 were shown as ....Later on serial No. 17 was arrested and serial No. 1 is still ... Bhagaban Behera could not be sent up for want of evidence and he was released.

4. During investigation of Case No. 19 (S.R.79/42) the complt. named two other accused, ... Sarbeswar Padhan and Rasananda Padhan in addition to seven .. gives in the F.I.R. The Chaukidars (with...) identified the following accused ... in the mob surrounded the Forest Best .... The other withnesses also identified with is a best identification ... .. 12 accused are in both the cases (S.Rs. 78 & 79).

1. Ganeswar Sahu.7. Bhagaban Padhan.

2. Dibakar Padhan .8. ... Padhan.

3. Lekonath Padhan.9. Rasananda Padhan.

4. Sarbeswar Padhan.10. Bira Padhan.

5. Ananda Sahu.11. Ganeswar Dehuri.

6. Ganeswar Padhan.12. Sridhan Behera.

5.As ... . ... were well proved the I.O. submitted charge .... .. of the Defence of India Police against 17 accused persons in case No. 18 (S.R.78/42) and .... Rule .. the Defence of India Rules against 12 accused person named above in case no.10 (S.R.79). The case has been .... to 24.10.42 for trail.

6.The circle ... .... the case. Further report will ..

No. 839 ...For Superintendent of Police.

S.P.. C.I.D.. S.R.. Odisha –S.

District Magistrate, CTC -1.

MSB. 14/10.

Letter from Inspector General of Police to the Revenue Commissioner, Odisha about arrest of Surendranath Dwivedy in Cuttack. 15.10.1942. Acc. No. 529, File No. 5923(2), P — 29 (An extract from Board of Revenue Confidential records)

CONFIDENTIAL

OFFICE OF THE INSPECTOR-GENERAL OF POLICE,

ODISHA.

No. 5923(2)/

To.

The Revenue Commissioner, Odisha.

The Chief Secretary to Government, Odisha.

....

On Sunday the 11th Surendranath Dwivedy who has undoubtedly been the chief organiser of the recent rebellion has arrested in Cuttack; with him were found many papers. Enclosed is a translation of one of the papers found on him which purports to deal with the Erum firing. After making due allowances for political bias, it is clearly a document which bears strongly on the enquiry which Government have ordered into the number of killed and the establishment of a parallel Government. It claims that 35 were killed but in fact only the names of 20 have been ascertained by the persons most interested in swelling the number.

Surendranath Dwivedy is referred to as C.O. (which may be Commanding Officer or Commander of Odisha). His correspondent is B.A. which probably stands for Bhadrak, whilst the reference to B.O. is probably to another correspondent who works the Balasore area. Their identition are suspected. (A Spire copy is enclosed for the Revenue Commissioner in case he wishes the Secretary of the enquiry to put one on the file.)

INSPECTOR-GENERAL OF POLICE.

Letter from H. Lal, District Magistrate, Balasore to the Revenue Commissioner, Odisha, Cuttack in connection with enquiry into the firing at Lakhannath Road. 24.10.1942, Acc.No. 529, File No.1969/C, PP.-23 & back (An extract from Board of Revenue Confidential records)

From

N. Lal, Baqr., I.C.B.,

District Magiatrate,Balasore.

To

The Revenue Commissioner,

Odisha, Cuttack.

Dated Balasore, the 24th October 1942.

Sir,

In continuation of my letter No. 1427-C, dated the 20th October 1942, I have the honour to say that the road to Jaleswar was cleared by the 22nd on which date proceeded to Jaleswar and enquired into the firing at Lakhannath Road.

2. There had been a cyclone of very great severity on the 15th and 16th instant, and the roofs of a very large number of houses in Jaleawar and in the neigh-bouring villages had been blown off, and people had been rendered homeless. The people were also starving for want of food stuffs. It is reported that a meeting was held in village Gobarghatta after the cyclone where it was decided to approach mille for relief, and to loot them if persuasion failed. On the 18th the Durga rice mills were attacked and looted, and on receipt of information at Balasore and looted, and on receipt of information at Balasore an armed party of 8 constable a with a Havildar were sent to.Jaleswar. They reached there at night. Next morning i.e. on the 19th a report was received that a mob of-about two thousand was looting Mahamaya rice mill at Lakhannath Road. These mills are situated just on this side of the district boundary. The crowd consisted of people from Gobarghatta and Lakhaonath of Balasore district and people from the neighbouring villages across the border of Midnapore district. The police party which was already on its way be Lakhannath Road asked the manager to were the over. One side of the mill lies alongside on the O.T.Road and people were seen carrying head loads of rice and crossing the road and going towards Gobarghatta and Lakhannath villages, and some were seen making their way along the road aorose the border into Midnapore district. After the mill there in a tank on the same (right) side of the road about 40 feet away from it which runs exactly to the boundary pillar between Balasore and Midnapore district. The intervening ground between the tank and the O.T. Road forms a bundh of the tank and in about 4 feet higher than the level of the O.T. Road. This long narrow high strip of ground is known as the Dewala Hat. The factory on the Dewan had been blown off and the people were making their way through this gap to the rice go down. The Police party stopped about 30 yards away on the O.T. Road as they got opposite the mill. The inspector then detached himself from the main party (which he should not have done) and advanced some distance with the Havildar Razak Khan and shouted to the crowd to disperse and to refrain from looting, otherwise he would be forced to open fire. The mob instead of dispersing trunaviolent, and began to assault the mill men and even proceeded to attack the police party with brickbats. One of these hit the inspector on the left leg. He then fell back and ordered one constable to fire. Nobody seemed to be hit, and this had no effect on the crowd. He then asked constable 269 Md.Khan to fire a round. This knocked down one of the rioters who was carrying a bundle of rice and a split bamboo. Seeing this man fall the mob began to disperse, and the inspector was able to chase them away without using any more force. He found that the man who had been hit by the bullet had dropped downdead and was laying face downwards in a pool of blood near the rice bundle which he was carrying. The deceased was identified as Sapani Jenna son of Dai Jena village Mirzapore,P.S. Dantan,District Midnapore. The bullet pierced right through his skull just beind the ears. It seeme the first bullet had also hit a Santnal in the shoulder, but had managed to get away. He has now been arreasted. The mob waited for a short time in the paddy fields, and then finally dispersed as the evening set in.

3. After personal enquiry on the spot I am satisfied that the riot had absolutely no political significance. It was purely a bread riot. The people starving and suffering from the effects of the cyclone had approached the mills for some rice as relief. The mills had been most stingy in their promises, and the crowd therefore took the matter in their own hands and started to loot the mills. The mills had been damaged by the cyclone and the rice was lying temptingly in the open and the starving people were unable to resist the temptation to help themselves. The post mortem report clearly establishes that this was only a bread riot. The doctor found about half a seer of raw unboiled rice in the stomach of the dead man.

4. It is true that there were some local leaders of the mob but they do not seem to have had any association with the congress expect one Atal Behari hahanti who was a congressman at one time. I understand he is no longer a congressite. He is however fond of fishing in troubled water and had already been bound down under section 107 Cr.P.C. for good behaviour for a year and was implicated in a rioting case in 1941 in which case he was called a village Mussolini by the Sessions Judge. This cannot therefore be called a political riot.

5.The forces weed was commendably small and was certainly perfectly justified. The attitude of the mob was aggressive and the Inspector himself bears marks of the violent intentions of the mob.

I am sending a corp of this letter to the Chief Secretary.

I have the honour to be

Sir,

Your most obedient servant

District Magistrate

Enquiry report on the allegations of lawlessness and disorder in the Chandabali area. 26.10.1942, Acc. No. 2401, File No. 529/42, P-18 (An extract form Home Confidential records)

Confidential

Enquiry report on the allegation of lawlessness and disorder in the Chandbali area.

&&&&&&&&&

I visited Ghanteswar, Sanare,Kaithkohla and Hatto – all in the Chandbali area and several other spots about the middle of this month and examined 20 witnesses a list whereof is enclosed) to satisfy myself as to whether lawlessness and disorder were really afoot and and if Sri chakraobar Behera was primarily responsible for all these. A summary of the results of the enquiry is given below :

Originally Sri Chakradhar Behera, Kailash Chandra Samal, and Aparti Dikhit -all congress people – worked together but as time went on diasensious arose from selfish motives and the last two separated from Chakradhar. Then together, they would collect money from the public for general causes viz fighting out a case against Kanika Raj subscribing to the congress etc but Chakradhar, the treasurer and custodian of the money, would misappropriate and render no accounts to the other two, such, was selfish in his own way but Chakradhar could outride the others by his tact. He succeeded in gaining the general opinion, in his favour. He would fight for the general cause or, at least, pretend to do so, and he has thereby commended the respect and confi-dance of-the-mass. His election to the Legislative Assembly has added another feather to his cap and he looms all the larger in the eyes of his men who in their enthusiasm have entertained found beliefs in his promises. He has thus an excellent command over his people.
 

C.Behera does not stir out from house, does not hold meetings at public places, nor does he encourage people to burn police stations or to do similar acts of violence against Government. But he has successfully dissuaded people from coming to the Police or to the Law Courts or to Kanika Raj for redress of any grievance. People run to him for settling up disputes. He imposes fines and realises them. Things have come to such a state that 50 to 60 people gather at his place at held in daily and practically he acts as the ruler. Then the number of cases get heavy he engages some Bhadraloks to try a few of them, and if the parties are still dissatisfied, they come to him again for a retrial, but from his decision there one be no appeal. If he wishes to raise any subscription he does it if any body does not abide by his decisions, refuses to pay fines or subscription, challenges his authority, connives against him, deposes in any case against him on any person in whom he is interested, he has his own way of dealing with him. The methods usually adopted are:-

1.He sets up his Goondas to assault him. (He has a large number of monthly paid Goondas who adore him so much that one word from him is enough to make them do anything for him).

2. He sets up his people to pander his property even in broad daylight thus a asserting his might and confirming the helplessness as of his victim.

3.He sets up his people to drive a hard of buffaloes into his paddy fields to damage the standing crops.

4.He gets his cattle, if any, impounded with the help of his people.

5.He gets him boy-cotted from the society and he is denied the services of wisherman, barbers and others.

6.He obstructs his ploughing of fields, and so on. Thus, willingly or otherwise, all are under his thumb.

This year he has begun tormenting the Bengatenants of Kanika who came to as in numbers while I was encamping at Kaithkohla. These tenants who have come from Midnapur side have been cultivating some lands that were so long lying waste. The men of C.Bebera bring their buffaloes in numbers more than one can easily count to graze on the waste lands close by. At their sweet will the buffalo-keepers let the buffaloes astray to damage the standing corps of these tenante. Though it is in consonance with the natural propensity of these animals to stray on to the fields there they can find better pasture in abundance, it is the duty of the keepers to guard them properly which they deliberately neglect. They tell these tenant to the face that by their influx the waste lands are gradually being lost and therefore they should vacate to provide food for their cattle. I personally visited the paddy fields on the western side of the salt embankment known as “Nuna Bundhh” and what I saw was sufficient to convince me that the buffalo – keepers have set all authori-ties at naught and taken advantage of the helplessness of these tanants. The Nuna Bundh has also been badly damaged by herds of buffaloes passing on it. The jungle as well as the embankment are the exclusive property of the Raj and the tenants have no right to graze cattle in the reserved forest (went from Karanjmal to Dhankuta along the allegation and actually saw herds of buffaloes grazing) or use the embankment for the purpose of passage by the cattle. But, as things are, neither the Bengales tenants nor the Estate can take recourse to impounding the cattle for fear of assault by the Goondas easily outnumber the owners of the fields in question and the gaurds employed by the owners of the fields in question and the guards employed by the estate for watching the Bundh and the forest, Even if the guards impound the cattle, they are released the next moment free of cost, for, all the pounds in the area have been taken lease of by the men of Chakradhar in accordance with a prearranged plan. I could gather that the crop damage and the exploration of the Estate forest are all the results of a concerted action of which the brain is Chakradhar.

A general complaint was made before me by some buffalo owners at Banara to the effect that in view of their paying Rs-80/8/6 per buffalo as grazing fee to the Estate and in view of the waste lands available being insufficient the popular demand was that reserved forests should be made available for grazing. Them in my eagerness to examine the genuineness of the grievance I consulted the Estate authorities in the matter at Bansra.

I was told that in the Bansra circle (the area which was visiting) there were about 1000 buffaloes as the waste land available was 4000 acres but that, unlike in previous years, buffaloes from other areas have this year been brought to his area with some end in view. I must confess that I could not examine to my satisfaction the adequacy or other-wise of the waste lands available, but, be that as it may, the fact remains that this is one out of many instances of the peoples’ taking law into their own hands. As regards destruction of crops of the Bengal tenants the object of Chakradhar Behera is clear. He has set up his people against these with the threat they should vacate so that they must come down to him for redress and he may get them under his thumb. In fact, shortly after the damage was caused, Bhuban Chandra Giri and Jagannath Bisal – two Bengali tenants – for the first time went to C.Behera and he assured them that he would look into it. Thus his area under rule increase and along with it his sources of income.

The doctor of Ghanteswar Dispensary is s close neighbour of C.Behera and is very friendly to him. He also told me that sometimes he gets cases of serious hurt caused by the assailants and lately he had heard of Chakradhar imposing a fine of Rs 120/- in one case. The doctor admitted that every day 40 to 50 persons gather at Chakradhar’s house at Haldia and Chakradhar is always busy in trying cases. The parties are made to take oath hold the tail of bull in the evening. It sometimes so happens that without Chakradhar’s knowledge his men raid some places in his name and without any resistance.

Unable to tolerate the oppression of Chakradhar, some young men started a club at Ghanteswar with the object of putting a stop to the oppression but the members were threatened and the club had to dissolve. They started another club at Matto but two of their leading members – Gayadhar Dutt and Krusna Chandra Das were made to sever all connections with it as Chakradhar harassed their parents on this account.

The gist of the whole story is that Chakradhar Behera with the help of a number of goondas is running an administration of his own in his area and has been able to keep all personas under his control. His attention is always directed towards selfish ends and his love of power is predominant. He does not indulge in the present day movements against Government knowing as he does, that it would be prejudicial to his own interests but the moment he wishes he can launch upon a very successful rioting. Many are dissatisfied with his rule but the apathy of the Chandbali Police and the dread of this man and his power have left them no course open but to submit. Matters have gone so far that none would venture to depose against Chakradhar in an open enquiry. The interest of the Kanika Estate seems to have been jeopardised in this that the people of the area have during all these times lost all respect for the Raj, no cases of disputes are referred to them as heretofore, their reserved forst and embankment are being damaged, they are threatened against bringing in new tenants, and they are apprehensive of a public rising under the leader-ship of this C.Behera.

Sd. B.Nag

26/10/42

Sub Deputy Magistrate,

Bhadrak.

Letter from H. Lal, District Magistrate, Balasore to the Revenue Commissioner, Cuttack about the disturbance in Dhamnagar area. 31.10.1942, Acc. No. 529, File No. 1507/C, P- 16 & back (An extract from Board Confidential records)

CONFIDENTIAL,

No. 1507-C

From

H. IAI, ESqr., I.C.S.,

District Magistrate, Balasore,

To

The Revenue Commissioner,

Odisha, Cuttack.

Dated Balasore, the 31st October 1942.

Sir,

I have the honour to state that the Dhamnagar area was on disturbed state last month. The disorders also assured to the neighbouring villages or Bhadrak P.S. There were many acts of lawlessness and hooliganism. The people under the leadership of Muralidhar Panda and others extorted paddy from rich under threat of violence and looting, seized and burnt Chaukidari uniforms and instigated the people not to pay any taxes. Hooliganiam reached its climax on the 22nd September 1942 when a mob or about 3000 attacked the Sub inspector who had gone there with armed party to put a stop to the disturbances. I therefore think it desirable that collective fines may be levied in this area. I give below a list of village which were involved in these disturbance and the collective fines that may be levied on them.

Dhamnagar P.S.

Name of village Amount of collective fine proposed.

1.Katsahi with hamlets

Itapel, Psthardiha,

Khargadi and Baulpali-----------Rs.470-

2.Khaparpada-----------Rs.415/-

3.Lunia Rs.240/-

Name of village Amount of

Dhamnagar P.S.O (Contd.)Collectivec fine proposed

4. Jagannathpur samil

Chhatisnandore --------------------------Rs. 300

5. Lenka sahi samil Parpur-------------------------- Rs. 115/-

6. Gohirapada------------------------------ Rs. 85/-

Bhadrak P.S.

1.Rajualivindha with its

hamlets Makundpur and

Ankpara------------ Rs. 300/-

2.Susua------------------------------ Rs. 300/-

Total Rs. 2225/-

I have the honour to be

Sir,

Your most obedient servant

District Majistrate.

An Assembly question by Saraladevi, MLA regarding number of people killed at Eram, Dhamnagar and Koraput. 2.11.1942, Acc. No. 3273, File No. 570/42, P – 3 (An extract from Home Confidential records)

QUESTION.ANSWER.

Srimati Sarala Devi, M.L.A.The Hon’ble Capt. Maharaja Sri Sri

Sri K.C.G.N.Deo, M.L.A.

35. Will the Government be pleased 35.The total number of persons

to state how many people were killed who were killed in the disturbances

at Eram,Dhamnagar and Koraput ?at Eram and in the jurisdiction of Dhamnagar Police Station and in Koraput district were 27, 8 and 15 respectively.

Government of Odisha.

Home Department.

Special Section.

–––––

Memo. No.3824C.

Cuttack, November 2, 1942.

Copy, in duplicate, forwarded to the Secretary, Legislative Assembly, with reference to Memo. No.1221(5)LA dated 23-10-42, for necessary action.

Under Secretary to Government.

Report submitted by Superintendent of Police (Special Branch),Odisha on arrest of Surendranath Dwivedy. 3.11.1942, Acc. No.

2443, File No. 652/42,PP – 9-15 (An extract from Home Confidential records)

CONFIDENTIAL.

ODISHA SPECIAL BRANCH, CUTTACK.

Memo. No.6375 (2)/ S.B.

272 42.

Dated Cuttack, the 3rd November, 1942.

––––––––

Report No.II in Cuttack S.R. Case No.102/42 dated the 12thOctober 1942.

–––––––

On 11.10.42 a house belonging to Nanda Sahu Situated in Alishabazar in Cuttack town was raided and Surendranath Dwivedy, who was concealing himself there, was arrested and a cyclostyle machine, stencil papers and ink possession. From the literature and documents seized it is apparent that Surendranath Dwivedy was the chief organiser (C.O.) who was instigating the subversive congress movement in the province. For this purpose he had arranged workers in all districts to carry on congress propaganda while he generally guided their lawless activities.

2. From the literature seized during the search it appears that he was in touch with revolutionary leaders in other provinces and under their instructions he was publishing subversive propaganda and bulletins in order to give added impetus to the movement in this province. Lists of documents which had their origin in other provinces and seized from his possession are given below.

(1) A typed copy of the All India Congress Bulletin No.5 dated 4.9.42 issued by the “Council of Action”, Bengal P.C.C. This Bulletin Publishes exaggerated reports of subversive activities in all parts of the country,

(2) An undated, printed leaflet entitled “India declares war”. This leaflet contains instructions to the P.C.C. from the A.I.C.C. embodying 12 items of the Congress programme and Gandhiji’s last message and ending with the slogan “Do or die”. It also contains a programme of work in four parts aimed at paralysing the administration.

(3) A copy of “National Government Ordinance No. 1, Vol. I” dated, Calcutta the 15th August, 1942.

This Notification declares the British Government in India and Governments of the Provinces to be unlawful Assemblies and lays down that any Government servant who is a member of the said unlawful assemblies is liable to any or all of the following punishments – (a) Social boycott, (b) stoppage of food and water supply and all amenities of life and (c) forfeiture or property and (d) death. This leaflet is alleged to have been printed by the “National Government of India Press” and the printers note at the end claims that 110,000 copies were printed.

(4) A Pamphlet entitled “Do or die” No. 1 dated the 28th August, 1942. (The place of origin is not known)

(5) Printed leaflets in Hindi entitled “Koro Or Moro” (Do or die) dated the 24th September, 27th September, and 28th September, 1942. These leaflets publish illegal activities of the Congress in the country and appeal to the mass to follow the congress lead.

(6) A pamphlet entitled “Harijan” issued by Kaka Kalelkar. This pamphlet contains an article on “Civil Disobedience Vrs. Rebellion” asking people to disobey all laws and regulations of the country.

(7) A copy of the Resolutions passed by the A.I. States peoples Conference held at Bombay on August 8th 1942. The resolution has since been banned.

3. From a slip of paper apparently in the hand-writing of S.N. Dwivedy, it appears that the following is a list of persons in different districts who agreed to act as accommodation addresses for different congress worker to receive illegal congress bulletins or send information from their districts relating to congress activities:-

CUTTACK DISTRICT.

(1)Narayan Prasad Mohanty – village Tentulipada, P.S. Tirtol.

(2)Padmacharan Mohanty, village Govindpur, P.O. Kanakpur.

(3)Jaykrishna Mohanty, Tahasildar C/o Ramesh Chandra Mitra, P.O. Raghunathpur.

(4)Rama Jena, Bagada Panasahi, P.O. Bari.

(5)Bipin Bihari Mohanty, Head Pandit, Garam L.P.School, Pantula, P.O. Tiran.

(6)Nilamoni Biswal, Khandasahi, Tirtol.

GANJAM DISTRICT.

(7)Aparna Patra, Batchuvery Street, Berhampore.

(8)Puddi Peddi Krishna Murty, Mangaltanpetta, Berhampore.

BALASORE DISTRICT.

(9)Srimati Santilata Dasi, C/o Suresh Chandra Das, Barabati.

(10) Upendranath Behera, Chandnichowk, P.O. Motiganj.

PURI DISTRICT.

(11)Harekrishna Mohanty, Nuamath, Kundhaibentha Sahi.

(12)Satyabadi Sathapathy, Muncipal Market.

SAMBALPUR DISTRICT.

(13)Sri Lakshminarayan Babu, C/o Krishna Chandra Babu, Jharupada.

CALCUTTA.

(14)Sailendranath Sen. 16 G. Dover Lane, Ballygunj.

(15)Biren Roy, 5 Chintamoni Das Lane, Amherst Street, Calcutta.

(16)Hare Krishna, College Street, Market Office.

4. It appears from the same slip that nos. 1, 2, 5, 9, 11 and 12 have been scored out. It may be mentioned here that before this slip was seized from the possession of the accused, letters addressed to these persons came to notice when their houses were searched by the Police. This therefore clearly establishes the fact that these persons were really accommodation addresses for congress workers in different districts and there was exchange of correspondence through these channels in order to further congress propaganda and they were willing agents in assisting the movement.

5. The following correspondence which was seized from the house of S.N. Dwivedy during the search, throws further light on the underground organisation which was in touch with S.N. Dwivedy.

(1) A letter in English suspected to be in the hand-writing of Gadadhar Das, Kalyani Kuteer, Cuttack town. The writer mentions Lokenath Rai of Jagatsinghpur, Norottam Mohanty and Khetramohan Biswal as underground workers and he himself promises to go out towards Tirtol or Ersama to push through the congress programme.

(2) A letter in Odiya from Bankabihari Das to accused S.N.Dwivedy. The letter mentions the following as Congress workers:- 1. Udoynath Rath, 2. Rajkishore Das, a student of the Engineering School, 3. Sachidananda Misra, Teacher, Town Victoria School, 4. Sura Mohanty, a fourth year student of the R.College, 5. Gadadhar Das, an inmate of Klyani Kuteer and 6.Dukhishyam Mohanty, Member, Cuttack District Board.

(3) A torn slip in Odiya in the hand-writing of accused S.N.Dwivedy mentioning that he is anxious to meet Sachidananda Misra, mentioned above.

(4) A letter in Odiya dated 22.9.42 from "B.A." (Branch Assistant) to "C.O." (Chief Organiser - S.N. Dwivedy). This was apparently, sent from Balasore describing events in Balasore district and Nilgiri state. The writer mentions that Kamala Kar is the chief organiser of the Erum show (where mobs attacked the Police and had to be fired on).

(5) A letter in Odiya dated 4.10.42 addressed to “C.M (S.Dwivedy). The writer mentions that Gokulananda Mohanty was organising people in North Balasore.

(6) An anonymous letter in Odiya from a Puri worker. The writer mentions the name of Sridhar Rath and Jadumani Jena as chief worker of Puri district advises to send further correspondence to Satyabadi Sathapathy, Municipal Market, Puri. This letter is suspected to be in the hand-writing of Biswanath Parida.

(7) A letter in Odiya dated 4.10.42 from A.P. (Aparna Patra) of Berhampore to Accused S.N. Dwivedy. It is mentioned there that Ghanashyam Patnaik was the chief organiser in Ganjam district and after his arrest, Master Y. Sanneya has taken his place.

(8) A letter in Odiya dated 4.10.42 in the hand-writing of Lokenath Misra, M.L.A. addressed to accused S.N. Dwivedy. The writer has suggested to take up the Erum firing incident where excessive force is alleged to have been used by the police.

(9) From the literature and correspondence seized it appears that the workers in different districts used to incite the mass to commit acts of lawlessness and sabotage and to send intimation to the Chief Organiser S.N. Dwivedy who was utilising this material for congress bulletins and, cyclostyling then he sent them secretly to secret addresses with a view to evade detection.

A slip which was seized from his possession at the time of his arrest shows the district distribution quota of congress bulletins. It is therefore clear that these illegal congress bulletins had a wide circulation in the province and had considerable effect in inciting the people to subversive activities.

(1)Sambalpur...100.

(2)Balasore...200.

(3)Berhampore...100.

(4)Puri...100.

(5)Bari...100.

(6)Salepur...100.

(7)Kendrapara...100.

(8)Jajpur...100.

(9)Binjharpur...100.

(10)Jagatsingpur... 150.

(11)Tirtol...150.

(12)Cuttack town... 500.

––––––––––

Total 1800

7. To prove that the accused was the author of these bulletins it may be mentioned here that over 300 copies of bulletin No.17 which are dated 8.10.42, three days prior to his arrest and a dozen of No.16 dated 1.10.42 have been seized at the time of his arrest. The accused remained underground for about 2 months and has been able to publish not less than 17 bulletins which are highly prejudicial and detrimental to the interests of the country. The contents of these bulletins have been summarised below:-

(1) Bulletin No.1 – Caption “Congress declares war against the Government” – It describes 14 items of a programme which includes the burning of police stations, Dak bungalows, Railway stations, Excise shops, Schools and Colleges, Sub-Registrar’s offices, Secretariat buildings, etc. It also advises people to loot the properties of that the rich and the zamindars if they do not part with their wealth and appeals to Government servants to resign in sympathy with the movement.

(2) Bulletin No. 2 – Has not come to notice.

(3) Bulletin No. 3 – Is an appeal to students to get all schools and colleges close till independence is achieved. The schools and colleges have been described as fortresses of the enemy and the students have been incited to indulge in lawlessness till the authorities are compelled to use force and open fire on them.

(4) Bulletin No. 4 – Has not come to notice.

(5) Bulletin No. 5 - It is an appeal to the Police and Jail officials not to arrest or use force or to detain congress workers. It alleges that British imperialism is now at an end and that alleges that British the movement in their own interests.

(6) Bulletin No. 6 – It mentions that the British administration is digging its own grave and in Bari the Government has been replaced by Swaraj Panchayats. The bulletin appeals to every man to consider himself independent and to try to paralyse the British Government in India.

(7) Bulletins Nos. 7 and 8 – Have not come to notice.

(8) Bulletin No. 9 dated 10.9.42 is entitled “Congress Message” and describes the lathi charge on college students on 8.9.42 and the firing at Kaipara; it condemns the actions of Rai Sahib Lakshman Misra. Dy.S.P. and Khan Sahib Musahib Khan, Addl. District Magistrate. It eulogises the action of Baishnab Charan Patnaik, who raided, looted and burnt State property in Murhi sub-division of Dhenkanal State. It also mentions the firing in Koraput district and the derailment of a goods train at Meramandali.

(9) Bulletin No. 10 dated 12.9.42 – It is more or less a reproduction of an All India Congress bulletin received by the accused. It advocates the formation of Swaraj Panchayats, boycott of Government servants and the severance of communications so as to hamper the movement of the Police and the Armed forces.

(10) Bulletin No. 11 - dated 17.9.42 – Alludes to the British Government as a butcher who is massacring human beings all over India. It further states that the British are being defeated in all spheres and are fighting their last fight against the people. It describes the ministry in Odisha as Unlawful and its members as fifth columnists for the British Government should be boycotted, insulted and arrested. The bulletin describes the events of the Province such as lathi charges, firing, burning of police stations and dak bungalows and advises the people to demolish roads and bridges and take revenge on the police for their oppression, Khan Sahib Musahib Khan has been made a special target and it is suggested that he should be imprisoned in the Azad Camp Jail.

(11) Bulletin No. 12 dated 24.9.42 – It reproduces some Indian news from the A.I. Congress Bulletin No. 5 received by the accused S.N. Dwivedy and reports acts of sabotage in different districts and States in Odisha. It also States that retaliatory action should be taken against the Superintendent of Police, Cuttack who is alleged to have misbehaved in removing certain political prisoners. In order to create disaffection towards the Military, the bulletin says that the Indian Army has already been gained over and hence the Government is using the British Army in suppressing the movement.

(12) Bulletin No. 13 – It appeal to the people not to pay fines which are being imposed and says that the Government have now become weak and the police who are utilised in realising the fines should be disarmed and arrested and their families should be socially boycotted. There is also an appeal not to pay any tax or cist.

(13) Bulletin No.14 dated 29.9.42 - It is an appeal to the people of Cuttack to observe complete Hartal on the 2nd October which is Gandhi-Jayanti day. People also have been asked not to accept Notes which are merely paper and have no value.

(14) Bulletin No.15 - It is an appeal to the merchants and the Marwaris of the country not to subscribe to the war funds and not to sell commodities to Government servants.

(15) Bulletin No.16 dated 1.10.42 - It bears a Congress message and reports news of other provinces. The People have been advised not to pay taxes and to burn all Police Stations, Post Offices, Courts etc. The Police have been villified.

(16) Bulletin No.17 dated 8.10.42 - It starts with "words for Police Officers" and says that the Government which has to fight the Japanese will surely retreat from India. They have obsolete aircraft and inadequate armaments. It advises the people to cut rails and wires and is not to give up cycles, motor cars and boats when commandeered. It advises the people to break all laws and regulations of the Government and to take revenge on the Police by exterminating them.

8. Besides these the following bulletins have also come to notice:-

(1) Debi Aradhana (Worship of Goddess). This was in the course of preparation when S.N.Dwivedy was arrested.

(2) A word for Moslem brothers - This villifies the Government and asks the Moslems to join the movement.

(3) An appeal to the Indians - This is an appeal to every Indian to paralyse the Government and to commit acts of violence.

(4) "How to take possession of Police Stations" - It advises people to raid police stations during the solitar, hours of the night, disarm the Police officers, burn the records and to arrest those police officers who resist and are not willing to join the movement.

Enquiries are being made to find out if the above mentioned four publications are the missing bulletins as they appear to be in the hand-writing of accused S.N. Dwivedy.

9. From the facts so far ascertained it appears that S.N. Dwivedy had a large underground organisation in the province and was instigating the masses to commit acts of violence through the bulletins published by him. A list of persons is attached and investigation is proceeding as to what extent they were party to this conspiracy.

Further reports will follow.

List of Persons.

CUTTACK DISTRICT.

1.S.N. Dwivedy; 2. Gourang Chanra Das; 3. Nisamoni Khuntia; 4. Lokenath Rai; 5. Govind Chandra Mohanty; 6. Narshingh Mohanty; 7. Lokenath Mishra, M.L.A.; 8. Anil Kumar Ghosh; 9. Bankabihari Das; 10. Gadadhar Das; 11. Dukhishyam Das; 12. Bhairab Mohanty.

BALASORE DISTRICT.

1.Gour Chandra Das; 2. Pyarimohan Das; 3. Dukhishyam Parhi; 4. Nityananda Mohapatra; 5. Sura Mohanty.

GANJAM DISTRICT.

1.Ghanashyam Patnaik; 2. Sanneya; 3. Aparna Patra; 4. Pratap Chandra Patnaik.

PURI DISTRICT.

1.Satyabadi Sathapathy; 2. Harekrishna Mohanty; 3. Sreedhar Rath; 4. Jadumani Jena; 5. Satyabadi Misra.

––––––––––

Forwarded to the Chief Secretary to the

Revenue Commissioner,

Govt. Of Odisha, Cuttackfor informationOdisha, (in Odisha,Cuttack)only.

Continuation of this office Memo. No.5955/S.B. dated the 17th October 1942).

Further report will follow.

SUPERINTENDENT OF POLICE C. I. D. ,

(SPECIAL BRANCH), ODISHA.

Pati.3/11.

Letter from L.P. Singh, District Magistrate, Cuttack to the Chief Secretary to Government of Odisha, Home Department, Special Section, Cuttack regarding the search of the house of Gopabandhu Choudhury at the dead of night. 6.11.1942, Acc. 2376, File No.575/42, P – 2 & back (An extract from Home Confidential records)

Confidential. No,2255 Res.

OFFICE OF THE DISTRICT MAGISTRATE, CUTTACK.

From

L. P. Singh, Esqr. , I.C.S.,

District Magistrate, Cuttack.

To

The Chief Secretary to

Government of Odisha, Home Department,

Special Section, Cuttack.

Dated, Cuttack the 6th November, 1942

Sir,

With reference to Government of Odisha, Home Department, Special Section memo No. 3761 C. Dated the 29th October, 1942, I have the honour to suggest the following reply to the admitted question No. 18.

“It is not a fact that the Police trespassed into the house of Sri Gopabandhu Choudhury at dead of the night . The house was searched in the early hour of the morning ( 5. 00 A.M.) as there was reasonable suspicion that Surendra Nath Dwivedi, against whom an order of detention under rule 26 of the Defence of India Rules was pending for a long time, was concealed there. Respectable witnesses of the locality were taken at the time of the search. No previous intimation could possibly be given to the old mother or her relatives because it was apprehended that this would frustrate the attempts of the Police to arrest Surendra Nath Dwivedy.”

I have the honour to be

Sir,

I have the honour to be,

Sir,

Your most obedient servant,

District Magistrate, Cuttack.

Das.

Letter from H. Lal to J. Bowstead, Chief Secretary to Government of Odisha, Cuttack about spread of lawlessness by Chakradhara Behera in Chandabali

area. 16.11.1942,

Acc. No. 2401, File No. 529/42, P–14 & back

(An extract from Home Confidential records)

Secret.

Balasore

The 16th November 1942.

D.O. No. 1592/c

Dear Mr. Bowstead,

Please refer to the correspondence resting with your demo-official letter No. 3346-C,dated the 23th September 1942 about spread of lawlessness by Chakradhara Behera in Chandbali P.S. area. I enclose a copy of the report of Sri B. Nag, Sub deputy magistrate, Bhadrak, who was sent rent to bold a local enquiry into the allegations made by the Assistant Dewan of Kanika.

2. I agree with the enquiring Magistrate that the activities of Chakradhara Behera have no political thing though he was formed a party of goondas and is exercising petty tyranny is that locality. Apparently he decides disputer and over levies fines. The State of things could only have exited on account of weakness of the Police. It seems that there is some truth in the allegations that the previous Sub Inspector of Chandbali was not taking any action to suppress these activities of Chakradhara Behera. The Sub Inspector was related to the District Board doctor at Ghanteswar who was a great friend of Chakradhara Behera. The Sub Inspector has already been transferred from that thana no reported by me previously. Proceedings under section 107 Cr.P.C. have already been started against Chakradhara Behera in the Court of Sub divisional Officer. Bhadrak further action if necessary will also be taken. But as Chakradhara Behera’s activities are not political present there does not seem to be much justification for ordering his detention under the Defence of India Rules.

The local Estate officials seem to have been frightened by the influence and strength that Chakradhar Behera has built up in that area, and they have therefore appealed for protection. With the transfer of the Sub Inspector of Police things have improved, the Police has been asked to keep a strict watch on Chakradhar Behera and I think the estate has little to fear from him.

The enclosures received with your demi-official letter Nos. 3283 C, dated 24-9-42, 3346-C, dated 28-9-42 and 3345-C,dated 28-9-42, are returned here with.

Your sincerely,

J. Bowstead,Esdr-, C.I.E.,M.C.,I.C.S.,

Chief Secretary to the Government

of Odisha, Cuttack.

Report submitted by Superintendent of Police, Puri regarding conviction of the accused persons in the Nimapara firing. 20.11.1942, Acc No. 2442, File No.651/42, P-10 (An extract from Home Confidential records)

No. 3909(2)/C

Dated the 20th November, 1942

SPECIAL REPORT CASE NO. 18/42 – PURI DISTRICT.

(Nimapara P.S. Case No. 41/42).

Report No & Final.

On 17-11-1942, One case was disposed by the Senior Deputy Magistrate, Puri and the accused persons were convicted as noted below:-

1.Maheswar Mohanty, Padma Charan Samantsinghar, Bhabani Charan Patnaik, Banchha sethi, Fakir Charan Sahu, Lakshman Barik and Dhana Sahu were convicted u/s 147/353 I.P.C. and u/s 38(5) D.I. Rules and each sentenced to on undergo R.I. for 13 months u/s 147 I.P.C. and 18 months R.I. u/s 38 (5) D.I. Rules sentenced to run consecutively. No separate sentence passed u/s 353 I.P.C.

2.Alekh Patra, Baikuntha Senapati, Purna Ch. Sahu, Lokenath Senapati, Narahari Sahu, Prahlad Sahu, Krushna Behera, Jadeb Biswal, Kesab Bhoi, Kunjabihari Senapati, Bhajani Behera, Nityananda Ojha, Fakir Charan Swain and Gaji Mallik were convicted u/s 147/353 I.P.C. and u/s 38 (5) D.I. Rules and each sentenced to undergo R.I. for one year u/s 147 I.P.C. and one year R.I. u/s 38 (5) D.I. Rules. Passed u/s 353 I.P.C.

3.Jadu Parida, Dinabandhu Bhuti, Chakradhar Patra, Jadumani Mishra and Bhubananda Mohanty were convicted u/s 147/353 I.P.C. and u/s 38(55) D.I. Rules and each sentenced to undergo R.I. for 9 months u/s 147 I.P.C. and 9 months u/s 38 (5) D.I. Rules. Sentences to run consecutively. No separate sentence passed u/s 353 I.P.C.

4.Somanath Panda was convicted u/s 147 I.P.C. and 38(5) D.I. Rules and sentenced to R.I. for 1 year under each count to run consecutively.

Superintendent of Police, Puri.

Updt, of Police, C.I.D.(S.B)- 2

District Magistrate, Puri- 1

Report submitted by Superintendent of Police, Ganjam on escape of prisoners from Berhampur District jail. 27.11.1942, Acc. No. 2445, File No. 655, P – 5 and back (An extract from Home Confidential records)

S. R. No.57/42-Report- II-Dated 27-11-42.

The report of the escape of two more prisoners from the jail, On the same day, have since seem received.

In his letter No. 52 dated 19-11-42, received in my office on 22-11-42 the Superintend of the jail reported the escape of Narasingh Patro of Badakusasthail village of Berhampore Taluk police station, a security prisoner whose detention under rule 26 of the defence of India Rules was sanctions by the Government, after several documents of a prejudicial nature were recovered from his house on a search conducted on 18-10-42.

In his letter No. 2612 dated 21-11-42. Received by the only today (27-11-42) the Superintendent now reports the escape of Ramachandra Domb son of Ghasi Domb of Dhankigarb village of Jeypore Police station of Koraput district.

The jail consist of one walled enclosure contained about nine wards as well as an adjacent walled annexe consisting of nine thatched sheds built early in 1942 to accommodate prisoners arrested during the Pan-Savara disturbance in the Pariakimedi agency. More than a hundred political security prisoners were accommodated in these thatched sheds. Due to the cyclone on 16-11-1942 these thatched sheds were rendered completely uninhabitable and the security prisoners had to be night at about 8 p.m. It was discovered that the cyclone had damaged the perimeter wall of the main jail leaving an open unguarded gap about 42 feet wide. Although from 8 p.m. a sentry had been posted there it is admitted by the jail authorities that in the bad weather that prevailed during the night the vigilance maintained even after 8 p.m. was by no means through.

Recent events in the jail have shown that prisoners could without much trouble get out of these wards even when locked, and that the perimeter wall was the only safeguard that existed against escape. The fact, on 15-11-42. When political convicts had got loose from their wards and the police had to be called in to control them it had been found necessary to post special armed warder sentries at the gates of the wards to see they were not forced open. It was therefore clear that when the wards in the main jail were opened indiscriminately to accommodate the security prisoners whose had collapsed on 16-11-42 the eleven prisoner found the opportunity to get out of the wards and to escape unnoticed through the gap in the perimeter wall.

One of the prisoners Sodi –Bayya surrendered before the joint Magistrate at 11.30 a.m. on 18-11-42. Another, Bhimayya, was produced by his village on 21-11-42. The others are yet to be traced. Enquiry at Boranga in Jarada Police station indicated that the three last named in the first information report had been there on 18-11-42, but had left the next day, on the hearing that a search was afoot. It is likely that their apprehension might have been secured had the first information report been lodged without delay.

Police enquiry can hereafter be directed only to trace the absconding accused. If it is considered necessary to explain the reasons for the escape and for the delay in the reporting it in three stages, it may be advisable to ask for a departmental or judicial enquiry.

Further report will follow.

(P.V. BHASKARAN)

Superintendent of Police.

Ganjam.

S.P.Crime & Rlys.Odisha-2.

Dist.Magte.Ganjam -1.

Arrest of security prisoner Narasingha Patra by

Berhampur Town

Police. 7.12.1942, Acc. No. 2445, File No. 655, P-7

(An extract from Home Confidential records)

DISTRICT-------GANJAM

S. R. 57/1942.Report IV dated 11/12/42.

(Berhampur Taluk Police Station Case Ho.156/42/ u/s 224 I.P.C.)

......

Security Prisoner Narasingh Patro, was arrested by Berhampur Town police on 7-12-42. He stated on examination that the perimeter wall collapsed at 6-30 p.m. and that he escaped half an hour later. He stated also that there had been no jail staff at all present inside the jail during the cyclone and that they had not been fed the whole day.

Charge sheets u/s 224 I.P.C. are being submitted against the four attested persons.

Sd.P. V. Bhaskaran.

Superintendent of Police,

Ganjam

Report submitted by Superintendent of Police, Ganjam regarding security prisoners in the jail. 7.12.1942, Acc. 245, File No. 655, P – 6

(An extract from Home Confidential records)

S. R. No.57/42- Report-III-Dated 7-12-1942-

(Berhampore Taluk Police station caseNo.136 ../S224 I.P.S.).

1.Supervision or investigation by the Assistant Superintendent of Police has led to the elucidation of the following further details :-

2.The security prisoners in the temporary sheds of the jail annexe were moved into the main jail at 11 a.m. on 16-11-42 due to the damage caused by the rain to these sheds. All the prisoners were taken out of their wards for food at 4 p.m. Thereafter they were not re-confined in their wards due to the recurrence of cyclonic weather. The damage to the perimeter wall was discovered at 9 a.m. and thereafter, it is all aged that armed warders were posted at the gap in the wall. According to the official version all the prisoners were checked on the morning of 18-11-42 and the escapes then came to light. The following circumstances indicate that records maintained by the jail staff may not be quite reliable :-

(a) Warder 177 who is said to have been posted for duty at the jail wall on the 46th stated on examination that he had really been on quarantine duty that day.

(B)Although the checking was undertaken on the 18th morning, the report of escapes reached the police station, two miles away, only that night.

(C) The jail records of the 13th still indicate that eleven prisoners had escaped But, as already explained, only nine escapes were initially reported two belated reports were made to account for the two other escapes.

(d)Prisoner Siddi Bayya had surrendered to the joint magistrate and had been returned to the Jail on the forenoon of the 18th , but the report which reached the police station that night made no mention of this fast.

3. From the circumstance as recorded above it would appear that the escapes took place between 4 p.m. and 9 p.m. on the 16th. as there is new evidence of manual conspiracy or of conspiracy with jail subordinates, there escapes constitutes eleven separate offences, and ten more cases are therefore being registered for investigation,

4.No further arrestes have been made.

(P. V. BHASKARAN)

Supetintendent of Police;

Ganjam.

CID(Crime)- 2-

CID(S.B.) - 1-

D.M. - 1-

Prosecution of Banamali Maharana for Publication of Raithabhai.

15.12.1942, Acc. No. 2413, File No. 602/42, P-5

(An extract from Home Confidential records)

C.F. 12 (G)

C.V.J.U. DepartmentReceived –––––––––––Registered–––––––

From (Name Mr. P.O. Patra B. A,To

Designation P.A to the Collector of The Under Secretary to the

Station Ganjam, CHATHUPUR.Government of Odisha

Home Department Special Section, SAMBALPUR

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Enclosures:

–––––––– Ref.C-1No, 11675/42dated15-12-42194 .

Sir, Subject: Courts – Criminal- Appeal against the Order of acquittal of acquittal of Bonamali Maharana for publication of Raitabhai- Records receipt of acknowledged.

Ref: Your letter No. 4194 C dated 4-12-42.

I acknowledge the receipt of the entire case records of the case against Banamali Maharana, sent with your reference cited above.

PERSONAL ASSISTANT.

V. R 16/12

List of accused persons in Maidalpur Police Station case. 1942,

Acc. No. 2441, File No. 649/42, PP – 14-16

(An extract from Home Confidential records)

LIST OF ACCUSED PHASE S. D. POLICE P. S. .... 10. 55/42.

Sl.No. Name of accused.

1.Hire...................

Compo..... ........

2.Khadi nand of –do–

3.Guru come of surumudi Of Chotta.

4.......................

5.Budu Paik

6.Jaysing Domb -do-

7.Somondha Domb–do–

8.Thamantho Conde o Janisude

9.Thamantho Conde o Janisude

10.Dullava Bhotora of ,,

11.Gonsi Bhotora of ,,

12.Fadhobe Bhotora of ,,

13.Orjuno ,, of ,,

14.Krutioas Jiwistal of Antasol

15.Jago Gadobo of ”

16.Ghasi Gadhabe of “

17.Rama Poroja or Po......

18.Loohma Chanaitho of Dhono

19.Labnva Cmannitho of ,,

20.Badyanath Boura of ,,

21.Ramahandra SouraBhoronopur

22.HadhoboSoura of ,,

S/o- Natho Soura.

23.Potha Soura of ,,

24.Padlam South of ,,

25.Lakehmidhar Jani of Pandikot

26.Dasorotho Jani of

27.Dadyanath Soura of Birigude

28.Gobordhono Soura of ,,

29.Das Bhotora of Dharmabeda

30.Hari Bhotora of ................

31.Hanu Omanatho of kanaimora

32.Raidyanatho of Kanaimona

33.Khadi Bhotora of Mantry

34.Nakulo Bhotora of ,,

35.Puruaotham KamaKonaimunda

36.Mondie Porja of Analabhatta

37.Buti Furja of ,,

38.Soda Paiko of Hiriligana

39.Purusotham Amnalty of Papugam

40.Sonu ,, ,,

41.Raghunath ,,,,

42.Budu ,,,,

43.Sonsai Gonda Phoru of Savani

44.Lachhman Amnaitya of Bhag Savani

45.Sodono Porja ,,

46.Mongulu Amnalto of

47.Dasam Soura of

48.Sunadhar Amnaitya of

49.Hori Mnitya of

50.Gangadhar of Gratguna

51.Kirtan Bhotora or Sevini

52.Joysing Porja of Kongra

53.Lichai mnitya of ,,

54.Mondra ,, ,,

55.Komulu Soura or ,,

56.Ramchandra Porja of Panaspur

57.Noha hristian of Dokribeda

58.Jagobandhu ........ of Murali

59.Rotno Godobe of ,,

S/o- Budu

60.Ratono Godobo of .......... of

S/o- Loikhan

61.Baidyanatho Bhotoraof

62.Phgur Bhotora of

63.Lokonatho ,, of

64.Raghu ,, of

65.Govinda ,, of

66............................... of

67........................... of

68......................` of

Son............... of

69.Lokheno of

70................... of

71................. of

72.Bhagaban Naik of

73.Jagannath Bhotora of

74.Rotno Bhotora of

75.Narsingo Bhotora of

76.......................... of

77.......................... of

78............................. of

79................................ of

80.Hari Bhotona of

81........................... of

82.Sundharo Bhotora of

83.Bhagaban Bhotora of

84.Donai Bhotora of

85................ of

86.Madhu Bhotora of

87................ of

88................ of

89.Hari BHotona of

90.Purusotaum Amnitya of

91.Guru ,, of

92................... of

93............... of

94................ of

95.................. of

96................. of

97................ of

98................. of

99................ of

100................ of

101.............. of

102.............. of

103.............

104..................... of

105................ of

106............ of

107.Dam.............. of

108................. of

109.............. of

110................ of

111................ of

112.Badyanath Soura of

113.Chingudu Soura of

114.Padolam Sonda of

115.Samsunder Saboro of

116.Chakra .................... of

117.............. of

118.............. of

119................ of

120.......... of

121................ of

122............ of

123.............. of

124................ of

125.Judhister Paiko of

126.Bhudu Bhotora of

127.Kusuma Bhatoro of

128...............

129..............

130...............

131................

132.................

133...............

134....................

135.................

136......................

137.................

138................

139...............

140..................

141.................

142...................

143................

144.............

145...................

146...............

147................

148..................

149............

150..................

151..................

152..................

153...........

154...............

155.............

156...........

157.Arjuna

158............

159............

160..................

161...............

162.........

163.Khadi Bhatora

164..........

165................

166.Kulubutta canitya of Thu…

167.Balaram Khuroja of …

A brief note on the incident known as the Papadahandi case. 1942,

Acc. No. 2441, File No. 6v 49/42, P–20 & back

(An extract from Home Confidential records)

A BRIEF NOTE ON THE INCIDENT KNOWN AS THE

‘FAPADAHANDI CASE’

—————

Judgment has been delivered in what is known as the Papadahandi Case in Koraput District. Out of/96 persons sent up for trial 89 were convicted. Out of these 48 were released under the provision of section 563 of the Cr.P.C. of the remainder, Madhab Pradhani of Bagsini was sentenced to rigorous inprisonment for three years and the remainder to sentences varying for 1 year of 3 months. Those released under Section 562 of the Cr.P.C. have been called upon to enter into bonds of Rs. 100/- each and will have to undergo sentences and jurishment if they fail to keep the peace and be of good behaviour on year from the date of conviction.

2. It will be recalled that this case arose from incidents which culminated in an attack on Debogaon Police Station, in the course of which the Police were compelled to open fire killing 12 persons on the spot and injuring 14 of whom 3 died subsequently. The case has clearly established the fact that the ignorant hill-tribes of that area were instigated by cyclostyled leaflets to damage means of communications, high ways and telegraph lines, to destroy reserve forests, to set fire to Government buildings and refuse to any rent and taxes, As a result the Khadakajodi bridge was damaged and the Umerkot-Jeyopore road was blocked by felling trees and by damaging wooden bridge.

Teleggraph wires were also systematically cut. The trying Magistrate has taken the opportunity of imposing substantial sentences on those who proved to be the ring leaders, wheras the ignorant masses, who were induced to take part in these outrages by false propaganda, have been leniently dealt with as is evident from the fact that man the half of the number of accused committed have been released executing bonds to keep then peace and be of good behaviour.

-----------------

Report about the underground organisation controlled by the

Accused Surendranath Dwivedy. 5.01.1943, Acc. No. 2443, File No.

652/42, P – 16 & back

(An extract from Home Confidential records)

Report III in S.R. Case No. 102/42.

********

Further enquiries established the existence of a subversive underground organisation in this Province controlled by the accused S.N. Dwivedy. This organisation had its ratifications in the districts and aimed at promoting mass violence, sabotage and other acts of lawlessness to paralyse the Government and established an alternative or Congress Panchayat administration. The method of approach was principally through the medium of highly inflammatory bulletins which were widely and secretly circulated and the accused S. N. Dwivedy during the 2 months of his concealment managed to prepare and send out 17 different issues.

The numerous acts of lawlessness which were a prominent feature of the recent Congress movement may be directly ascribed to these bulletins and the inflammatory material they contained.

Host of S.N. Dwivedy’s principal associates were scattered in the districts and a common feature was that nearly all of them guided the movement in their respective areas while in concealment.

Accused S.N. Dwivedy was arrested on 11-10-1942While in the act of preparing another pre judicial bulletin and a cyclostyle machine stencil paper, cyclostyle pens, tubes of bulletins were recovered from his possession along with other incriminating documents.

Enquiries revealed that the accused persons entered into a conspiracy for preparing and assisting the preparation of illegal Congress bulletins and widely circulating them with the common object of inciting the people to acts of violence lawlessness and sabotage and to stimulate and further the Congress movement which had been declared unlawful by the Government of Odisha on 9-8-1942.

Charge Sheet has therefore been submitted on 20-12-1942 against the following accused person’s u/s 17 Cr. L.A. Act, Rule 38 of the D.I.R. read w... Section 120B I.P.C, Section 436, 392, 395, I.P.C., Section 126 of the Railway Act, Section 25 of the Telegraph Act and Rule 35 of the D.I.R. read with Section 117 of the I.P.C.

CUTTACK – 1)Surendranath Dwivedy;2) Bankabehari Das; 3) Sachidananda Mishra; 4) Nishamoni Khantia; 5) Narsing Charan Mohanty; 6) Narayan Prasad Mohanty @ Nimai Charan Parija; 7) Loknath Mishra; 8) Nabaghana Behera of Pitiri P.S. Parjang, Dhenkanal State.

BALASORE–9) Gour Chandra Das; 10) Piary Mohan Das; 11) Dukhishyam Padhi; 12) Ramakanta Das;

PURI –13) Biswanath Parida; 14) Jadumoni Jenn;

GANJAM –15) Ghanashyam Patnaik;

SAMBALPUR–16) Bhairab Charan Mohanty,

The trial is to commence on 4-2-1943 before the Special Judge.

_________

Report submitted by Superintendent of Police, Koraput relating to conviction of the accused persons. 10.02.1943, Acc. No. 2441, File No. 649/42, P–18 an back

(An extract from Home Confidential records)

No. 264 .............................................

————

(B.R. Case No. 70/42 – Maidalpur P.S. Case No.55/42).

……….

On 2.2.1943 the Treasury Deputy Magistrate ........................................... and sentences the following accused persons at his ...................... .................

(i)Accused nos. 27,30,65,75,82 and 92 were ..........

(ii)Accused no.91 was discharged.

(iii)Acused nos.66 to 71 and 85/were convicted u/s 117 I.P.S. The accused nos. 66 and 83/were sentenced to ...... for 9 months each and accused nos.67 to 71/were sentenced to P.J. for 6 months each, but were released on production or good ...... u/s 862 Cr. ....on entering into bonds or Rs.100/- each to appear and receive the sentence when called upon in course of one year from that date....in the maintains to keep the peace and be of good behaviour.

(iv)Accused nos. 1 to 26, 28, 31, to 64,70 to 74 76 to 80,81, 84 and 90 ware convicted u/s 148,332/149 ..........and 35/121......Rules. The accused nos. 1,2,4,5,6,7,9,10,11,15,18,19,21,22,24,25,28,31,33,35,37,38,39,45,46,48,50,51,52,53,54,55,58,59,63,77,79,80,85,86,87 were released on probation to ..... ..... 1 year under each or these convictions. The sentenced are to run ............... The accuse persons were released on probation or good conduct on entering into bonds as stated in case or accused nos. 67 to 71 . Accused nos. 29, ... ,40,44,78 and 90 were sentances to ...... for 3 months under each of the convictions. The Sentences are to run concurrently. Acussed nos 3,8,12,13,14,16,17,20,23,26,34,36,41,42,47,...,56,57,60,61,62,64,72,73,74,76,81,84,88 and 89 were sentenced to R.I. for one ......under each or the convictions.The sentences are to run ...................The accused no. 43 was sentenced to P.I. for 3 years under each of the conviction and sentences are to run ..............

–––––––––––––––––––––––––––

S.P., U. U.I.D.(S.B.)–2/D.H.–1SUPERITENDENT OF POLICE,

Mohanty . 10/2.KORAPUT.

List of accused persons.

1.Guru Dom of sankumuli

2..................

3.Jays............

4.Madhab .................

5.....Bhotrn of Dharana.....

6.Hari Bhotrn of Dha.......

7.......................\

8.Biti Paraja of .................

9.................

10...................

11...............

12....................

13.......................

14.........................

15.........................

16.........................

17..........................

18.................

19...................

20.........................

21........................

22.......................

23......................

24.........................

25...........................

26............................

27......................

28..................................

29..............................

30.Cham.................

31.....................

32............................

33............................

34...........................

35.............................

36...........................

37.................................

38.............................

39...........................

40............................

41............................

42..........................

43.......................

44.......................

45...........................

46..........................

47........................

48....................

49.......................

50...........................

Report No. IV in Cuttack Town Police Station case against Surendranath Dwivedy and others. 18.02.1943, Acc. No. 2443, File No. 652/42, p-18

(An extract from Home Confidential records)

Report No. IV in Cuttack Town P.S. Case No.334/42 against S.N. Dwivedy and others.

––––––––

The trial of the Congress conspiracy case –Imperor Vrs. S.N. Dwivedy and 15 others commenced in the Court of J.E. Maher, Esqr., I.C.S., Special Judge, Cuttack on the 4th February 1943 and continued from day to day till the 10th February 1943.

75 Prosecution witnesses were examined and 307 documents have been exhibited.

The Public Prosecutor, Cuttack who is conducting the prosecution in this case has filed a petition to adduce further evidence to prove certain documents believed to be in the handwriting of the accused persons and to examine two more witnesses.

The case now stands posted to the 1st March 1943 for consideration of charges to be framed against the accused persons.

The cross examination of Prosecution witnesses will commence from the 8th March 1943.

The Public Prosecutor’s opening was far from impressive and it seems that he had not studied the evidence. Apart from this, he was inclined to criticise the utility of the evidence against certain of the accused persons thus exposing his ignorance of conditions during the height of the Congress rebellion. Unfortunately, the Public Prosecutor had to attend another engagement while he was examining the principal prosecution witness (the Investigation Officer) and this examination was therefore relegated to a junior pleader.

There were no demonstrations in Court by the accused persons but it was noticed that several people (apart from the lawers) came to talk to the accused in the dock and on one occasion actually brought food/sweets to the accused in Court. This was presumably because the accused had complained to the Judge that they had not had a meal in jail before being brought to Court. The complaint was investigation by the Special Judge and was found to be false.

––––––––––

Pati.18/2.

Report about conviction of 24 accused persons and acquittal of 13 accused persons in Bhandaripokhari

Arson case. 5.03.1943, Acc.

No. 2346, File No. 566/42, PP–26-27

(An extract from Home Confidential records)

MEMO.NO.(2)/Con.

Balasore the 5th March,1943

S.R.NO.16/194..Report No.VIIDt.5.3.43.

(Final).

The case was again taken up in the Sessions from 15.2.43 to 19.2.43 for cross-examination of prosecution witnesses and judgment delivered.

24 accused persons were convicted u/s 436/149 I.C. and 147 IPC and 13 accused persons were acquitted. A list of convicted and acquitted persons is given below with the sentences noted against each.

No further report will follow.

Name of accused persons.

Sentences.

1Dusasan MahapatraU/s 436/149 I.C.

u/s 147 I C 4 years R.I

1 year

22Anu Janau/s 149/436 IPC

u/s 147 2 years RI

1 year RI

33.Sukedeb Senapati u/s 149/436 IPC

u/s 147 2 years RI

1 year RI

.4 Jagamohan@ Jagabandhu Mahantyu/s 436/149 IPC

u/s 147

3 years RI

1 years

.5Suka Patra @ ujhariu/s 436/149 IPC

u/s 147 IPC

Released u/s .../ Cr.P.O to be of good behaviour for 3 years.

66

7Daiitari pandau/s/ 436/149 IPC

u/s 147 IPC 2 years RI

1 year RI

77Hari Patrau/s 436/149 IPC

147 IPC 2 years

1 year

88Banchhanidhi Dasu/s 436/149 IPC

u/.s 147 IPC 4 years

1 year

99Mayadhar Samalu/s 436/149 IPC

u/s 147 IPC 4 years RI

1 year RI

110

Baishnab Charan Naiku/s 436/149 IPC

u/s 147 IPC 6 years RI

1 year RI

111Kusa Pandau/s 436/149 IPC

,, 147 IPC5 years RI

1 year RI

112Krupasindhu Sahu,, 436/149 IPC

,, 147 IPC2 years RI

1 year RI

113Sadhu Naik,, 436/149 IPC

,, 147 IPC2 years RI

1 year RI

14Barju @ Brajakishore Das.,, 436/149 IPC

,, 147 IPC3 years RI

1 year RI

115Siba Rana,, 436/149 IPC

,, 147 IPC2 years RI

1 year RI

116Braja Kishore Mahanty,, 436/149 IPC

,, 147 IPC2 years RI

1 year RI

117Mahwswar Panda,, 436/149 IPC

,, 147 IPC2 years RI

1 year RI

118Jaigi Das,, 436/149 IPC

,, 147 IPC2 years RI

1 year RI

119Dukhi Dhal,, 436/149 IPC

,, 147 IPC2 years RI

1 year RI

220Khageswar Mahapatra,, 436/149 IPC

,, 147 IPC2 years RI

1 year RI

221Muralidhar Mahanty,, 436/149 IPC

,, 147 IPCReleased under ..........for three years.

222Guna Das,, 436/149 IPC

,, 147 2 years RI

1 year RI

223Fekir Jena,, 436/149 IPC

,, 147 IPC2 years RI

1 year RI

224Gangadhar Panda,, 436/149 IPC

,, 147 IPC2 years RI

1 year RI

2 .The following accused persons were acquitted

1.Ana Jena.

2.Sagar Barik

3.Hrusikesh Sahoo.

4.Jagabandhu Biswal.

5.Bhagaban Sahoo.

6.Banehhanidhi Naik.

7.Gopinath Behara.

8.Bhabani Sahoo

9.Kanungo Dibyasingh Baliar Mahapatra.

10.Fachai Jena.

11.Bjima Mahanty

12.Ekadasi Barik

13.Bhaigi Jena

The sentences of the above 22 accused persons are to run concurrently.

No further reports will follow.

SUPERINTENDENT OF POLICE,

BALASORE.

S.P.C.I.D(S.B), Odisha, Cuttack–2

Dist.Magistrate, Balasore–1

Letter from V. Ramanathan, District Magistrate, Balasore to the Chief Secretary to the Government of Odisha, Home Department, Cuttack regarding disturbance caused by the mob in Basudebpur area. 27.03.1943, Acc. No. 529, File No. 368/C, PP-8-9

(An extract from Board Confidential records)

CONFIDENTIAL.

No. 368/C

From

V. Remanathan,kaqr., I.C.S.,

District Magistrate, Balasore.

To

The Chief Secretary to the Government

of Odisha, Home Department, Cuttack.

Dated Balasore, the 27th March 1943.

Sir,

I have the honour to report that in September last there were certain incidents in Basudebpur thana which were reported to be as nature of lawlessness and mob rule. They were such as would require imposition of Collective fine. The incident was as follows.

2.After the arrest of Sri J.N.Das,M.L.A. certain persons took prominent part in fostering an anti-Government movement in the Basudebpur area. They were Anirudha Mahanti, Shamundar Panigrahi, Kamelskanta Kar, Gouranga Charan Mahanti and others. One the 16th of September a party of the armed police were sent to arrest the leaders. Three man were arrested on the 19th but the ring leaders escaped. Even this police party was threatened by a mob who intended to rescue the arrested persons. But however the mob gave away and the Police party returned to the thana. It was also report that on the 20th the Coastal watching staff stationed at Kulikhati were driven out of the Dak Bungalow by a mob armed., with pickaxes and crowbar. One the 24th September an order code sections 144 Cr.P.O passed prohibiting assembling of more than Superintendent of Police left with 18 armed constables to Erum to arrest the ring leaders and the bring the situation under control. Maters developed to such an extent that on that date about 3000 man surrounded the police party. The Chaukidar who was carrying the kit of armed reserve was assaulted and the kit was seized. On haring this the Deputy Superintend of Police left the place with armed forced and met a around forty five thousand people armed with lathe etc. They were asked to disperse but instead of dispersion they grew excited, brandished their and closed in The Police party finding themselves surrounded by a villous mob which was addressing towards them had to open fire. About 129 round and 14 revolver shots were fired, and about 25 to 30 personas were wild and 40 to 60 injured. The details of the Eram firing has been reported in Mr. Lal’s demi-official letter No. 1320 O, dated the 3rd October of 1948 and his Memo. No.1391-.Cdated the 9th October.

3. I have not an personal knowledge of this affair not about the situation at that period. The Revenue Commissioner and the inspector General of police have been pleased to enquire into this affair, from the reports of the Collector I understand that the questions at that time was very serious. There was open defiance of Authority and very strict major had to be taken . Firing had to be resorted and most of those concerted have been prosecuted.

4.For similar incidents Collective fines were levied. It has been proposed that in this incident as well a collective fine should be levied. The matter however was not raised till 6th march 1943 when the Superintendent of police reported for Collective after reported reminders. Apparently there was amis-apprehension as the Superintendent of police reports that he had a discusing of the matter with Mr. Lal and expected that action would be taken. There is no letter of discussion from the Superintendent of Police on the subject or is there any common discusing note is the file. It is unfortunate that the matter has been delayed so much. I have consulted the supervision officer to the matter as well and a sum of Rs. 4700/- has been recommended as collective fine on the principle laid is year letter No. 325 (6)Cdated the 5th February 1943. The Villagers concerned, their connection with the disturbances and the amount proposed to be levied are given in the statement enclosed herewith.

5.I would however like to point out that in Government letter No. 908(6)C, dated the 23rd March 1943 from the Home department it has been mentioned that “if collective files are to be effective they must be imposed immediately after the occurrence”. Six months have claped since the incident and the area is practically quiet. Although is one of the reporter of the District Magistrate it was mentioned that even after the firing a mob became unruly, no other incidents have takes place.

6. Further I have to point out that the mobs concerned were reported to be purely from Pane and other low castes. The richer people had been terrorised by them. None of the injured persons were reported to have come from well-to-do class. If collective fives were imposed and every loyal person are to be excluded it may quite be possible that many of choukudrai might have to be let off with the result that very few will remain to pay the collective file. As for those persons who were indifferent must have suffered at the hands of the mob daring the incident and would not be liable to pay collective fines if such be levied. The real culprits via, the ignorant and commotional labouring class goes scot free except for those who have been prosecuted. This however is a factor which affects all collective fines.

7.Considering the lapse of time and the later behaviour killed in the firing and cost of the culprit prosecuted, there may not be a necessary of levying a collective ...This incident, however has assumed a provinces wide importance and I am placing it for orocrs of Government.

I am sending a copy of this letter to the Revenue Commissioner.

I have the honour to be

Sir,

Your most obedient Servant

District Magistrate.

CONFIDENTIAL Memo. No.639-C

Balasore District Office

The 27th March 1943.

Copy forwarded to the Revenue Commissioner, Odisha, for information.

District Magistrate.

Report about conviction of Gourishyam Naik and others. 29.03.1943, Acc. No. 2384, File No. 662/42, P.-7

(An extract from Home Confidential records)

DISTRICT......CUTTACK.

REPORT.....IX(Final) Dated 29.3.43

(Erasmus R.S. case Nos.10, 11 and 12 of 1942)

On 23.3.43 the Special Magistrate Cuttack delivered judgement in the above case and convicted the accused tarsome as follows:-

Accused 1. Gourishyam Naik, .2. Iswar Naik, 3. Hari Naik, 4. Banamali Swain, 5. Paramanada Swain, 6. Sandhu Rout,7. Krushna Panda, 8. Ganewar Swain, 9. Mana Samal 10. Dasa Mallik, 11. Maheswar Rout, 12. Radha Krishna Kanungo, 13. Kanduri Behera, 14. Kurup Parida, 15. Dinabandhu Parida, 16. Paramananda ... Pati, 17. Dhaneswar Senapati, 18. Siba Moharana, 19. Nityananda Naik, and 20. Bulai Sahoo are convinced under section 147 and 436 I.P.G. and 35(4) and 38(5) D.I.Rules or years and to pay of fine OI Rs.500/- (Rupees five hundred only) u/s default one year further R.I. under section 436 I.P.C. and of rules 38(5) and 35(4) D.I.Rules to under each of the counts only. These sentences i.e. u/s 147 I.P.C. and u/r 38(5) and 436 I.P.C. Further u/s 341 I.P.C. he is sentenced to undergo 1 month S.T. which will run after the expiry of the above sentence.

The other 19.accused iron Sl. 2 to 20 and each sentenced to undergo R.T for 4 Years u/s 436 I.P.C. and u/s 147 I.P.C. and 35 and 38(5) D.I. Rules each of them will under so R.T. another as well as with that passed u/s 436 I.P.C.

...........

..........

.........

Report No. V in Cuttack Town Police Station case against Surendranath Dwivedy and 15 others. 30.03.1943, Acc. No. 2443,

File No. 652/42, P-19

(An extract from Home Confidential records)

Report No.V (Final) in Cuttack Town ... Case No.334/42 against S.N.Dwivedy and 15 others.

*********

The case was concluded before the Special Judge, Cuttack on 23-3-1943and the accused sentenced as noted below:-

Accused No.1Surendranath Dwivedy is convicted sentenced to 5 years R.I. u/s IBOB I.P.C. read with Rule 38(5) of the D.I.R. and further convicted and sentenced to 1 year R.I. u/s 117 I.P.C. The sentences are to run consecutively.

No.2 Biswanath Parida of Puri

No.3 Ghanashyam Patnaik of Ganjam

No.4 Bhairab Charan Mohanty

(Ex-Assistant on the

Odisha secretariat)are convicted u/s 120B I.P.C. read with Rule 38 (5) on the D.I.R.and sentenced to 4 years R.I. each.

No.5 Nisamoni Khuntia

No.6 Bankabehari Das

No.7 Narayan Prasad Mohanty

No.8 Narsingha Charan Mohanty

No.9 Lokanath Misra, M.L.A

No.10 Adikanda alias Nabaghan Behera.

No.11 Gaurachanura Das

No.12 Piarimohan Das

No.13 Dukhisyam Padhi

No.14 Ramakanta Dasare convicted u/s120B I.P.O. read with rule 38(5) on theD.I.F. and Section d117 I.P.C. and sentence to Four years R.I.each on the first count and one year R.I.on the second count each. The sentences to run concurrently.

No.15 Sachidananda Misra.

No.16 Jadumani JenaAcquitted. A-15 is undergoing imprisonment in another case and A-16 has been re-arrested for detention u/r 26 of the D.I.R

A-10 Adikanda alias Nabaghan Behera of Pitiri P. S Parjang, Dhenkanal State was an absconder from the State and Extradition warrant has since been received for his production before the Dhenkanal Durbar.

SUPERITENDENT OF POLICE C.I.D.

(SPECIAL BRANCH), ODISHA.

Report submitted by inspector General of Police, Odisha in connection with list of accused persons sent up for trial. 4.04.1943,

Acc. No. 2384, File No. 662/42, PP,-8-9

(An extract from Home Confidential records)

LIST OF THE ACCUSED PERSONS SET UP FOR TRAIL.

1.Gourishyam Naik.39. Maheswar Rout.

2.Iswar Swain S/o- Bali swain.40. Radha Krishna Kanungo.

3.Budhi Das.41. Bali Barick.

4.Nari Malik.42. Kanduri Behera.

5.Banamali Swain.43. Rajio Swain.

6.Nilai Naik.44. Alekh Naik.

7.Paramananda Swain.45. Bhaskar Naik.

8.Anand Rout.46. Bhajani Sethi.

9.Radhu Swain.47. Mayadhar Mohanty.

10. Kelu Das.48. Kurup Parida.

11. Sandhu Rout.49. Sanai Padhan.

12. Dadhi Das.50. Kartic Das.

13. Lachhaman Das.51. Dinabandhu Parida.

14. Barju Moharana.52. Basudeb Naik.

15. Krushna Panda.53. Banamali Naik.

16. Anam Padhan.54. Bhagaban Swain.

17. Banamali Das.55. Madha Moharana.

18. Iswar Swain. S/o-56. Bholi Roul.

Labani Swain.57. Basu Palai.

19. Radhu Roul.58. Dama Das.

20. Bhim Mallik.59. Arjun ...

21. Rajio Malik.60. Gananidni Swain.

22. Ghana Malik.61. Bhaig Padhan.

23. Jagu Malik.62.Udhhaba Swain.

24. Mani Malik.63. Padan Parija.

25. Nabai Malik64. Rama Chandra Kanungo

26. Hadi Sethi S/o-65. Rajio Rout.

Maguni Sethi.66. Adi Sethi.

27. Banamali Padhan.67. Bhim Naik.

28. Geneswar Swain.68. Sikari Swain.

29. Mana Samal.69. Nusi … Paramananda Pati.

30. Das Malik.70. Dhaneswar Senapati.

31. Sankar Gochhait.71. Siba Moharana.

32. Hadi Sethi S/o- Godkei Sethi72. Nityananda Naik.

33. Pari Mallik.73. Birakisinhg Mohanty.

34. Uda Sethi.74. Bulai Saho.

35. Gobind Parida.75. Dibakar Mohanty.

36. Bhagt Jena.

37. Chintamani Jena.

38. Gokhei Swain.

N.B.Accused Nos. 1, 2, 4, 6, 7, 11, 15, 28, 29, 30, 39, 40, 42, 48, 51, 69, 70, ... 72, and 74 are convicted and the rest are acquitted u/s 258. ...P.C

CONFIDENTIAL.

ODISHA SPECIAL BRANCH CUTTACK

Memo. No.2242/S.

237

Dated.3-4-19463

Forwarded to the Chief Secretary to the Government of Odisha, Cuttack for information in contamination of this office Memo. No.5641/S.B. dated the 3rd October. 942

For Inspector-General of Police, Odisha

Pati.3/4

Statement submitted by District Magistrate showing the amount of collective fine imposed on the village responsible for Eram Firing incident. No date, Acc. No.529, File No. 368/C, P-10(An extract from Board Confidential records)

Statement showing the amount of Collective Fine ... be imposed on the villages responsible for Eram Firing incident.

Serial

No.Name of

mouzas

Natur of incident in which villages took part

Amount to

levied.

BHADRAK SUBDIVISON

P.S. Basudevpur.

1.Radhamohanpur,Choukidar’s uniformRs.874-0-0

Jagannathpur, ...burnt; and the villa-

Bachhada, andgere took part in

Padhua with itsEram firing.

Helment Teharpur.

2.Kumarpur with its Took part in the rebe-Rs.590-0-0

Helment Sathalpur,llions and burnt chouki-

Bhatpara, Uhar,Damodar-dar’s uniform.

Pur,Antira and Sankharu.

3.Amajia, Artang. NuaganTook part in EramRs.837-0-0

Iswaepur, ... and rebellion; threatened

Eram.Post master and postal

Peon and Precedent’s

Papers were takes away

And burnt.

4.Sadeipur, Baindha,DoRs.491-0-0

Sudareshanpur, Jaga-

Nnathi and Olagada

5.Arhuan with helmetsChoukidari uniformRs.924-0-0

Adhua and Gandapur,brunt and took

Churamani and ...part in Eram

With its elements rebellion.

Baghua and Gourbari

6.Chandanpur andTook part in EramRs.183-0-0

Tulamtularebellion.

7. Ertal and PadmapurTook part in drivingRs.601-0-0

Kulikhati watching

Station staff and took

Part in the rebellion

SADR SUBDIVISON

P.S. Sore

8.GudaTook part in the rebellion.Rs.200/-

TotalRs.4700-0-0

(Rupees four thousand and seven hundred only)

DISTRICT MAGISTRATE.

Vol-VIII

ARRANGEMENTS, IF ANY, MADE TO BRING THE MEMBERS KEPT

UNDER DETENTION TO ATTEND THE PRESENT SESSION

OF THE ASSEMBLY

Sri BICHITRANANDA DAS: May I know what arrangements Government have made to bring the members who are kept under detention who have already taken oath in this House to attend the present session of the Assembly?

The Hon'ble Pandit GODAVARIS MISRA: Obviously no arrangement has been made so far.

RAJ ABAHADUR OF KHALLIKOTE: I could not follow the Hon'ble Finance Minister.

The Horn’ble Pandit GODAVARIS MISRA: The hon'ble member's question was what arrangement Government have made in order to bring the members who are in detention to take part in the debates of the Assembly. My reply has been,

Sir, that Government have not made any arrangement so far.

Sri BICHITRANANDA DAS: Sir, with your permission, I may state that the only course left open to us is to offer an explanation and to leave this House.

RAJA BAHADUR OF KHALLIKOTE: May I ask whether any arrangement will be made to bring the hon'ble members to this House?

The Hon’blePandit GODAVARIS MISRA: It is for the hon'ble members to make any proposals and they will be considered.

RAJA BAHADUR OF KHALLIKOTE: I understand that some Hon'ble members have already made a proposal?

The Hon’ble Pandit GODAVARIS MISRA is the hon’bie member associating himself with this proposals.

RAJA BAHADUR OF KHALLIKOTE: I have been told by some friends that there is a request to make suitable arrangements so as to enable the members who are now under detention to attend the deliberations of the House. I wish to know whether Government have under contemplation any such arrangement?

The Hon'ble Pandit GODAVARIS MISHRA: The hon’ble Raja Bahadur’s request will be remembered by Government.

Sri BICHITRANANDA DAS: The only course left to me now is to leave the House with my part and not to participate in the proceedings of this House in future. I must make the position my party clean.

STATEMENT IN SUPPORT OF THE WITHDRAWAL OF THE

CONGRESS PARTY

FROM THE HOUSE AND DISCUSSION THEREOF

Sri PYARI SANKAR ROY (Parliamentary Secretary): My point of order is this. The Honb’le Deputy Leader of the Opposition is, I think, going to read a statement before this House. Probably, you will remember, Sir, such a statement cannot be read in this House, because on the last occasion when the Hon'ble the Prime Minister made a statement you were kind enough to order that that portion of the proceedings containing the statement should be expunged and now I think, you will not be justified in allowing such a statement to be read before this House.

The Hon’ble the SPEAKER: He wants to give an explanation. He wants to submit before this House the circumstances which force him to withdraw from the House. That is perfectly justified. There is nothing unjust.

Rai Bahadur MANDHATA GORCHAND PATNAIK: Is the House bound to hear his explanation?

The Hon'ble the SPEAKER-: I have already given my decision. The Hon'ble member cannot question it.

Sri BICHITRA NANDA DAS: I thank you, Sir, for your kind ruling. Now I must make the position of my party clear before the House. I have to-day the painful duty of leading the remnants of the Congres. Assembly Party in this House because the leader and others have been kept under detention.

Not only the Congress stand pilloried to-day in the country but in the absence of its great leaders, particularly our great leader Mahatma Gandhi, the apostle of nonviolence, serious accusations have been levelled against it by the diehard Premier Churchill and his Gramophones Amery and others that congress is responsible for the present impasse in the country and that the prophet of nonviolence is the cause of present mob-violence and rowdyism. The same sad story has been repeated in the Central Legislature and I stand in this forum to give lie to such wild statements.

I must restate the Congress position here. Last session I made a statement on the floor of this House about the Congress attitude on the present disastrous War and the Congress view-point of co-operation to the Allied cause. What hopes of goodwill and co-operation Congress men entertained then, lie to-day buried fathoms deep since the memorable 9th day of August 1942, when Government declared was with Congress?

Sir, the Congress fondly believed that co-operation would generate goodwill and establish conventions whereby all powers would be transferred to the people of India. With that spirit we entered the Legislature and accepted Ministry in seven Provinces to work the unworkable Act of 1935 with the hope of achievement of that goal. The safeguards and reservations and discretionary powers of Governors made it impossible for the Congress to carry on,and the safeguard under section 93 came in with vengeance. When this cruel War came in 1939 and India was made to declare War at Britain's dictation, the Central Legislature was not even consulted. Congress therefore directed its representatives in the Central Legislature to withdraw Sir, this shows how the intention of 1935 Act over transfer of full power to the people of India is a myth and the people do not matter to the rulers of India. The Congress through its to the spokesman Mahatma Gandhi wanted to give full co-operation in this professed democratic War of the allies against aggressive Nazia, Fascists and Japs Provided a national Government rules India. I will passingly refer to ‘Cripps’ mission which foundered on the bed rock that Defence cannot be under charge of Indians and yet the All-lndia Congress Committee resolution defined the Congress attitude stating that the allies' army can continue to remain in India to fight for allied cause provided that the Defence should be controlled by the National Government. The reply came in wholesale arrest of all Congress leaders barring a few of lesser magnitude, here and there. On the top of it gibes came from Churchill, Amery, Cripps and Company-it is always a company like East India Company that deprived the Indian people of their freedom that freedom was meant to be offered to India after the War but the Congress was obstinate.

Sri JADUMANI MANGARAJ: May I know from the Hon'ble Speaker whether all these things stated on the floor of the House can be taken as his personal explanation for not attending the meeting of this session or he is delivering a speech on the political situation. l want to know the ruling of the Chair.

The Hon'ble the SPEAKER: The hon' ble member wants to make the position clear so that the withdrawal may not be interpreted as an affront to the House. He wants to make a justification for his withdrawal and his party.

Sri BICHITRANANDA DAS: Sir, Amery and Churchill both have been at their monkey tricks again. They have patted Mr. Jinnah and Moslem League and have admired their desire for "self expressions" and have wanted Mr. Jinnah to keep aloof from Congress and others, in the same breath they have denounced the Congress as seeking full power without the intention of sharing with others. Sir, the Congress wants immediately peoples' Government in the shape of a National Government as prevalent in all democratic countries of the world except the concession to the Allied army to stay in India till the end of the War. Congress will be only too happy if the British Government hands over the full charge of India to Mr. Jinnah at New Delhi and to my Hon'ble friend Mr. Sobhan here. I have full confidence either will form a good National Government in the Centre and in the Province. But baring the occasional pattings to the Messrs. Jinnah & Co., the diehard Britishers have no intention to part with power. Mr. Amery in his recent speech on India-Burma Act has made it clear that the British diehards equally distrust Muslim League and cannot transfer to it the Government. And here in India the Viceroy does not trust himself to discuss the problem out with Sapru, Jaykar and Shyamprasad Mukherjee. Imperialists are aghast at the oneness of demand from all sections in India.

Sir, Churchill, the diehard imperialist of 1934 is not changed. British Imperialists do not want to part with power while Britain is vaunting to be fighting fin democracy. Democracy in India is still interpreted as one-man's rule as the dismissal of Mr. Alla Bux, the Ex-Premier of Sind, by the Governor shows. The spirit of 1935 India Act is indeed working with vengeance. The dismissal of Mr. Alla Bux, who commanded the confidence of the majority of the Legislature shows the hollowness of the reforms of 1935. Purposely, I do not advert to the position of the Ministry here, which can only live by the process of elimination of the majority party. The unrestrained export of grain from Odisha, when the people are left to starve, the futility of efforts to bring relief to the evacuees from Burma, the denial of civil liberties to the people, the large arrests and detentions and the persecutions and repressions carried on in the name of law and order and the indiscriminate shootings on helpless crowds reveal the real position of the Ministry here. These show that they are either willing agents or the helpless victims of their dictator masters.

Sir, I will go now from such samples of empire statesmanship to international statesmanship. The Atlantic Charter was conceived as charter for democracies of the world when planned out. But poor Attlee got snub of his life from Master Churchill when Attlee interpreted it to be applicable to Asiatic countries. Sir, that made us lose all faith in British Justice. British diplomacy has made even President Roosevelt silent on the matter. The Congress does not believe that people of India would receive justice in the hands of Britain. The Congress therefore appealed to President Roosevelt and Marshal Chiang-Kai-Seik and Stalin to intervene and arbitrate the fate of the people of India, Sir, you know Mahatmaji could not sign and send the resolution himself to Marshal Chiang-Kai-Seik and President Roosevelt as he was incarcerated the next morning. Yet India is grateful and I am indeed grateful that the people of United States and China really believe that India's problem is an international problem and must be settled for successful prosecution of the War. Inspite of the little news that the British Controlled Reuter Agency allows to India, I am indeed grateful that the Congress view-point is recognised and accepted today by the "Washington Post".

Let me quote- ,

" Indeed such a settlement requires recognition by the British and the mediation might very well be helpful in taking The poison from the present atmoshpher. For if this is recognisably an alI for one, one for all War, as it is, the British should, therefore, admit the principle of third party intrest in a wartime settlement.”.

Mr. Werdel Wilkie after his visit to China-he was not allowed to visit India by the British Government—has declared that the Atlantic Charter is to be the World Charter of democracy for all nations. Sir, that is ‘ what Congress wants, Sir, Britain became worst imperialist after the last Great War and today British diehards like Churchill, Amery and the labourite Cripps want the British Empire to be a close preserve for Britishers, they listen not to the sound advice offered by some of the saner public men of England and on behalf of Congress I appreciate the efforts, futile though, of those few, Bertrand Russel, and few others. Sir,did not H.G. Wells prophesy that the habit of shooting crow will destory the British Empire ? Sir, the British Imperialism is at its death agony and hence Congressmen for their nonviolence should be kept in jail. What Cripps attributed to the Congress smells as actions of anarchists and revolutionaries not to speak of 5th columnists How is it, Sir, that the Government of India was after the fifth columnists in the month of April and why is it that they forget now the enemy next door and blame Congress for everything? The sands of time are running out. Britain must face the Indian problem as a world problem and Congress would be satisfied if India's future is left to the mediation of Roosevelt, Stalin and Chiang-Kai-Seik. Inspite of our great suffering and humiliation, I wish to make it dear to the allied democracies that, India wish complete victory to the democratic countries. We desire triumph of Russia and China over aggressive Nazis and Japs and Congress wants complete destruction of Nazism and Fascism. It is so very sad that we have been denied so far to give our full co-operation to the cause of democracies and, fate willing and wisdom prevailing, India may give full co-operation as honourable partner in the cause of democracies as a free nation. Sir, the few of us that are here, cannot therefore take part in the activities of this legislature until India's grievances are righted and Congress leaders are released and India is accepted as a member of world democracies.

Sir, so my party now withdraws from this House.

Sri BIRAKISHOR BEHERA: ମାନ୍ୟବର ସଭାପତି ମହାଶୟ, ମାନ୍ୟବର ସଭ୍ୟ ସ୍ୱାମୀ ବିଚିତ୍ରାନନ୍ଦ ଦାସ ଯାହା କହିଲେ ତାହା ଓଡିଆରେ ସେ ବୁଝାଇ କହିବେ କି?

(A voice: A debate on this statement must be allowed.)

The Hon’ble the SPEAKER: I cannot force them to remain here.

Sri JADUMANI MANGARAJ: A debate should be allowed even in their absence. They have cast aspertions on the Government side. They have also referred to the diamissal of Premier Allah Bux by the Governor of Sind and that Jinnah's aloofness has been alleged to be tutored by British Government and many other irrelevant things. I think a debate should be allowed on the statement made by the Deputy Leader of the Opposition.

Sri PYARI SANKAR ROY (Parliamentary Secretary): I move that the statement made by the Deputy Leader of the Opposibion be expunged.

The Hon’ble the SPEAKER: I have permitted him to make his statement to justify his withdrawal and his party from the is House, so that it may not be misunderstood.

Sri PYARI SANKAR ROY (Parliamentary Secretary): My submission is that if the hon’ble member Sri Bichitrananda Das would have made a small statement there might not have been any ground for opposition from this side of the House, Hon'ble member stated that he is withdrawing from this House because some of his colleagues arc in jail. But when he has discussed the political situation in the country and has made certain statements and has levelled certain charges against this Government and the policy of the Central Government, then I think the only course left for you is either to allow this House to carry on a debate on that statement and to decide whether that statement will remain in the proceedings or not or to expunge it.

The Hon'ble the SPEAKER: I have made it clear. ‘The object of the statement made was for the purpose of showing justification for withdrawal and that cannot be compared with the statement of the Prime Minister, I am not going to permit any further discussion on this point.

Sri JADUMANI MANGARAJ: I also want to withdraw from this House to-day. May I be allowed? I want to offer a personal explanation and to withdraw from this House to-day as a protest.

The Hon'ble the SPEAKER: No. There is no precedent like that and I cannot allow it, That is my ruling and the hon’ble member must abide by my ruling.

Sri PYARI SANKAR ROY (Parliamentary Secretary): What happens of my proposal? Will that statement be expunged? Whether it will be considered.

The Hon'ble the SPEAKER: I do not allow such a proposal to be moved.

Odisha Legislative Assembly Proceedings, Vol - VII, 1942, Page - 4 to 8

POINT OF ORDER AS TO THE REPRESENTATIVE

CHARACTER OF THE HOUSE

RAJA HAHADUR OF KHALLIKOTE: Sir, I wish to raise a point of order.

Sir, in raising the point of order that this Assembly has ceased to be a representative body, I have to bring to your notice a very serious situation which affects the representative character of this House. Looking round, I find empty benches that were set apart till the other day for the majority party of this House.

As you are aware, Sir, in a House of 60 members the Ministerialists can command the attendance of only about 15 members on their side and 31 members belonging to the majority party are absent either under duress or by choice and a few like myself (interruptions).

Sri JADUMANI MANGARAJ: The hon'ble member is raising a point of order. Is he entitled to deliver a speech ?

RAJA BAHADUR OF KHALLIKOTE: I am giving a short explanation …and a few members like myself who with the best will in the world. (interruptions).

The Hon'ble the SPEAKER: He can give only a very short speech to explain the point of order. I hope the hon'ble member will cut short his speech and will speak as briefly as possible.

Sri JADUMANI MANGARAJ: How many pages will be considered as brief? The Hon'ble the SPEAKER: The Chair is not prepared to give any answer. (Interruptions) Order, order, The speech must be as brief as possible.

RAJA BANADUR OF KHALIKOTE: I will not time more than five minutes. I repeat that the majority party are absent either under duress or by choice and a few like myself who with the best will in the world cannot find our way generally to lend our support to this Ministry are ranged on the side of the Opposition. The result is that the administration of this province is carried on by about one-third of the House, which on occasions may dwindle down to even one-fourth as is the case to-day. It would be ridiculous to suggest that a Constitutional Government functions in this province when the majority of the House have ceased to function or are opposed to the Ministry which under the law is vested with the power to administer this province. Now, Sir, you as the custodian of the rights of the House have to see that anything done in the name of this House has the sanction and approval of the majority of this House. Those who could challenge the vagaries and irregularities of an erring Ministry have so to say abdicated their functions. Nonetheless any Bill introduced or passed by the minority will go out with the imprimatur of the House Sir, can the Chair be a party to an anomaly like this? May I in this connection, Sir, invite your attention to a similar situation that arose in…..

The Hon'ble the SPEAKER: It is not a motion of no-confidence on the Ministry. Thorefore it is not under consideration whether the Ministry has got a majority or not. If there is any other point, the hon'ble member can speak on that.

RAJA BAHADUR OF KRALLIKOTE: May I in this connection, Sir, invite your attention to a similar situation that arose in the Central Assembly during the time of the late Mr. V. J. Patel when he was the President of the Assembly? The Hon’ble Mr. Patel was pleased to observe that the House ceased to be representative and that the Chair had a duty to see that the machinery of the Government of India Act was not abused to the prejudice of the people of this country. That observation applies with much greater force to the present situation in this House, where Provincial Autonomy is supposed to function. Here is an important debate about to be initiated on the present political situation in the province and who is going to hear it or discuss it an empty House Under the Government of India Act, 1935, the administration is supposed to be run by the consensus of a majority of people for the greatest good of the largest number. Sir, this House is the embodiment of the will of the people of this province and that is reflected by a majority of the members expressing itself in a particular manner. If that majority is absent it is up to you to give effect to the will of the people in such a manner as you may consider best. I suggest that this House should refuse to transact any business until the House becomes more representative.

The Hon’ble the SPEAKER: Do the Government desire to make lay statement on the point of order?

Sri JADUMANI MANGARAJ: May I be allowed to make any observation in this connection ?

The Hon’ble the SPEAKER. I have asked the Government to make a statement.

The Hon'ble Captain Maharaja Sri Sri Sri KRUSHNA CHANDRA GAJAPATINARAYAN DEO: Well, Sir, on the point of order raised by my hon'ble friend of the Independent group, l think, the reference which be made to the ruling given by Mr. Patel in the Central Assembly stands on quite a different footing from the one in which we are placed just at present and if the Opposition Bench is empty it is through their own choice and nobody objected to their coming and discussing the motion that is before the House. lf wilfully members did that sort of thing just to impede the work of the Assembly, should the public be deprived of the benefits which they are expected to derive through their elected representatives? (An interaction) Well, the other people who are out of jail could have come and taken part in the discussions. As such, Sir, I leave it to you to give a decision on the point of order raised by the Raja Bahudur.

RAJA BAHADUR OF KHALLIKOTE: My submission is that it is not out of their own choice that they are absent. About nineteen members are kept in detention and they are not even allowed to attend the Assembly.

The Hon’ble the SPEAKER: I reserve my ruling on the point of order.

RULING ON THE POINT OF ORDER RAISED ON THE 28th OCTOBER 1942 AS TO WHO WAS THE LEADER OF THE HOUSE IN THE ABSENCE OF THE HON’BLE THE PREMIER

The Hon'ble the SPEAKER: The Hon'ble the Prime Minister, who is ordinarily the Leader of the House, was not present in the House on Wednesday, the 28th October 1942, when the sittings of this Assembly for this session began. On a question raised by the Raja Bahadur of Khallikote as to the person in consultation with whom was the List of Business prepared, the Hon’ble Pandit Godavaris Mishra replied that it was prepared in consultation with him acting as the, Leader of the House on the authority of the Prime Minister. To a further question by the Raja Bahadur of Khallikote as to who appointed the Hon'ble the Finance Minister as the Leader of the House, the Chair informed him of the receipt of a letter by the Secretary to the Assembly from the Chief Secretary to the Government to the effect " I am directed to say that, as you a aware, the Hon'ble the Prime Minister has authorised the Hon'ble Pandit Godavaris Misra to act as the Leader of the House in his absence and the Government of Odisha have accepted this authorisation." The Raja Bahadur of Khallikote then raised a point of order as to whether the Hon'ble the Prime Minister had power to give such authorisation.

So far as this Assembly is concerned, there is nothing in our rules as to who should be the Leader of the House and who should act as the Leader in his absence. The Hon'ble the Prime Minister is recognised as the Leader of the House in accordance with the well-known conventions. In the circumstances, reference to the practice of the House of Commons would be relevant. The practice is described in Lowell's Government of England thus-Volume I, page 471 :

The Prime Minister, if not himself in the Commons, appoints the Leader of the House and his principal lieutenants, being guided in the choice by his own estimate of their hold upon the party, and by the advice of the other chiefs. When appointed, the Leader leads, and the party follows.

Temporary absence of the Leader of the House cannot stand on worse footing than the absence of the Prime Minister from the Commons. It follows that the Hon'ble the Prime Minister has power to autherise the Hon'ble Pandit Godavaris Misra, the Finance Minister, to act as the Leader of the House in his absence and such authorisation is in perfect order and is sufficient to enable him to act as the Leader of the House. It may be added that the practice in Bihar, which was generally followed in the preparation of the rules of this Assembly, is also to the same effect. In the rules relating to the Bihar Legislative Assembly, it is expressly stated that any other Minister authorised by the Hon'ble Prime Minister is entitled to perform the functions of the Leader of the House. It is unnecessary to examine the question further.

In the present case, as stated already, the Hon’ble Pandit Godavaris Misra, the Finance Minister, was authorised by the Hon'ble Prime Minister in act as the Leader of the House. The authorisation is, in my view, in perfect order and is sufficient to empower him to act as the Leader of the House. I, therefore, hold that he was entitled to act as the Leader of the House in connection with the proceedings of the Assembly during the absence of the Hon’ble Prime Minister.

RULING ON ME OBJECTION RAISED ON THE 28TH OCTOBER 1942 IN RESPECT OF THE STATEMENT MADE ON THAT DAY BY SWAMI BICHITRANANDA DAS

The Hon’ble the SPEAKER: On the 28th October last, Sir Pyari Sankar Roy raised an objection to certain portion of the statement which Swami Bichitrananda Das, Deputy Leader of the Opposition, made that day as being out of order.

[The Hon’ble the Speaker]

I said I would consider the matter and will go through the statement and if there be any valid ground for expunging any portion, I would do so. After the Assembly business was over on that day, I looked into the statement very carefully and found there was nothing which could be considered as objectionable. The only thing that, was in my mind then was as to whether there was a reflection on the conduct of the Governor of Sind in the reference to the dismissal of the Prime Minister, Mr. Alla Bux, I am satisfied there is no such reflection, and accordingly there is nothing in the statement which I consider objectionable and it follows that no portion of it needs be expunged.

RAJA BAHADUR OF KHALLIKOTE: May I have a ruling on my point of order?

The Hon'ble the SPEAKER: I said I would pass my orders leisurely.

DISCUSSION ON THE PRESENT POLITICAL SITUATION

The Hon’ble Captain Maharaja Sri Sri Sri KRUSHNA CHANDRA GAJAPATI NARAYAN DEO: Mr. Speaker, I now rise to move: That the present situation be taken into consideration.

Sir, I am sure you expect a statement me particularly as l have been absent from headquarters for a considerable time and on the opening day of this session and that many incidents have happened in this Province since we met last on the floor of this House. The causes that led to my absence were of such a nature that I could have no control and with the detail of which I need not waste the valuable time of yours or of this House. I am glad, however, I am able to attend to my duties for which I am pledged by oath.

Now, Sir, to turn to more interesting topics, we in Odisha since we last met in the month of March have gone through, experiencing with the rest of India and the world as a whole, most abnormal and unknown trials that human life has ever been called -upon to tackle in such magnitude, or with such relentless continuity. To-day, though poor we are in industries, commerce and therefore in finance, we hold our own against each and all throughout India with our ancient heritage, and, I am proud to say on the floor of this House right royally, that Odisha, true to that glorious inheritance of loyalty to her King and righteous thought, has acquitted herself through her sane and judicious behaviour in the present times of indiscreet political agitation and strife through contributions to the world war with men and money. Though we should be proud of our contributions so far made, I do not mean to suggest for one moment that we have done all that is possible. No, on the contrary, I feel, to defeat the enemy, whose atrocities are too well known now to everyone to be enumerated here, it is our duty, individually and collectively, to spare every pie we possess and shed every drop of blood that flows through our veins of ancient and glorious inheritance.

We want independence just as much as anyone else. Without independence life is not worth living. Even the best fed and looked after bird in a golden cage. I am sure, feels it should be free from subjugation. But, Sir, to aspire for freedom without equipment is, I need hardly emphasise, a very dangerous thought to entertain. The education and training that is being given to our young men by the army is so precious and priceless that it is better to be seen than heard, and on my journey back from Poona to this place I was most interested to learn from a senior military officer, who is one of those who have been entrusted with the work of organising and imparting education to young Cadets of India, having been in charge for several years of Indian students at the Royal Cadet College, Sandhurst and that several of our countrymen arc now Second in Command of their battalions while some are now actually in command. Apart from infusing discipline into our young men equipping them with every qualification necessary to safeguard India's interests and its staggering population in future when occasion arises a very great social service is also being done to India and her youth by the army by enforcing cosmopolitan ideals and outlook into their minds in their day-to-day life while under training. In a Cadet camp, the officer told me, there was no caste system which I may say is one of the stiffest barriers in the way of India's progress and Indian Cadets of different provinces, castes and creed are made to live together and eat together as brothers of one family having a common cause to fight for and to safeguard. Such a grand opportunity, Sir, when made available to our younger generation, should be seized, and I feel it is the duty of every right-thinking Indian with India's interests at heart to encourage the youth of India to take to the great training and opportunity the army affords. Great sinners are those, I don't hesitate to say, who, on the other hand, dissuade the young minds and persuade them to non-co-operate creating endless impediments in the way of transport and communication and do other malicious acts against that great organisation the fountain head of such ideals and such opportunities when Japan is bombing India and using the captured Indians as live targets for her army bayonet practice.

Except in Balasore, and in a lesser degree in Koraput, our brothers of great tradition and ancient culture were sane enough and discreet enough, I am glad, to state, not to allow themselves to be carried away to the oblivion and to destruction by malicious and most self-centred politicians under the deceptive garb of a well-wisher of India seeking independence for India's people.

Some of our good citizens have died in the disturbances while others have suffered injuries. To those injured my best sympathies go. They are under treatment at the hospitals and l wish them speedy recovery. I also condole the death of those that fell victims to disturbances into which they were dragged by under the influence of India screet workers. But it is a matter for self-congratulation that our loss in the dead and injured is much less than in most other parts of the country.

Well, Sir, as right thinking and good actions never go unrewarded, Odisha this year is blessed with the prospects of a good harvest, escaping floods and worst of the fierce cyclone that recently caused havoc to life and property in the north-west parts of the province and that the ravages of locust have done considerable damages, I learn, in those parts to standing crops. Sir, as the good old saying goes, trust begetst trust, and if we Odiyas impose implicit trust in our benefactors through whose care and protection India and Indian families are to-day rid of the most horrifying and heart-rending sufferings caused by the present war in different parts of the world, and if Odisha is true to her glorious traditions maintains her present attitude,I can assure you she will be the first province in India to attain independence and lead the way again, as she has done in forming an elected Ministry with all the opposition that the Congress put forth and in spite of the challenge to break the Ministry at all cost from no less an influential person than Mr. Gandhi with his followers and supporters.

Service to one's fellow countrymen and to humanity as part of one's duty devoid of all colour of selfishness and expectations in return from those one serves, cannot but succeed and prosper sooner or later is my strong conviction, and with these ideals as our motto we are going to win the war defeating the unprovoked aggressors whose convictions are to rid the world of free thought and free expression and salvation to humanity, who think, lies under dictatorship. It is quite apparent now from our achievements at different fronts that the aggressors are rapidly losing the initiative and success to the great Standard of the United Democracies of the world is inevitable, and the time is not long to wait with the supplies we are receiving under different heads of equipment the army requires, not to speak of her stupendous man power from our great ally America. The longer the war has lasted the nearer is the prospect of victory. While everybody in this country is anxiously expecting the victory of the allied nations, one cannot be forgetful of the destiny that is awaiting India which is doing its best in the war efforts. Many of our people have become anxious to know what place India will occupy in the Commonwealth of free and Democratic nations of the world. A declaration of independence with improved equipment available will satisfy our countrymen. It will engender warmth and a spirit to do or die in our men. Hence the need for a declaration is felt by all. The hour has come for the statesmen in Britain to exercise their imagination and take advantage of the psychological position of the times.

I will be lacking in ordinary courtesy, Sir, before I resume my seat if I do not thank the Police, our Educational Departments, officials in charge of the Jails and the executive with all the warmth that lies in my power for meeting the situation that was flung at them at a time when everyone was busy with affair's caused by the war and the possibilities of a Japanese attack to India through our province. To the Police particularly my thanks are due on behalf of the public and my Government for tackling this extra load when to meet their daily routine the Department, I know, were in need of men and equipment. To err is human and as nothing is perfect in this world, my advice to the public is to view the actions taken by the Police more generously as it is always easier to criticise than to execute, and the Police man's lot is not a happy one.

The Public Works Department had also a very stiff programme to get through in addition to their usual programme under war works with a very meagre staff within a very short and limited time, and I am glad to say all the works were completed with great speed and efficiency to earn approbation from military authorities and His Excellency. The burnt of this extra load of military works had to be shouldered by Mr. S K Roy as Chief Engineer of this provinvce, who has since retired from service. Under inadequate supply of water for irrigation in compliance with the representation made by the raiyats of affected areas 50 per cent of the assessment has been remitted, and I am glad to say with the advent of favourable rains there seems to be so, far that both the raiyats and the Government need have no worries and anxieties over the prospects of their annual income this year.

I now come to Local Self-Government. Government have superseded two District Board. It was with utmost reluctance that this had to be done. The entire administrative machinery in the country is to be utilised in support of war efforts. I am constrained to say that two of our Local Self-Government institutions forgot this supreme duty of the hour and allowed the machinery at their disposal to be engaged in antiwar activities. The provisions of the Defence of India Rules had to be applied and the Boards superseded. The supersession of the two Boards had to be accompanied by a supersession of the Local Boards under them. It will be gratifying to the hon'ble members that in the administration of the Local Boards at least the popular element has been introduced. The association of men who had been entrusted with the management of Local Boards before has been obtained. It is my idea to introduce into the superseded local self-governing institutions as popular an element as is possible consistent with the defence of the country and the holy cause of the United Nations.

The Medical Department which is in charge of the health of this province can be judged of its usefulness and efficiency through the health of the public throughout the province, and I am sure everyone in this House will agree with me when I say that the public health during 1942 has been well maintained and the Department met most successfully the outbreak cholera and malaria in many parts of the province, and the measures taken were so successful and effective that the diseases have been, I may say, eradicated and hundreds of lives have been saved.

Sri BIRAKISHORE BEHERA: ମାନନୀୟ ସଭାପତି ମହୋଦୟ । ମାନ୍ୟବର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ମହୋଦୟ ଓ ମାନ୍ୟବର ଖଲ୍ଲିକୋଟ ରାଜା ବାହାଦୂର ଇଂରାଜୀରେ ଯେଉଁ ଭାଷଣମାନ ଦେଲେ ତା ଆମ୍ଭେମାନେ ବୁଝି ପାରିଲୁ ନାହିଁ । ଯେଉଁଦିନ ସେ ବିଷୟରେ ବିଚାର ହେବ ତା ପୂର୍ବରୁ ତାର ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ଦେଲେ ଆମ୍ଭେମାନେ ଇଂରାଜୀ ନ ଜାଣିଥିବା ସଭ୍ୟମାନେ ବୁଝି ପାରିବୁ ।

Odisha Legislative Assembly Proceedings Vol - VII, 1942, Page - 15 to 20

DISCUSSION ON THE PRESENT POLITICAL SITUATION

The Hon’ble the SPEAKER (Sri Birabar Narayan Chandra Dhir Narendra): What I find from the agenda is that the present political situation should be taken up, first.

Rev. E. M. EVANS: Mr. Speaker, Sir, in the statement made by the Premier some very pertinent things were said that were required to be said. He said that a lot of good will result to the Province from the military training given to men of this Province, and I think this is sound. I think also that not only the members of this House but also the public should receive gratefully what the Premier had to say about the conduct of the police during the time of the disturbance, We all know that the police force is very often a much maligned body, but I think what the Premier said was very necessity. I think the significance of 'the Premier's statement lies not in what he said, but in what he did not say. Therein to me lies the significance of that statement I think we have got to realise that the situation in our Province is not entirely due to the War. It is not entirely due to the riots that followed the arrest of Mr. Gandhi and the leaders. I think the situation has been created somewhat by the Administration of this Province for which the Ministers are responsible, I think it is time we realised that as far as we poor people of Odisha are concerned, it is a matter of supply and demand, and it is this point where the Ministry has failed. After all I do not think that in many of the districts the people are bothered so very much about the Axis powers or the Allied powers. What they are bothered about is where they are going to get their next meal. It is a matter of supply and demand, and I think it is time that in view of the present conditions we should realise that we have been very fortunate in Odisha in not having had more strife. Those of us who do visit the mufassal and do not sit in Cuttack or even in Berhampur, sometimes hear the murmurs and grumblings of the people, which might lead to a movement which would be very difficult to suppress. It is not because they are against the Government, it is not because against the Ministry, it is that they are not getting sufficient food-stuffs, and they do not always know why. One cannot get two bottles of kerosene, and another cannot get any, and they do not understand this bad distribution of supplies. Because of this there are murmurings, there are grumblings in the mufassal that may lead to serious consequences, unless something is done now. We have our Food Controller, and Price Controller in Ganjam. You have got one in Cuttack, in Puri, in Balasore. What does the Puri man know about surplus in Cuttack or the Cuttack man about surplus in Ganjam ? There may be shortage of commodity in Puri and yet there may be surplus in another district. Surely the time has come when we should have a Controller-call him by whatever name you like-I would like to call him the Supply Control Officer for the Province, a man who can co-ordinate reports from each of the districts where there is a surplus or shortage of any particular commodity. The other day I was travelling in a train-I am giving you one illustration-and there was a gentleman sitting on the opposite berth, and we got into conversation. He asked me who I was, and I said my name was Evans. The next question was where are you going? You do not remember me, I came up to G Udayagiri some time ago". To make a long story short, I discovered from my conversation that there are some people in Ganjam in the coastal area, I will not mention the name of die place, who are anxious that they should be able to export rice. This gentleman was going to make an enquiry into it. I do not know what the Government will do after the report of that enquiry is received, but I do say there is no man who can co-ordinate all the reports that come from Ganjam, Puri and Balasore. In one district we have, a surplus of one commodity. In another district there is a shortage. So effects should now be made to export commodities from the districts where there is a surplus to districts where there is a shortage. I want a man who can do this work, He has got to be in control of supply and demand, he has got to be in control of transport, because there is so much difficulty about that. There may be surplus in Balasore, and there may be shortage in Cuttack, but if transport facilities are not given it may not be possible to export the products from one district to another. If you have not got a man in Odisha who is capable of doing all these, there is no good in burdening an I. C. S. Officer with this work, who is already overworked. There are a lot of men who have come from Burma. with business experience who want jobs. One of them can be entrusted with this work.

Why burden Government officials? You take our own district of Udayagiri. It seems to me an absurdity that an already over-burdened Deputy Tahsildar should be asked to sell bottles of kerosene oil. That is the kind of administration we have got. That is the kind of control we have got, and that is what is happening. What is the consequence? The consequence is when the people of the villages come to try and get a bottle of kerosene oil they say, "We are sorry, we forgot all about your village. There was none set apart for your village". You know that when these murmurings and grumblings get too strong, especially among people like the Khonds, we are sure to have trouble, and I think it is high time the Ministry takes up this real big problem. Many of our people while they like to hear all about the war do not realise that it is the war that is causing these difficulties. They do not realise that. What they do realise is that they cannot get enough to eat; that they cannot get a little oil or a little bit of sugar I do not think supply' offices and Price Control Offices of this piece-meal kind are sufficient. What I want to impress upon Government is this. I think some of the complaints that have been made to-day could be rectified, So I feel that the statement lacks to that extent the significance that it should have had because it did not give us any information as to the real economic condition which of course cannot be separated from the political situation.

Sri BIRAKISHORE BEHERA:ମାନ୍ୟବର ସଭାପତି ମହୋଦୟ, ମାନ୍ୟବର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ମହୋଦୟ ଦେଶର ବର୍ତ୍ତମାନ ରାଜନୈତିକ ପରିସ୍ଥିତି ସମ୍ୱନ୍ଧେ ତାଙ୍କର ଦାୟିତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ବିବୃତି ପ୍ରକାଶ କରି ସେ ବିଷୟରେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ଆଲୋଚନା କରିବାର ସୁଯୋଗ ଦେଇଥିବାରୁ ଆମ୍ଭମାନେ ସେଥିପାଇଁ କୃତଜ୍ଞ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ପୃଥିବୀବ୍ୟାପୀ ମହାପ୍ରଳୟଙ୍କର ଯୁଦ୍ଧର ତାଣ୍ଡବଲୀଳା ଚାଲିଛି; ଆମର କ୍ଷୁଦ୍ର ଓଡ଼ିଶାଖଣ୍ଡ ପୃଥିବୀରୁ ଅଲଗା ନୁହେଁ ।

ଯୁଦ୍ଧକାଳୀନ ଅର୍ନ୍ତବିପ୍ଲବର ଘୋର ସମ୍ଭାବନା ଥିବା ସମୟରେ ଦେଶର ଜନସାଧାରଣଙ୍କର ଧନଜୀବନ ରକ୍ଷା କରିବାର ଦାୟିତ୍ୱଭାର ଗ୍ରହଣ କରିବାପାଇଁ ଗୋଟାଏ ସରକାର ରହିବା ନିତାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ । କେବଳ ଏଇଥିପାଇଁ ଆମର ଏହି ସରକାରଙ୍କର ଅବସ୍ଥିତି ବର୍ତ୍ତମାନ ଆବଶ୍ୟକ ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରେ। ଓଡ଼ିଆ ଜାତି ଚିର ରାଜଭକ୍ତ – ଓଡ଼ିଆ ଜାତିର ଏହା ଗୋଟିଏ ଗୁଣ। ମାନ୍ୟବର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ମହାଶୟ ତାଙ୍କର ବିବୃତିରେ ଗର୍ବର ସହିତ ପ୍ରକାଶ କରିଅଛନ୍ତି ଯେ, “ଓଡ଼ିଶା ବର୍ତ୍ତମାନ ବିଚାରହୀନ ରାଜନୈତିକ ଆନ୍ଦୋଳନ ମଧ୍ୟରେ ପୃଥିବୀବ୍ୟାପୀ ମହାସମରକୁ ଅର୍ଥ ଓ ଲୋକ ଯୋଗାଇ ତାର ପାରମ୍ପାରିକ ରାଜଭକ୍ତି ଓ ସତ୍‌ଚିନ୍ତାର ପରିଚୟ ଦେଇଛି”, ଓଡ଼ିଆଜାତି ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କୁ ତାଙ୍କର ମହାବିପଦ ସମୟରେ ତାଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ ଦେଇଛି, ଦେଉଛି ଓ ଭବିଷ୍ୟତରେ ମଧ୍ୟ ଦେବ। କିନ୍ତୁ ଏହିଠାରେ ପଚାରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା ହୁଏ, ଓଡ଼ିଶାର ଦରିଦ୍ର ଜନସାଧାରଣ ତାର ବିନିମୟରେ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର କିମ୍ବା ତାର ଗୋଟିଏ କ୍ଷୁଦ୍ର ଅଙ୍ଗ ଓଡ଼ିଶା ସରକାରଙ୍କ ଠାରୁ ବର୍ତ୍ତମାନ କଣ ପାଉଛି ? ବର୍ତ୍ତମାନ ଦେଶରେ ଦରିଦ୍ର ଲୋକସାଧାରଣଙ୍କ ଧନ, ମାନ, ଜୀବନ ନିରାପଦ ରହିପାରୁଛି କି? ଚୋରି, ଡ଼କାଇତି, ଲୁଟପାଟ ଦେଶରେ ତ ଚାଲିଛି। ସରକାରଙ୍କ ଶାନ୍ତିରକ୍ଷାକାରୀ ପୁଲିସ ତାର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ପାଳନ କରି ଦେଶରେ ଶାନ୍ତି ରକ୍ଷା କରିବା ଦୂରେ ଥାଉ ବରଂ ନିଜେ ଘୋର ଅଶାନ୍ତି ସୃଷ୍ଟି କରି ଲୋକସାଧାରଣଙ୍କୁ ଉତ୍ତ୍ୟକ୍ତ କରୁଅଛନ୍ତି। ପୁଲିସ ପକ୍ଷରୁ ଯେଉଁ ଜୁଲମ ଓ ଅତ୍ୟାଚାର ହେଉଛି ତାକୁ ଦେଶବାସୀ ବା ସରକାର ଜାଣିବାର କୈାଣସି ଉପାୟ ନାହିଁ। ଅର୍ଡ଼ିନାନ୍ସଦ୍ୱାରା ଖବରକାଗଜମାନଙ୍କ ମୁହଁରେ ତ ତୁଣ୍ଡି ବାନ୍ଧି ଦିଆଯାଇଛି- ଯଦି ତା ନ ହୋଇଥାନ୍ତା ତାହେଲେ କେଉଁଠାରେ ପୁଲିସ ପକ୍ଷରୁ କି ଅତ୍ୟାଚାର ହେଉଛି ତାକୁ ଦେଶବାସୀ ଓ ସରକାର ଜାଣି ପାରୁଥାନ୍ତେ ଏବଂ ତାର ପ୍ରତିକାର କରିପାରନ୍ତେ। ଓଡ଼ିଶାର ପୁଲିସ ପକ୍ଷରୁ କି ଅତ୍ୟାଚାର ହେଉଛି ତାକୁ ଦେଶବାସୀ ଓ ସରକାର ଜାଣି ପାରୁଥାନ୍ତେ ଏବଂ ତାର ପ୍ରତିକାର କରିପାରନ୍ତେ। ଓଡ଼ିଶାର ପୁଲିସ କେଉଁଠି କି ଅତ୍ୟାଚାର କରିଛନ୍ତି ବା କରୁଛନ୍ତି ମୁଁ ଜାଣେ ନାହିଁ। ମୁଁ ଯେଉଁ ନିର୍ବାଚନ ମଣ୍ଡଳୀର ଜନସାଧାରଣଙ୍କର ପ୍ରତିନିଧି, ସେହି ଅଞ୍ଚଳରେ ପୁଲିସ ପକ୍ଷରୁ ନିରୀହ ଦରିଦ୍ର ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ଉପରେ କିପରି ଅତ୍ୟାଚାର ହେଉଛି ତା ଗୋଟି ଗୋଟି କରି ମୁଁ ବର୍ତ୍ତମାନ ସରକାରଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିକୁ ଆଣୁଛି। ବରି ଅଞ୍ଚଳର ୪ଖଣ୍ଡ ମୈାଜାରୁ ଯେଉଁ ସମୂହ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ କରାଯାଇଛି ମୁଁ ଏଠାରେ ସରକାରଙ୍କୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଜଣାଇ ଦେଉଛି ଯେ, ସେପରି ସମୂହ ଜୋରିମାନା ସେଠାରେ ଲୋକମାନଙ୍କର ଉପରେ ବସାଇବାର କୈାଣସି ଜାରଣ ନ ଥିଲା। ସ୍ଥାନୀୟ ପୁଲିସର ମିଥ୍ୟା ରିପୋର୍ଟ ବା ଭୂଲ ରିପୋର୍ଟ ଉପରେ ବିଶ୍ୱାସ ସ୍ଥାପନ କରି ସରକାର ସମୂହ ଜୋରିମାନା ବସାଇଲେ। ମୁଁ ଅବଶ୍ୟ କଂଗ୍ରେସ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସମର୍ଥନ କରୁନାହିଁ କିମ୍ବା ସମୂହ ଜୋରିମାନା ବସାଇବାର ବିରୋଧୀ ନୁହେଁ – ଯେଉଁ କଂଗ୍ରେସ ଲୋକମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଦେଶରେ ଲୋକମାନଙ୍କର ଧନ, ମାନ ଓ ଜୀବନ ବିପନ୍ନ ହୋଇ ପଡ଼ିଛି ସେ କଂଗ୍ରେସ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ମୋର ସମର୍ଥନ କରିବାର କୈାଣସି କାରଣ ନାହିଁ – ବରଂ ମୁଁ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା କଂଗ୍ରେସର ସତ୍ୟ ଓ ଅହିଂସା ନାମରେ ଚାଲୁଥିବା ମିଥ୍ୟାଚାର ଓ ଦେଶର ଅନିଷ୍ଟକାରୀ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଅଧିକ ତୀବ୍ର ଭାବରେ ନିନ୍ଦା କରୁଛି। ମୋର କହିବାର କଥା, ଯେଉଁମାନେ ଆଦୈା ଦୋଷୀ ନୁହନ୍ତି ସେହିମାନଙ୍କ ଉପରେ ସମୂହ ଜୋରିମାନା ଧାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଛି ଓ ତାହା ବିଞ୍ଝାରପୁର ପୁଲିସ ସବଇନ୍ସପେକ୍ଟର ମିଷ୍ଟର ନବାବ ଖାଁଙ୍କର ଟଙ୍କାଖିଆ ମିଥ୍ୟା ରିପୋର୍ଟ ଉପରେ ବିଶ୍ୱାସ ସ୍ଥାପନ କରି କରାଯାଇଛି। ଓଡ଼ିଶା ସରକାର ତାଙ୍କର କମ୍ୟୁନିକରେ ପ୍ରକାଶ କରିଅଛନ୍ତି ଯାହାକି ତା ୬/୯/୪୨ରିଖର “ନବଭାରତ” ରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଛି ଯେ, “ବିଞ୍ଝାରପୁର ପୁଲିସ ଥାନା ଅଞ୍ଚଳର ୪ଟା ଗାଁ ଉପରେ ସରକାରୀ ସମ୍ପତ୍ତି ଧ୍ୱଂସ କରିବା ଅପରାଧରେ ପାଞ୍ଚହଜାର ଟଙ୍କା ସମୂହ ଜୋରିମାନା ହୋଇଅଛି। ସମୁଦାୟ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ ହୋଇ ଯାଇଛି।” ଏଠାରେ ମୁଁ ସରକାରଙ୍କୁ ଜଣାଇଦେଉଛି ଯେ ବରି, ମଳିଆଘାଇ, କଣ୍ଠପୋଲ ଓ ଅରଙ୍ଗାବାଦ ଏହି ୪ ଖଣ୍ଡ ଗାଁରୁ ସମୂହ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ କରାଯାଇଛି। ସରକାରୀ ସମ୍ପତ୍ତି ଧ୍ୱଂସ କରିବା ଯଦି ସମୂହ ଜୋରିମାନା ଧାର୍ଯ୍ୟକରିବାର କାରଣ ହୋଇଥାଏ- ତାହାଲେ ସରକାରଙ୍କୁ ମୁଁ ଜଣାଇ ଦେଉଛି ଯେ ଉକ୍ତ ୪ ଖଣ୍ଡ ମୈାଜାରେ କୈାଣସି ସରକାରୀ ଅନୁଷ୍ଠାନ ବା ସମ୍ପତ୍ତି ନଥିଲା ବା ନାହିଁ। ତେଣୁ ସରକାରୀ ସମ୍ପତ୍ତି ଧ୍ୱଂସ ହେବା ପ୍ରଶ୍ନ ଆଦୈା ଉଠୁନାହିଁ। ବରି, ମଳିଆଘାଇ ପ୍ରଭୃତି ଉକ୍ତ ୪ଗାଁରୁ ଅନେକ ଦୂରରେ ରମ୍ପା ବୋଲି ଗୋଟାଏ ଗାଁ ଅଛି। ସେହି ଗାଁରେ ଗୋଟିଏ ଡାକବଙ୍ଗଳା ଅଛି। ତାକୁ ବରି ଡାକବଙ୍ଗଳା ବୋଲି କହନ୍ତି। ସେହି ବଙ୍ଗଳାର Chair, Table ନା କ’ଣ କେତେଖଣ୍ଡ କାଷ୍ଟୋପକରଣ କଂଗ୍ରେସ ଲୋକଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ହେଉ ବା କଂଗ୍ରେସ ଲୋକଙ୍କ ଉତ୍ତେଜନାରେ ଅନ୍ୟ କାହାଦ୍ୱାରା ହେଉ ନଷ୍ଟ କରାଯାଇଛି। ଯେଉଁ କଂଗ୍ରେସ ଲୋକଙ୍କଦ୍ୱାରା ଦେଶରେ ଏପରି ଅନର୍ଥ ଘଟୁଛି, ସେହି କଂଗ୍ରେସିଆଙ୍କ ଘର ରମ୍ପା ମୈାଜାରେ ଅବସ୍ଥିତ। କିନ୍ତୁ ପୁଲିସ ସବ୍‌ଇନସପେକ୍ଟର ମିଷ୍ଟର ନବାବ ଖାଁଙ୍କ ସହିତ ଟଙ୍କା ପଇସାର କି ଖେଳ ଲାଗିଲା କେଜାଣି ରମ୍ପା ମୈାଜା ଲୋକଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଗୁରୁତର ପୁଲିସ ରିପୋଟ୍‌ ହେଲା ନାହିଁ – ଫଳରେ ସେଠାରେ ସମୂହ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ ହେଲା ନାହିଁ। ସେଠାରେ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ଘଟିଛି। ଅରଙ୍ଗାବାଦ ମୈାଜାରେ ଗୋଖେଇ ଜେନାଙ୍କ ଘର ଲୁଟ୍‌ କରାଯାଇଛି। ଏହି ଲୁଟ୍ ତରାଜକୁ ଯଦି ସମୂହ ଜୋରିମାନା ବସାଇବାର କାରଣ ଧରା ଯାଇଥାଏ, କିନ୍ତୁ ସରକାର ଏହାକୁ କାରଣ ବୋଲି ତାଙ୍କ କମ୍ୟୁନିକରେ କହି ନାହାନ୍ତି – ସରକାରୀ ସମ୍ପତ୍ତି ଧ୍ୱଂସ ହେବା କାରଣ ବୋଲି ପ୍ରକାଶ କରିଅଛନ୍ତି,ତାହେଲେ ସରକାରଙ୍କର ମସ୍ତ ବଡ଼ ଭୁଲ ହୋଇଛି। ଗୋଖେଇ ଜେନାଙ୍କର ଘର ଲୁଟ ବର୍ତ୍ତମାନ ଆନ୍ଦୋଳନ ଯୋଗୁ ହୋଇନାହିଁ। ଏହା ଏକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ବିବାଦର ଫଳ। ଜେନା ବଂଶଙ୍କ ସହିତ ପୁହାଣ ବଂଶଙ୍କର ବହୁ ଦିନରୁ ବାଦବିବାଦ ଚଳି ଆସୁଅଛି। ସେ ସମ୍ପର୍କରେ ଥାନାରେ Information ଦେବା ପାଇଁ ଲୋକେ ଅନେକ ଥର ଥାନାକୁ ଯାଇଛନ୍ତି। ବିଞ୍ଝାରପୁର ପୁଲିସ୍‌ ସବଇନ୍ସପେକ୍ଟର ମିଷ୍ଟର ନବାବ ଖାଁଙ୍କର ଅସ୍ଥି ମଜ୍ଜାଗତ ସ୍ୱଭାବ ଯେ ତାଙ୍କ ପାଖକୁ କେହି Informationଦେବାକୁ ଗଲେ ସେ ତାହା ନିଅନ୍ତି ନାହିଁ ଅର୍ଥା ତ୍ପୁଲିସରେକଡ଼ଭୁକ୍ତ କରନ୍ତି ନାହିଁ। ସେ ଯଦି ପୂର୍ବରୁ ଏସବୁ ବିଷୟ ବୁଝି ଉଭୟ ପକ୍ଷକୁ ଶାନ୍ତିରକ୍ଷା ଦିଗରେ ସାବଧାନ କରାଇ ତା ପାଇଁ ଆଇନଗତ କିଛି ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଥାନ୍ତେ ତାହେଲେ ଗୋଖେଇ ଜେନାଙ୍କ ଘର ଲୁଟ ହୋଇ ନଥାନ୍ତା କିମ୍ବା ନିର୍ଦୋଷ ଦରିଦ୍ର ଜନସାଧାରଣ ସମୂହ ଜୋରିମାନା ଦଣ୍ଡ ଭୋଗି ନଥାନ୍ତେ। ମୁଁ ବିଶ୍ୱସ୍ତ ଲୋକଙ୍କଠାରୁ ସମ୍ବାଦ ପାଇଛି,ଯେଉଁ ଦିନ ସେ ଲୁଟତରାଜ ହେଲା ଠିକ୍‌ ତାର ପୂର୍ବଦିନ ପୁଲିସ ସବ୍‌ଇନ୍‌ସପେକ୍ଟର ମିଷ୍ଟର ନବାବ୍‌ ଖାଁ ବରିରେ ଥିଲେ। ସେଠାରେ ତାଙ୍କୁ କୁହାଯାଇଥିଲା ଯେ ପୁହାଣ ବଂଶ ପକ୍ଷରୁ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାଣ୍ଡ ଯୋଗାଡ଼ ଚାଲିଛି – କାଲି ଲୁଟତରାଜ କରିବେ। ଏ ସମ୍ବାଦ ପାଇ ସୁଦ୍ଧା ସବ୍‌ନ୍ସିପେକ୍ଟର ସେଦିନ ସେଠାରୁ ଚାଲିଯାଇଥିଲେ। ପୁଲିସ୍‌ ପକ୍ଷପାତମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟର ଆଉ ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ମୁଁ ଦେଉଛି। ଅରଙ୍ଗାବାଦରେ ଲୁଟତରାଜ ହେଲା। ସେହି ଗାଁକୁ ଲାଗି “ବରି” ମୈାଜାର ଅନ୍ତର୍ଗତ “ବାଗଦା” ମୈାଜା ଅବସ୍ଥିତ କିନ୍ତୁ “ବାଗଦା” ମୈାଜା ଲୋକଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଗୁରୁତର ରିପୋର୍ଟ ହେଲା ନାହିଁ କିମ୍ବା ସମୂହ ଜୋରିମାନା ବସିଲାନାହିଁ – କିନ୍ତୁ “ଅରଙ୍ଗାବାଦ” ଠାରୁ ପ୍ରାୟ ଏକ ମାଇଲରୁ ବେଶୀ ଦୂରରେ ଥିବା “ମଲିଆଘାଇ” ମୈାଜାର ଲୋକଙ୍କ ଉପରେ ଓ “କଣ୍ଠପୋଇ” ଲୋକଙ୍କ ଉପରେ ସମୂହ ଜୋରିମାନା ଧାର୍ଯ୍ୟ କରାଗଲା। ଏହାର କାରଣ କଣ ଅନୁମାନ କରାଯାଇପାରେ ? ଯେଉଁମାନଙ୍କଠାରୁ ଟଙ୍କା ମିଳିଲା ସେମାନଙ୍କ ଗାଁ ବିରୁଦ୍ଧରେ Report ହେଲା ନାହିଁ। ଉକ୍ତ ଲୁଟତରାଜରେ ମୁସଲମାନ ସଂପ୍ରଦାୟର ଲୋକେ ମଧ୍ୟ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ। ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେତେ ଜଣ ଗିରଫ ଓ ଜାମିନରେ ଖଲାସ ହୋଇଛନ୍ତି – କିନ୍ତୁ ଦୁଃଖର କଥା ସେଠାରେ ମୁସଲମାନ ସଂପ୍ରଦାୟର ସମସ୍ତ ଲୋକଙ୍କୁ ସରକାର ସମୂହ ଜୋରିମାନାରୁ ଅବ୍ୟାହତ ଦେଇଛନ୍ତି। ପୁଲିସ ଏପରି ମିଥ୍ୟା ରିପୋର୍ଟ ଦେବାକୁ ସାହାସ କଲେ କାହିଁକି? ସରକାର ଏତେ ଅଞ୍ଚଳ କଥାଟାକୁ ବିଶ୍ୱାସ କରି ସମୂହ ଜୋରିମାନା ବସାଇଦେଲେ କାହିଁକି? ଗୋଟିଏ ସୁବିଧା ମିଳିଲା ପୁଲିସକୁ। ସେ କଥା ହେଉଛି, ବରି ଅଞ୍ଚଳରେ ଗତ କେତେ ବର୍ଷ ହେଲା ଓଡ଼ିଶାର ବିଶିଷ୍ଟ କଂଗ୍ରେସ ନେତା ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଗୋପବନ୍ଧୁ ଚୈାଧୁରୀ ବାସ କରୁଛନ୍ତି ଓ କଂଗ୍ରେସ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଅଛନ୍ତି। ଦୂର ପର୍ବତ ସୁନ୍ଦର ଦିଶିଲା ପରି ବରିଠାରୁ ଦୂରରେ ଥିବା ଲୋକଙ୍କ ମନରେ ଗୋଟାଏ ଧାରଣା ହୋଇଯାଇଛି ଯେ, ଯେଉଁଠି ଗୋପବାବୁ ଅଛନ୍ତି ସେଠାରେ ଖୁବ୍‌ ଭଲ କଂଗ୍ରେସ କାମ ହେଉଛି- ଲୋକମାନେ କଂଗ୍ରେସ କାମରେ ବେଶୀ ମାତିଛନ୍ତି। ସେହି ସ୍ଥାନ ଲୋକମାନଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେReportକଲେ ସରକାର ବିଶ୍ୱାସ କରିବେ। ସରକାର ଏ କଥା ବିଶ୍ୱାସ ମଧ୍ୟ କରିଛନ୍ତି।

ଏହି ପ୍ରକାର ଧାରଣାର ସୁଯୋଗ ନେଇ ପୁଲିସ ସବ୍‌ଇନ୍‌ସପେକ୍ଟର ମିଷ୍ଟର ନବାବ ଖାଁ ମିଥ୍ୟା ରିପୋର୍ଟ କରିବାକୁ ସାହାସ କଲେ ଓ ସରକାର ମଧ୍ୟ କିଛି ବିଚାର ନ କରି ହଠାତ୍‌ ସମୂହ ଜୋରିମାନା ବସାଇଦେଲେ ଏବଂ ଜୋରିମାନା ଶୀଘ୍ର ଆଦାୟ କରିବାକୁ ଆଦେଶ ଦେଇଦେଲେ। କିନ୍ତୁ ଏ କଥା ଦୂର ଲୋକଙ୍କୁ ଜଣା ନାହିଁ ଯେ, ଗୋପବାବୁଙ୍କ ଅନୁଷ୍ଠାନ ବା କର୍ମକ୍ଷେତ୍ରକୁ ଲୋକେ ଯେପରି ଦୂରରେ ଥାଇ ଲୋକପ୍ରିୟ ବୋଲି ଭାବୁଛନ୍ତି ଏବଂ ବରି ଅଞ୍ଚଳର ଲୋକଙ୍କୁ ଯେପରି କଂଗ୍ରେସନିଷ୍ଠ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଉଛି, ପ୍ରକୃତ ଘଟଣା ତା ନୁହେଁ- ଗୋପ ବାବୁ ସେ ଅଞ୍ଚଳରେ ସେତେ ଲୋକପ୍ରିୟ ନୁହନ୍ତି ବରଂ ଅପ୍ରିୟ ହୋଇ ପଡ଼ିଛନ୍ତି କହିଲେ ନିହାତି ଭୁଲ ହେବ ନାହିଁ।

The Hon’ble Pandit Godabaris Mishra: ଗୋପବନ୍ଧୁ ଏଠାରେ ନାହାନ୍ତି – ତାଙ୍କ ନିନ୍ଦା ଓ ତାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟର ସମାଲୋଚନା ତାଙ୍କ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ କରିବା ଦରକାର କଣ?

Sri Birakishore Behera: ମୁଁ ତାଙ୍କ ଚରିତ୍ରର ନିନ୍ଦା କରୁ ନାହିଁ ବା ସମାଲୋଚନା କରୁନାହିଁ। ତାଙ୍କ ସାଧୁତା ବିରୋଦ୍ଧରେ ମୁଁ କିଛି କହିବାକୁ ଯାଉ ନାହିଁ। ମୁଁ କେବଳ ଦୂରରେ ଥିବା ସରକାର ଓ ଲୋକମାନଙ୍କର ଭୁଲ ଧାରଣା ସମ୍ବନ୍ଧେ କହୁଛି। ସରକାର ପୁଲିସର ମିଥ୍ୟା ରିପୋର୍ଟକୁ ବିଶ୍ୱାସ କରିବା ଫଳରେ ନିରୀହ ଦରିଦ୍ର ଜନସାଧାରଣ, ବିଶେଷତଃ ଯେଉଁ ହରିଜନମାନେ ଦି’ଓଳି ମୁଠାଏ ପେଟ ପୂରା ଖାଇବାକୁ ପାଆନ୍ତି ନାହିଁ, ସେମାନେ ନିଜର ଥିବା ଖଣ୍ଡେ ଖଣ୍ଡେ କଂସାବାସନକୁ ବିକ୍ରିକରି ଜୋରିମାନା ଦେବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଛନ୍ତି। ଜଣେ ଚମାର, ଯାହାଙ୍କ ସହିତ ମୋର ବନ୍ଧୁବାନ୍ଧବର ସମ୍ପର୍କ ମଧ୍ୟ ଅଛି, ସେ ଗୋପବାବୁଙ୍କ ଚାର୍ଜରେ ଥିବା ଗୋଟିଏ ଷଣ୍ଢକୁ ଜଗାରଖା କରି ପେଟ ପାଳୁଥିଲା – ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ ବେଳେ ପୁଲିସର ବନ୍ଧୁକ ଡରାଣରେ ଅବିଳମ୍ବେ ନିଜର କଂସାବାସନ ବିକି ଜୋରିମାନା ଦେଇଥିଲା। ଯେଉଁ ପୁଲିସ ଦେଶର ରକ୍ଷକ ସେ ଆଜି କିପରି ଭକ୍ଷକ ହୋଇଛି, ସରକାର ଏ କଥା ଜାଣି ରଖନ୍ତୁ।

ବରି ଠାରୁ ୩/୪ ମାଇଲ ଦୂରରେ କାଇପଡ଼ା ବୋଲି ଗୋଟିଏ ଗ୍ରାମ ଅଛି। ସେ ଅଞ୍ଚଳର ଲୋକମାନେ କଂଗ୍ରେସ ଲୋକଙ୍କଦ୍ୱାରା ଉତ୍ତେଜିତ ହୋଇ କାଇପଡ଼ା ଡାକ ଘରର କାଗଜପତ୍ର ନଷ୍ଟ କରି ଦେଇଥିଲେ। ସେଠାରେ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ମତାଇବା ପାଇଁ ଗୋଟିଏ ସାଧାରଣ ସଭା ହୋଇଥିଲା। ସେ ଅଞ୍ଚଳର ଇଉନିୟନ ପ୍ରେସିଡ଼େଣ୍ଟ ଶ୍ରୀ ବେଣୁଧର ଉତ୍ତର ସିଂହ କଂଗ୍ରେସ ଲୋକଙ୍କ କଥାରେ ନିଜର ପ୍ରେସିଡ଼େଣ୍ଟପଦ ଇସ୍ତଫା ଦେଇ ସାଧାରଣ ସଭାରେ ସଭାପତି ହୋଇଥିଲେ। ଲୋକମାନେ ଉତ୍ୟକ୍ତ ହୋଇ ବହୁ ସଂଖ୍ୟାରେ ଦଳ ବାନ୍ଧି ଆସି D.S.P. ଙ୍କୁ ଲାଠିମାଡ଼ ଦେଇଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କୁ ଲାଠିରେ ମାରି ପକାଇବାକୁ ବସିଥିଲେ- ପୁଲିସ ଆତ୍ମରକ୍ଷା ପାଇଁ ଗୁଳି ଫାଏର କରିଥିଲେ।ଫଳରେ ୫ ଜଣ ଲୋକ ମରିଥିଲେ ଓ ୧୨ ଜଣ ଲୋକ ଆହାତ ହୋଇଥିଲେ – ସରକାର ତାଙ୍କର କମ୍ୟୁନିକରେ ଜଣେ ଲୋକ ମରିଥିବା କଥା ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି। କାଇପଡ଼ା ଲୋକଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଏତେ କାଣ୍ଡ ଘଟିଥିଲା, କିନ୍ତୁ ସେ ଅଞ୍ଚଳ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସେପରି ଗୁରୁତର Police Report ହେଲା ନାହିଁ ବା ସମୂହ ଜୋରିମାନା ବସିଲା ନାହିଁ। ଶ୍ରୀ ବେଣୁଧର ଉତ୍ତର ସିଂହ ନାମରେ warrant ବାହାରିଥିବା କଥା ଶୁଣାଯାଇଥିଲା। ଶ୍ରୀବେଣୁଧର ଉତ୍ତରସିଂହ ଶ୍ରୀ ଅନାଦି ମହାପାତ୍ରଙ୍କୁ ସଙ୍ଗରେ ନେଇ ବିଞ୍ଝାରପୁର ଆସିଥିଲେ। ବିଞ୍ଝାରପୁର ଡାକ୍ତରଖାନାରେ ରହିଥିଲେ। ଥାନାକୁ ଯାଇ ପୁଲିସ ସବଇନ୍ସପେକ୍ଟରେ ନବାବ ଖାଁଙ୍କ ସଙ୍ଗରେ ରାତିରେ କଣ କଥାବାର୍ତ୍ତା ହେଲା। ଖୁବ୍‌ ବିଶ୍ୱାସ ନବାବ ଖାଁଙ୍କୁ ପୁଳାଏ ଟଙ୍କା ପଇସା ଦେଲେ। ମୁଁ ଜାଣେ ନବାବ ଖାଁ ବହୁତ ଘୁସ ନିଅନ୍ତି; ଫଳରେ ଏଇଆ ହେଲା, ଶ୍ରୀ ବେଣୁଧର ଉତ୍ତର ସିଂହଙ୍କୁ ଗିରଫ କରାଗଲା ନାହିଁ, କିମ୍ବା ତାଙ୍କର କାଇପଡ଼ା ମୈାଜା ଲୋକଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ କିଛି ଗୁରୁତର Report କରାଗଲା ନାହିଁ। ତେଣୁ ସେଠାରେ ଏତେ ଗୁରୁତର କାଣ୍ଡ ଘଟିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେଠା ଲୋକଙ୍କ ଉପରେ ସମୁହ ଜୋରିମାନା ବସିଲା ନାହିଁ। Police S.I. ନବାବ ଖାଁ S.P.ଙ୍କୁ କଣ ବୁଝାଇଦେଲେ କେଜାଣି, ଶ୍ରୀ ବେଣୁଧର ଉତ୍ତର ସିଂହଙ୍କୁ କୁହାଗଲା, ତମେ ଆମ ସଙ୍ଗରେ ବରିକୁ ଚାଲ, ସେଠାରେ ସମୁହ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ କରିବାରେ ତମେ ଆମକୁ ସାହାଯ୍ୟ କର, ତାହାହେଲେ ଆମେ ଜାଣିବୁ କଂଗ୍ରେସ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ନାହିଁ – ଏଇଥିରେ ସବୁ ଖତମ୍‌ ହେଲା।

ବରି ଅଞ୍ଚଳର କେତେ ଶହ ଲୋକ ମାନ୍ୟବର ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ଏକ ଦରଖାସ୍ତ ଦେଇଥିଲେ। ସେଥିରେ ସେମାନେ ଜଣେଇଥିଲେ, ଆମ୍ଭେମାନେ ନିର୍ଦ୍ଦୋଷ, ବିନା କାରଣରେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ଉପରେ ସମୁହ ଜୋରିମାନା ବସିଛି। ଆମେ କିଛି ଗଣ୍ଡଗୋଳ କରି ନାହୁଁ। ଯେଉଁମାନେ ଅନର୍ଥ ଘଟାଇଛନ୍ତି ଆମ୍ଭେମାନେ ପ୍ରମାଣ ଦେଇ ସେମାନଙ୍କୁ ଧରାଇଦେବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଅଛୁଁ – ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ଜୋରିମାନାରୁ ମୁକ୍ତି ଦିଆଯାଉ। ଏ ଦରଖାସ୍ତ ପାଇ ସମୁହ ଜୋରିମାନା ସ୍ଥଗିତ ରଖିବା ପାଇଁ ମନ୍ତ୍ରୀ ମହାଶୟ ଆଦେଶ ଦେଲା ବେଳକୁ ସମୁହ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ ସରି ଥିଲା। ତାପରେ ମାନ୍ୟବର ଅର୍ଥମନ୍ତ୍ରୀ ମହାଶୟ ନିଜେ ବରିକୁ ଯାଇ ସମସ୍ତ ବିଷୟ ତଦନ୍ତ କରିବାର କଥା ଥିଲା। ମନ୍ତ୍ରୀ ମହାଶୟ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ ସ୍ଥଗିତ ରଖିବା ପାଇଁ ଆଦେଶ ଦେଇଥିବା କଥା ଶୁଣି ଲୋକମାନଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସ ହେଲା। ମନ୍ତ୍ରୀ ମହାଶୟଙ୍କ ତଦନ୍ତ ଫଳରେ ଆମ୍ଭେମାନେ ନିର୍ଦ୍ଦୋଷ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଟଙ୍କା ଓ୍ୟାପସ ମିଳିବ। କିନ୍ତୁ ଦୁଃଖର ବିଷୟ, ଅର୍ଥମନ୍ତ୍ରୀ ମହୋଦୟ ୨/୩ ଥର Programme କରି ଆଜିଯାଏ ଗଲେନାହିଁ। ମନ୍ତ୍ରୀ ମହାଶୟ ଯଦି ଯାଇଥାନ୍ତେ ତାହାହେଲେ ନିରୀହ ଜନସାଧାରଣ ନିର୍ଦ୍ଦୋଷ ବୋଲି ଜାଣି ପାରିଥାନ୍ତେ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ଜୋରିମାନା ଓ୍ୟାପସ ହୋଇ ପାରିଥାନ୍ତା। ଜଣେ Police S.I. ଙ୍କ ମିଛ ରିପୋର୍ଟ ବା ଭୁଲ୍‌ Report ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ସରକାର ନିରୀହ ଜନସାଧାରଣଙ୍କଠାରୁ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ କଲେ। ମୁଁ ବର୍ତ୍ତମାନ ସରକାରଙ୍କୁ ବିନୀତ ଅନୁରୋଧ କରୁଛି ଯେ, ସେ ଶୀଘ୍ର ତଦନ୍ତ କରି ଲୋକମାନଙ୍କଠାରୁ ଆଦାୟ ହୋଇଥିବା ଜୋରିମାନା ଫେରସ୍ତ ଦିଅନ୍ତୁ। ସରକାର ଯଦି ନିଜର Prestige ରକ୍ଷାକରିବାପାଇଁ, ମାନ୍ୟବର Governer ଙ୍କ Prestige ରକ୍ଷାକରିବା ପାଇଁ କିଛି ନ କରନ୍ତି ଅର୍ଥାତ୍ ସରକାର ଯଦି ଭାବନ୍ତି ଟଙ୍କା ଫେରସ୍ତ ଦେଲେ ସରକାରଙ୍କ ଭୁଲ୍ ଧରାପଡ଼ିଯିବ ଏଥିପାଇଁ ଯଦି ସରକାର ଟଙ୍କା ଓ୍ୟାପସ ନ କରନ୍ତି, ତାହାହେଲେ ନିହାତି ଅନ୍ୟାୟ ହେବ। Police ଯଦି ମିଛ ରିପୋର୍ଟ କଲା, ସେଥିପାଇଁ ପୋଲିସକୁ ଦଣ୍ଡ ଦିଅନ୍ତୁ – ନିରୀହ ଜନସାଧାରଣଙ୍କୁ ଦଣ୍ଡ ଦେବାର କୈାଣସି କାରଣ ନାହିଁ। ସରକାର ତଦନ୍ତ ଫଳରେ ନିରୀହ ଜନସାଧାରଣଙ୍କୁ ନିର୍ଦ୍ଦୋଷ ବୋଲି ଜାଣିଲେ ସେମାନଙ୍କର ଟଙ୍କା ଓ୍ୟାପସ କରନ୍ତୁ। ଏହା ଯଦି ନ କରିପାରିବେ ଅର୍ଥାତ୍ ନିର୍ଦ୍ଧୋଷ ନିରୀହ ଲୋକଙ୍କଠାରୁ ବିନା ଦୋଷରେ ଆଦାୟ ହୋଇଥିବା ଟଙ୍କା ଓ୍ୱାପସ କରି ନ ପାରିବେ, ତାହାହେଲେ ମାନ୍ୟବର ମନ୍ତ୍ରୀମାନେ ଶୀଘ୍ର ଇସ୍ତଫା ଦେଇଦିଅନ୍ତୁ।

ଆଉ ଗୋଟିଏ ବିଶେଷ କଥାପ୍ରତି ସରକାରଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷଣ କରୁଛି। ଆମ ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରଦେଶରେ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ଭେଦଭାବ ଆଦୈା ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ଆମ ସରକାର ଯେଉଁ ନୀତିରେ ସମୂହ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ କରୁଛନ୍ତି ତଦ୍ଦ୍ୱାରା ଓଡ଼ିଶାରେ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ଭେଦଭାବର ବୀଜ ବପନ କରୁଛନ୍ତି। ଆମ ସରକାର ସମସ୍ତଙ୍କଠାରୁ ସମୂହ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ କରିବା ପାଇଁ ଆଦେଶ ଦେଇଛନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ମୁସଲମାନମାନଙ୍କୁ ଛାଡ଼ ଦେଇଛନ୍ତି। ଯଦି ମୁସଲମାନମାନଙ୍କୁ ଛାଡ଼ଦେଲେ ତାହାହେଲେ ନିରୀହ ହରିଜନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟକୁ ନ ଛାଡ଼ିଲେ କାହିଁକି? ବମ୍ବେ ସରକାର ମୁସଲମାନମାନଙ୍କୁ ଛାଡ଼ିଛନ୍ତି, ହରିଜନମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଛାଡ଼ିଛନ୍ତି।ଯଦି ଏପରି ବିଚାର କରାଯାଏ, ଯେଉଁ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ କଂଗ୍ରେସକୁ ସାହାଯ୍ୟ କରୁ ନାହାନ୍ତି କିମ୍ବା ଅଲ୍ପ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଛନ୍ତି, ସେହି ସଂପ୍ରଦାୟର ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଛାଡ଼ ଦିଆଯିବ, ତାହାହେଲେ କୁହାଯିବ ମୁସଲମାନ ଓ ହରିଜନ ଏ ଦୁଇ ସଂପ୍ରଦାୟ ମଧ୍ୟରୁ ହରିଜନମାନେ କଂଗ୍ରେସକୁ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅଳ୍ପ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଛନ୍ତି। ୧୯୨୧ ମସିହାରେ ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନ ସମୟରୁ ଦେଖିଲେ ବୁଝାଯିବ ଯେ ସେହି ସମୟରୁ ମହମ୍ମଦ ଅଲି, ସୈାକତକ ଅଲି, ଆବୁଲ କାଲାମ ଆଜାଦ,ହାକିମ ଆଜମଲ ଖାଁ ପ୍ରଭୃତି ମୁସଲମାନ ସଂପ୍ରଦାୟର ମୁଖ୍ୟ ମୁଖ୍ୟ ନେତାମାନେ କଂଗ୍ରେସରେ ଥାଇ କଂଗ୍ରେସକୁ ବରାବର ସାହାଯ୍ୟ କରି ଆସୁଅଛନ୍ତି। କିନ୍ତୁ ହରିଜନ ସଂପ୍ରଦାୟର ଯେଉଁମାନେ ନାମଜାଦା ନେତା ଯଥା Dr. Ambedkar, Mr.M.C. Raja ପ୍ରଭୃତି କଂଗ୍ରେସକୁ ସାହାଯ୍ୟ କରୁନାହାନ୍ତି – ଓଡ଼ିଶା କଥା ଦେଖିବାକୁ ଗଲେ ୧୯୨୧ ମସିହାରୁ ଆଜିଯାଏ ଅନେକ ମୁସଲମାନ ଯୋଗ ଦେଇଛନ୍ତି। ଆଜିକାଲି ମଧ୍ୟ ମୈାଲବୀ ଅତାହାର ଓ ଅନ୍ୟ କେତେ ମୁସଲମାନ Provincial Congress Committee ଓ District Congress Committee ର ମେମ୍ବର ହୋଇ କଂଗ୍ରେସକୁ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଛନ୍ତି। କିନ୍ତୁ ଓଡ଼ିଶାର କୈାଣସି ବିଶିଷ୍ଟ ହରିଜନ, ଏପରି କି କ୍ଷୁଦ୍ରାଦପି କ୍ଷୁଦ୍ର ହରିଜନ ମେମ୍ବର ବୀରକିଶୋର ବେହେରା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କଂଗ୍ରେସର କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସମର୍ଥନ କରୁ ନାହାନ୍ତି।

ବିଲାତର ଚର୍ଚ୍ଚିଲ ସାହେବ କହିଛନ୍ତି ମୁସଲମାନ ଓ ହରିଜନମାନେ କଂଗ୍ରେସରେ ନାହାନ୍ତି। ଆମ ସରକାର ମୁସଲମାନମାନଙ୍କୁ ଛାଡ଼ି ଦେଇ ହରିଜନମାନଙ୍କ ଠାରୁ ସମୁହ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ କରିବା ଦ୍ୱାରା ସ୍ପଷ୍ଟ କହିଦେଉଛନ୍ତି ଯେ ଚର୍ଚ୍ଚିଲ ସାହେବଙ୍କ କଥା ଠିକ ନୁହେ। ମୁଁ ତ ବର୍ତ୍ତମାନ କହିଗଲି ମୁସଲମାନଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା ହରିଜନମାନେ କଂଗ୍ରେସକୁ କମ୍‌ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଛନ୍ତି। କେହି କେହି କହିପାରନ୍ତି ମୁସଲିମ ଲିଗ୍‌ କଂଗ୍ରେସକୁ ସମର୍ଥନ କରୁନାହିଁ। ମୁସଲିମଲିଗ୍ କହିଲେ ସମସ୍ତ ମୁସଲମାନ ସଂପ୍ରଦାୟକୁ ବୁଝାଇବ ନାହିଁ। ମୁସ୍‌ଲିମଲିଗ୍‌ ଛଡ଼ା ମୁସଲମାନଙ୍କର ଆହୁରି ଅନେକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଅଛି ଯଥା – ମୈାମିନ ପାର୍ଟି, ଜମାଏତ ଉଲ୍‌ଉଲ୍ମା, ସୀମାନ୍ତ ପ୍ରଦେଶମର ଖୁଦେଇ ଖିଦମିତ ଗାର, କୃଷକ ଓ ପ୍ରଜା ପାର୍ଟି(ବଙ୍ଗ ବ୍ୟବସ୍ଥାପକ ସଭା), ବିହାରର ଜାତୀୟବାଦୀ ମୁସଲମାନ ଦଳ ଏବଂ ପଂଜାବର ଅରହର ପାର୍ଟି। ଏସବୁ ଅନୁଷ୍ଠାନର ମୁସଲମାନ ସଂଖ୍ୟା ଲିଗର ମୁସଲିମ ସଂଖ୍ୟା ଠାରୁ ଦୁଇଗୁଣ ବା ବେଶୀ ହେବ। ମୁସଲିମ୍‌ଲିଗ୍‌ ଛଡ଼ା ଜମାଏତ୍‌ ଉଲ୍ଉଲମା ପ୍ରଭୃତି ଅନୁଷ୍ଠାନମାନ କଂଗ୍ରେସ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସମର୍ଥନ କରୁଛନ୍ତି କିନ୍ତୁ ଭାରତର କୈାଣସି ହରିଜନ ଅନୁଷ୍ଠାନ କଂଗ୍ରେସର ସମର୍ଥନ କରୁନାହିଁ। ଏପରି ସ୍ଥଳେ ସରକାରେ ସମୂହ ଜରିମାନାକୁ ମୁସଲମାନଙ୍କୁ ଛାଡ଼ ଦେଇଛନ୍ତି ଅଥଚ ହରିଜନ ସଂପ୍ରଦାୟକୁ ଛାଡ଼ ଦେଇ ନାହାନ୍ତି; କେଉଁ ଯୁକ୍ତିରେ ? ବମ୍ବେ ସରକାର ଉଚିତ ବିଚାର କରି ହରିଜନମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଛାଡ଼ ଦେଇଛନ୍ତି। ବମ୍ବେ ସରକାରଙ୍କର ଗୋଟିଏ ଜାଗାର ସମୂହ ଜରିମାନା କଥା ଖବର କାଗଜ ଦ୍ୱାରା ମୋ ଦୃଷ୍ଟିକୁ ଆସିଛି।ଗତ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ତା ୨୬ ରିଖର ନବଭାରତରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଛି। ‘‘କାନାରା ଜିଲାର ଆଙ୍କୋଲା ତାଲୁକାର ୧୪ଟି ଗ୍ରାମ ଉପରେ ଟ ୧୫୦୦୦ଙ୍କା ସମୁହ ଜୋରିମାନା ଧାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଛି। ମୁସଲମାନ, ହରିଜନ ଓ ସରକାର କର୍ମଚାରୀ ଓ ପୁଲିସକୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥିବା ଲୋକେ ଛାଡ଼ ପାଇଛନ୍ତି’’। କିନ୍ତୁ ଦୁଃଖର ବିଷୟ ବରିରେ ଯେଉଁ ଲୁଟତରାଜ ହୋଇଛି ସେଥିରେ ମୁସଲମାନମାନେ ଭାଗୀ ଅଛନ୍ତି। କେତେଜଣ ମୁସଲମାନ ଗିରଫ ହୋଇଛନ୍ତି ଓ ଜାମିନରେ ଖଲାସ ହୋଇଛନ୍ତି ଏହା ସତ୍ତ୍ୱେ ସରକାର ଲୁଟତରାଜକାରି ମୁସଲମାନମାନଙ୍କୁ ସମୁହ ଜୋରିମାନାରୁ ଛାଡ଼ ଦେଇଛନ୍ତି। କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ହରିଜନମାନେ ଗଣ୍ଡଗୋଳରେ ଆଦୈା ଯୋଗ ଦେଇନାହାନ୍ତି ସେହି ହରିଜନମାନଙ୍କ ଠାରୁ ସମୂହ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ କରାଯାଉଛି।ମୁସଲମାନମାନଙ୍କୁ ଛାଡ଼ ଦେବାର କାରଣ ଯଦି ଏଇଆ ହୁଏ ଯେ, ମୁସଲିମଲିଗ ନେତା ମିଃ ଜିନା ଗାନ୍ଧିଜୀ ଓ କଂଗ୍ରେସର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ ଖୁବ୍‌ ନିନ୍ଦା କରୁଛନ୍ତି, ତାହାହେଲେ ମୁଁ ଏଠାରେ କହିବି ହରିଜନ ନେତାମାନେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଓ କଂଗ୍ରେସର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ ଜିନ୍ନାଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକତର ତୀବ୍ର ଭାଷାରେ ନିନ୍ଦା କରୁଛନ୍ତି; କିଛିଦିନ ତଳେ ହରିଜନ ନେତା ଡ଼ାକ୍ତର ଆମ୍ବେଦକର ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟକୁ ତୀବ୍ର ଭାବରେ ନିନ୍ଦାକରି ଏକ ବିବୃତି ଦେଇଅଛନ୍ତି, ଯାହାକିକ ତା ୩୦/୦୭/୪୨ ରିଖର ଦୈନିକ ‘ନବଭାରତ’ ରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଛି। ସମସ୍ତଙ୍କ ଜାଣିବା ନିମନ୍ତେ ମୁଁ ବର୍ତ୍ତମାନ ତାହା ପଢ଼ୁଛି। ସେ କହିଛନ୍ତି ‘‘କୈାଣସି ଲୋକ ଗାନ୍ଧିଙ୍କ ଠାରୁ ଏକ ସ୍ଥାୟୀ ନୀତି ଆଶାକରି ନ ପାରନ୍ତି କିନ୍ତୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲୋକ ତାଙ୍କଠାରୁ ଦାୟିତ୍ୱଭାବ ଆଶା କରିବାଟା ଯଥେଷ୍ଟ ଯୁକ୍ତିସଙ୍ଗତ। ମାତ୍ର ଏଥିରେ ଆଦୈା ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ ଯେ ମିଃ ଗାନ୍ଧିଙ୍କର ବର୍ତ୍ତମାନ ଏକ ଗଣଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ କରିବା ଯେପରି ଦାୟିତ୍ୱହୀନ ସେହିପରି ମଧ୍ୟ ମୂର୍ଖତାର ବିଷୟ। ଭାରତ ଇତିହାସରେ ଏପରି ସଂକଟ ସମୟରେ କାହିଁକି ମିଃ ଗାନ୍ଧି ଏପରି ଏକ ଗୁରୁତର ପନ୍ଥା ଅବଲମ୍ବନ କରିବା ଉଚିତ୍‌ ମନେକଲେ, ତା ବୁଝିବା ବଡ଼ କଷ୍ଟକର। ମୋ ପକ୍ଷରେ କେତେକ ବିଷୟ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ।’’ ମୁଁ ଏଠାରେ କହିବାକୁ ଚାହେଁ ଯେ,ମିଃ ଜିନ୍ନା ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କୁ କେବେ ‘‘ମୁର୍ଖ’’ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି କି ନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ଆମ୍ବେଦକର ଭଦ୍ରତାର ସୀମା ଲଘଂନ କରି ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟକୁ ମୁର୍ଖତାର ବିଷୟ ବୋଲି କହିଅଛନ୍ତି। ଏହା କହିବା ଦ୍ୱାରା ମୁଁ କହିବାକୁ ଯାଉନାହିଁ ଯେ, ଆମ୍ବେଦକର ଠିକ୍‌ କହିଛନ୍ତ ମୁଁ ଏଠାରେ ତୁଳନା କରି ଦେଖାଇ ଦେବାକୁ ଯାଉଛି ଯେ,ମୁସଲିମଲିଗ୍‌ ନେତା ମିଃ ଜିନ୍ନାଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା ହରିଜନ ନେତା ଡାକ୍ତର ଆମ୍ବେଦକର କଂଗ୍ରେସ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଅଧିକ ନିନ୍ଦା କରୁଛନ୍ତି। ଉକ୍ତ ସମସ୍ତ କାରଣରୁ ସରକାର ମୁସଲମାନମାନଙ୍କୁ ସମୁହ ଜୋରିମାନାରୁ ଅବ୍ୟାହତି ଦେଇଥିବା ସ୍ଥଳେ ହରିଜନ ସଂପ୍ରଦାୟଙ୍କୁ ଛାଡ଼ ନ ଦେଇ ପକ୍ଷପାତ କରିଛନ୍ତି। ଯଦି ଏହା କୁହାଯାଏ ଯେ, ବରିରେ ହରିଜନମାନେ ଗଣ୍ଡଗୋଳରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ ବୋଲି ହରିଜନ ସଂପ୍ରଦାୟକୁ ସମୁହ ଜୋରିମାନାରୁ ଛାଡ଼ କରାଯାଇ ନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ମୁସଲମାନମାନେ ତ ଲୁଟତରାଜରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିବାରୁ କେତେଜଣ ଗିରଫ ଓ ଜାମିନରେ ଖଲାସ ହୋଇଛନ୍ତି। ସରକାର ସେ ସଂପ୍ରଦାୟକୁ ସମୂହ ଜୋରିମାନାରୁ ମୁକ୍ତ କଲେ କାହିଁକି ? ମୁଁ ହରିଜନମାନଙ୍କୁ ଛାଡ଼ିଦେବା ପାଇଁ ଏତେ କଥା କହୁନାହିଁ। ମୋର କହିବାର କଥା- ସରକାର ଗୋଟିଏ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ନୀତି ଅବଲମ୍ବନ କରି କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତୁ। କାହାରିକୁ ଛାଡ଼ ନଦେଇ ସମସ୍ତଙ୍କଠାରୁ ସମୁହ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ କରନ୍ତୁ, ମୁଁ କିଛି କହିବିନାହିଁ । ଯଦି ମୁସଲମାନ ମାନଙ୍କୁ ଛାଡ଼ି ଦେଲେ ତାହାହେଲେ ହରିଜନମାନଙ୍କୁ ଛାଡ଼ ଦେବାର ଅଧିକ ଯୁକ୍ତି ଯୁକ୍ତ କାରଣ ଥିବାରୁ ମୁଁ ସରକାରଙ୍କୁ କହିଛି ସରକାର ହରିଜନ ସଂପ୍ରଦାୟକୁ ମଧ୍ୟ ଛାଡ଼ ଦିଅନ୍ତୁ। ପ୍ରଦେଶରେ ଘଟିନାହିଁ,ସରକାର ପ୍ରଥମେ ଏଇଠି କରିବେ ତାହା ନୁହେଁ ବମ୍ବେ ସରକାର ହରିଜନମାନଙ୍କୁ ଛାଡ଼ ଦେଇଛନ୍ତି। ଦେଖାଶିଖା ଓଡ଼ିଶା ସରକାର ବମ୍ବେ ସରକାରଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଦେଖି ଏଣିକି ହରିଜନମାନଙ୍କୁ ସମୂହ ଜୋରିମାନାରୁ ମୁକ୍ତ ଦିଅନ୍ତୁ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ଗଣ୍ଡଗୋଳର ସୁବିଧା ନେଇ ଆମ ବିଞ୍ଝାରପୁର ପୁଲିସ ଲୋକମାନଙ୍କଠାରୁ କିପରି ଟଙ୍କା ଆଦାୟ କରୁଛନ୍ତି ସେ କଥା ବର୍ତ୍ତମାନ ମୁଁ ସରକାରଙ୍କୁ ଜଣାଇ ଦେଉଛି। ଯେଉଁଠି ଲୁଟତରାଜ ହେଉଛି ସେଠାର ଲୋକ ପୁଲିସରେ Informationଦେଲେ ସୁଦ୍ଧା ପୁଲିସ ସେଠାକୁ ଯାଉନାହିଁ। ଏହାର କାରଣ ସେ ଜାଗାରୁ କିଛି ଟଙ୍କା ପଇସା ପାଇବାର ପୁଲିସର ଆଶା ନାହିଁ। ଆମ ଗାଁ ପାଖ ବିଦାପଡ଼ା ଗାଁରେ ଜଣକର ଅମାରରୁ କେତେକ ଲୋକ ଆସି ଧାନ ନେଇଗଲେ। ବଣିଆପାଳ ଗାଁରେ ଗୋଟିଏ ଅମାରରୁ ଲୋକେ ଧାନ ନେଇଗଲେ। ସେ ଗାଁର ଲୋକ ଆସି ଥାନାରେ କହିଲେ, ଥାନା ଅଫିସର ନବାବ ଖାଁ କହିଲେ ‘‘ତୋ ଧାନ ନେଇଗଲେ ମୁଁ କଣ କରିବି’’। ମୁଁ ନିଜେ ଏକଥା ନବାବ ଖାଁଙ୍କୁ ପଚାରିବାରୁ ସେ ମୋତେ କହିଲେ ‘‘ ସେ ଲୋକ ଥାନାକୁ ଆସିଥିଲା। ମୁଁ ତାକୁ ଥାନାରେ ବସିବାକୁ କହି ଟିକିଏ ଘରକୁ ଗଲି, ଘରୁ ଆସିଲାବେଳକୁ ସେ ଲୋକଟି ଚାଲିଗଲାଣି। ମୁଁ ସେ ଯାଗାକୁ ଏକୁଟିଆ ଯିବି ନାହିଁ। ବରିରୁ ଫେରିଲେ, ପୁଲିସ ସାହେବଙ୍କୁ ସଙ୍ଗେ ନେଇଯିବି’’ । ତାପରେ ମୁଁ ସାହେବଖାଁଙ୍କୁ ପୁଲିସ Information ନନେଉଥିବା କଥାକହିଲି।ସେକହିଲେ‘‘ହଁ,ମୁଁଜାଣେ ପୁଲିସ ଖାଇପିଇ ମୈାଜ କରି ଖାଲି ଘରେ ଶୋଉଛନ୍ତି। ମୁଁ ବରିରୁ ଆସେ, ସବୁ ଠିକ୍‌ ହୋଇଯିବ’’। କିନ୍ତୁ ବରିରୁ ଫେରିଲା ପରେ କେହି ଘଟଣା ସ୍ଥାନକୁ ଗଲେ ନାହିଁ।

ବରିକୁଳଅଞ୍ଚଳରେ ପଙ୍କଜ ଦେବତାଙ୍କର ଅମାର ଲୁଟ୍‌ ହୋଇଥିଲା। ସେ ଜଣେ ବଡ଼ଲୋକ ସେଠୁଁ ଖୁବ୍‌ ଟଙ୍କା ପଇସା ମିଳିବ ଏଥିପାଇଁ ପୁଲିସ ଆଉ କେଉଁଠିକି ନ ଯାଇ ସେଠାକୁ ଆଗେ ଚାଲିଗଲେ। ସେଠାରେ ପୁଲିସ ଗୋଟିଏ ଯାଗାରେ ରହି କେତେକ ଗାଁରୁ ଲୋକମାନଙ୍କ ଧରି ନେଇଗଲା। ପୁଲିସ ଯେଉଁଠାରେ ରହୁଥିଲେ ଯାତ୍ରାବାଲାଙ୍କୁ ଅଣାଇ ବୈଠକ କରୁଥିଲେ, ଖାସି ମରାଉଥିଲେ ଇତ୍ୟାଦି। ଦୋଷୀ ନିର୍ଦୋଷ ସମସ୍ତଙ୍କୁ Reserve ପୁଲିସଙ୍କଦ୍ୱାରା ବନ୍ଧୁକ ଡିହ ଓ ଅନ୍ୟପ୍ରକାର ମାଡ଼ ମରାଉଥିଲେ ଏବଂ ଲୋକଙ୍କ ଠାରୁ ଦଶ, କୋଡ଼ିଏ, ପଚିଶ ଲେଖାଏଁ ଟଙ୍କା ଆଦାୟ କରିଛନ୍ତି। ବିତନା ବୋଲି ଗୋଟିଏ ଗାଁରୁ ପୁଲିସ ଘର ପିଛା ଦୁଇଟଙ୍କା ଓ ହରିଜନ ଘରପିଛା ଆଠଅଣା ଲେଖାଏଁ ଆଦାୟ କରିଥିବା କଥା ସେଠାରେ ଲୋକେ ମୋତେ କହିଲେ। ମୁଁ ନିଜେ ସେ ଅଞ୍ଚଳକୁ ଯାଇଥିଲି। ସେଠାରେ ଲୋକଙ୍କଠାରୁ ଟଙ୍କାର ପରିମାଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଦୁଇ ପ୍ରକାର କଥା ଶୁଣିଲି। କେତେକ କହିଲେ, ପୁଲିସ ଏ ଅଞ୍ଚଳରୁ ହଜାରେ ବାରଶହ ଟଙ୍କା ଆଦାୟ କରି ନେଇଛି। ଆଉ କେତେକ କହିଲେ ପାଞ୍ଚଶହ ଛଅଶହ ଟଙ୍କା ଆଦାୟ କରି ନେଇଛି। ଯେଉଁମାନେ ମାଡ଼ ଖାଇଥିଲେ ଓ ଟଙ୍କା ଦେଇଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ୩ ଜଣଙ୍କ ସହିତ ମୋର ଦେଖା ହୋଇଥିଲା। ସେମାନଙ୍କୁ କହିବାରୁ ସେମାନେ ସମସ୍ତ ବିଷୟ ମୋତେ ଲିଖିତ ଭାବରେ ଟିପ ଓ ଦସ୍ତଖତ ସହିତ Statement ଦେଇଛନ୍ତି।ସେ Statement ସବୁ ମୁଁ ବର୍ତ୍ତମାନ ପଢ଼ୁଛି। ସେଥିରୁ ସମସ୍ତେ ବୁଝିପାରିବେ, ଗୋଟିଏ ୬୮ ବର୍ଷର ବୁଢ଼ାକୁ କିପରି ମାଡ଼ ଦିଆଯାଇ ଟଙ୍କା ଆଦାୟ କରାଯାଇଅଛି, ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ପ୍ରତି କ’ଣ ହୋଇଥିବ;

‘‘ ଲିଖିତଂ ଅମୁକ, ସା ପୁରିବିନ୍ଧା। ପ୍ର। ଦୋଳଗ୍ରାମ, ଥାନା ବିଞ୍ଝାରପୁର। ଜି। କଟକ।ଏହିକି ଗତ ୨୩/୯/୪୨ ତାରିଖ ବୁଧବାର ଦିନ ବିଞ୍ଝାରପୁର ପୁଲିସ ଜମାଦାର ଅମୁକବାବୁ ଜଣେ ଚୈାକିଦାର ଦ୍ୱାରା ମୋତେ ଦଧିବାମନପୁର ଗୁଣ୍ଡିଚା ପଡ଼ିଆ ସ୍କୁଲଘରକୁ ଡ଼କାଇ ନେଲେ ଏବଂ କହିଲେ – ତୁମେ କଂଗ୍ରେସବାଲାଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ ଦେଇ ଗାଁରେ ଗୋଳମାଳ ଲଗାଇଥିଲ। ମୁଁ ମନାକରିବାରୁ ଅମୁକବାବୁ ମୋ କାନ ଧରି ଦଶ କୋଡ଼ିଏ ଥର ଉଠା ବସା କଲେ ଓ ଜଣେ ବନ୍ଧୁକଧାରୀ ପୁଲିସକୁ ହୁକୁମ ଦେବାରୁ ସେ ମୋତେ ବନ୍ଧୁକରେ ଡିହମାରି ଦୁଇପାହାର ପିଟି ଦଶ ବାର ବିଧା ମାରିଥିଲେ। ମୁଁ ବୁଢ଼ା ଲୋକ। ମୋର ୬୮ ବର୍ଷ, ମୁଁ କୁଳୀନ କରଣ ବଂଶର ଲୋକ। ମୁଁ ମାଡ଼ ଖାଇବା ଦ୍ୱାରା ବହୁତ ଲୋକଙ୍କ ସାମନାରେ ମୋର ମାନ ମହତ ସବୁ ଗଲା। ତା ପରେ ଅମୁକବାବୁ ନାନା ଅସଭ୍ୟ ଭାଷାରେ ଗାଳି ଦେଇ କହିଲେ ‘‘ଶଳା,ଯଦି ଭଲ ଗତି ଅଛି, ଜେଲ୍‌ ଯିବାକୁ ଇଛା ନାହିଁ ଏହିଠାରେ ହାଜର ଥାଆ। ମୁଁ ରହିଲି। ରାତ୍ର ଘ ୧୧ଣ୍ଟା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୋତେ ଅଟକାଇ ରଖିଲେ। ପଚାଶ ଟଙ୍କା ନ ଦେଲେ ମୋତେ ଚାଲାଣ କରିବାକୁ ଧମକାଇଲେ। ମୁଁ କୈାଣସି ଦୋଷ ନ କରିଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ଇଜ୍ଜତ ଯିବା ଓ ମାଡ଼ ଭୟରେ ବାଧ୍ୟହୋଇ ଟ ୨୧ଙ୍କା ଦେବାରୁ ମୋତେ ଛାଡ଼ିଦେଲେ। ଇତି।

ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ Statement:-

“ଲିଖିତଂ ଅମୁକ ସା ଉତ୍ତଙ୍ଗରା।ଥାନା ବିଞ୍ଝାରପୁର। ଏହିକି ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ମାସେ ହେବ। ରବିବାର ଦିନ ରାତି ଦୁଇ ତିନି ଘଡ଼ି ହେବ, ଦଫାଦାର ଓ ବନ୍ଧୁକବାଲା ୩ ଜଣ ମୋତେ ରଘୁନାଥପୁର ଡାକି ନେଇଗଲେ। ସେଠାରେ ବିଞ୍ଝାରପୁର ଥାନା ଜମାଦାର ଅମୁକବାବୁ ଥିଲେ। ପଙ୍କଜ ଦେବତା ଅମାର କିଏ ଲୁଟି କଲା ମୋତେ ପଚାରିଲେ। ମୁଁ ଜାଣେନାହିଁ କହିବାରୁ ମୋତେ ଗାଳିଦେଇ କହିଲେ, ତୁ ଶଳା କିଛି ଜାଣୁନା? ତୁ ଶଳା ଲୁଟ୍ କରିଛୁ।ଏହା କହି ଜମାଦାର ମୋତେ ୪ ଚାପୁଡ଼ା,୨ ଗୋଇଠା, ୨ଟା ବିଧା ପକାଇଲେ ଓ ଜଣେ ବନ୍ଧୁକବାଲାକୁ ହୁକୁମ ଦେବାରୁ ସେ ବନ୍ଧୁକରେ ୩ଟା ଡିହ ପକାଇଲେ। ତହିଁ ଆରଦିନ ସଞ୍ଜବେଳଯାଏ ଅଖିଆ ଅପିଆ ରଖିଲେ। ଦଶ ଟଙ୍କା ନ ଦେଲେ ଆହୁରି ମାଡ଼ ଦେବେ, ବନ୍ଧୁକରେ ଭୁଷିଦେବେ ଓ ଜେଲଖାନାକୁ ପଠାଇବେ ବୋଲି ଡରାଇଲେ। ମୁଁ ଗୋଡ଼ତଳେ ପଡ଼ି ମାଡ଼ ଭୟରେ ଟ ୭ ଙ୍କା ଦେବାରୁ ଛାଡ଼ିଦେଲେ। ଇତି । ଏ ଟିପଚିହ୍ନ।

ସହି ଅମୁକ।’’

ଆଉ ଗୋଟିଏ Statement:-

‘‘ଲିଖିତଂ ଅମୁକ। ସା ଉତ୍ତଙ୍ଗରା। ପ୍ର ଦୋଳଗ୍ରାମ। ଥା ବିଞ୍ଝାରପୁର। ଏହିକି, ଆଜକୁ ମାସେ ଖଣ୍ଡେ ହେବ ରଇବାର ଦିନ ରାତିରେ ବିଞ୍ଝାରପୁର ଥାନା ଜମାଦାର ଅମୁକବାବୁ ମୋତେ ରଘୁନାଥପୁରକୁ ଡ଼କାଇ ନେଲେ ଏବଂ କହିଲେ ତୁ ଶଳା ପଙ୍କଜ ଦେବତା ଅମାରରୁ ଧାନ ଲୁଟି କରିଛୁ। ମୁଁ କହିଲି ନା ବାବୁ, ମୁଁ ଜମା ଯାଇନାହିଁ। ଏହା କହିବାରୁ ସେ ରାଗି କରି ଶଳା ବାଇଁଞ୍ଛ ଗାଳି ଦେଇ ବିଧା, ଚାପୁଡ଼ା, ବନ୍ଧୁକଭୁଷା ଓ ଗୋଇଠା ଅନେକ ମାଇଲେ। ଜଣେ ବନ୍ଧୁକବାଲା ଦୁଇ ଡିହ ପକାଇଲା। ସେ ଦିନ ମୋତେ ଡକାଇ ରଖିଲେ। ତହିଁଆର ଦିନ ସନ୍ଧ୍ୟାବେଳେ ପର୍ଜ୍ୟନ୍ତ ବିନା ଅନ୍ନଜଳରେ ରଖିଲେ। ମୁଁ ଦଶଟଙ୍କା ଦେଲେ ମୋତେ ଛାଡ଼ିଦେବେ ବୋଲି କହିଲେ। ଟଙ୍କା ନ ଦେଲେ ଆହୁରି ମାଡ଼ ଦେବେ, ବନ୍ଧୁକରେ ଭୁଷିଦେବେ ବୋଲି ଡରାଇଲେ। ମୁଁ ମାଡ଼ ଭୟରେ ଗୋଡ଼ହାତ ତଳେ ପଡ଼ି ଟ ୫ଙ୍କା ଦେବାରୁ ମୋତେ ଛାଡ଼ିଦେଲେ। ଇତି।

ଏ ଟିପଚିହ୍ନ ସହି ଅମୁକ।’’

ପୁଲିସ ଆଉ କଅଣ କରୁଛନ୍ତି ଶୁଣନ୍ତୁ। ବିଞ୍ଝାରପୁରରେ ଦର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କମିଟି ଅଛି। ସେ କମିଟି ବସି ଯେଉଁ ଦର ସ୍ଥିର କରନ୍ତି, ତାହା ଏକ ପ୍ରକାଶ୍ୟ ଯାଗାରେ ଲଟକାଇ ଦିଆ ଯାଇଥାଏ କିନ୍ତୁ ଦୋକନୀମାନେ ଆଦୈା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦରରେ ବିକ୍ରି ନ କରି ଢେର ବେଶୀ ଦରରେ ବିକ୍ରି କରୁଛନ୍ତି। ଏପରି କି କିରାସିନୀ ଟିଣ ଯେତେବେଳେ ଟ ୫ଟଙ୍କା ହୋଇଥିଲା, ସେତେବେଳେ ଦୋକନୀମାନେ ଟ ୧୧ଙ୍କା ଦରରେ ବିକ୍ରି କରୁଥିଲେ। ବର୍ତ୍ତମାନ ମଧ୍ୟ ଏହିପରି ଚାଲିଛି। ପୁଲିସ ସବୁ ଦେଖୁଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା କିଛି କରୁନାହିଁ। କେହି ପୁଲିସ ପାଖକୁ ସମ୍ବାଦ ଦେବାକୁ ଗଲେ ପୁଲିସ ଅଫିସର ନବାବ ଖାଁ ଓ ତାଙ୍କର ଶିଷ୍ୟ ଓ ଉପଶିଷ୍ୟମାନେ କେହି ସମ୍ବାଦ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ। ଆମେ ତିନିଜଣ ଥରେ ଏକ ଟିଣ କିରାସିନୀ ପାଇଁ S.D.O ଙ୍କୁ ଆବେଦନ କରିଥିଲୁଁ। S.D.O ଦରନିୟନ୍ତ୍ରଣ କମିଟିର ସଭାପତି କଲ୍ୟାଣପୁରର ଶ୍ରୀ ଭଗତବଲ୍ଲଭ ଦାସଙ୍କୁ ଟିଣେ କିରାସିନୀ ଆମକୁ ଦେବାପାଇଁ ଲେଖିଲେ। ତଥାପି ଆମକୁ ଟିଣେ କିରାସିନୀ ମିଳିଲା ନାହିଁ। ଲୋକେ କହୁଛନ୍ତି, ବିଞ୍ଝାରପୁର ପୁଲିସ ଅଫିସର ନବାବ ଖାଁ ଓ ଭଗତବାବୁ ପ୍ରଭୃତି କେତେଜଣ ଏକ ପରାମର୍ଶ ହୋଇ କାହାକୁ ଧରୁ ନାହାନ୍ତି। ଦୋକାନୀମାନେ ଢେର ବେଶୀ ଦରରେ ବିକ୍ରି କରି ଲାଭବାନ୍ ହେଉଛନ୍ତି ଏବଂ ସେମାନେ ନବାବ ଖାଁ ଓ ଭଗତବାବୁଙ୍କୁ ଚୁକ୍ତି ଅନୁସାରେ କିଛି କିଛି ଦେଉଛନ୍ତି। ବର୍ତ୍ତମାନ କିରାସିନୀ ସେର ବିଞ୍ଝାରପୁରରେ ଟ ୦ ଦରରେ ବିକ୍ରି ହେଉଛି।

The Hon’ble the SPEAKER(SriBirabara Narayan Chandra Dhir Narendra): I think, we may now adjourn for lunch.

(Interval for lunch)

ମାନ୍ୟବର ସଭାପତି ମହୋଦୟ, ଆଉ ଗୋଟିଏ ଦୁଇଟି କଥା ସରକାରଙ୍କୁ ଜଣାଇ ଦେଇ ମୋର ବକ୍ତବ୍ୟ ଶେଷ କରିବି। ଆଉ ଥରେ ପୁଲିସ ଅଫିସର ନବାବ ଖାଁ ବିଞ୍ଝାରପୁର ହାଟକୁ ବାଲିଆପାଳ ଅଞ୍ଚଳର ଭୀମ ସାହୁ ନାମକ ଜଣେ ଦୋକାନୀକୁ ଗୁଆ ଅଧିକ ଦରରେ ବିକ୍ରି କରୁଥିଲା ବୋଲି କହି ଗିରଫ କରି ନେଇଗଲେ। ଶହ ଶହ ଲୋକଙ୍କ ଆଗରେ ହାତକୁ ବାନ୍ଧି ନେଇଗଲେ। ତାକୁ ରାତି ୮/୯ଟା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଥାନାରେ ରଖିଲେ। ମାଡ଼ ମାରିଛନ୍ତି କି ନା ମୁଁ କହିପାରିବି ନାହିଁ, ଧମକା ଧମକି କରି ତା’ଠାରୁ ଟ ୧୨ ନେଇ ତାକୁ ଛାଡ଼ିଦେଲେ। ସେ ଏ ଗୃହର ମାନ୍ୟବର ସଭ୍ୟ ବ୍ରଜସୁନ୍ଦର ବାବୁଙ୍କ ପାଖକୁ ଫେରାଦ ହେବା ପାଇଁ ଗଲା। କାରଣ ସେ ଜାଣିଥିଲା ହାଟ ବ୍ରଜସୁନ୍ଦର ବାବୁଙ୍କର ବୋଲି। ବ୍ରଜସୁନ୍ଦରଙ୍କର ଜମିଦାରୀ କୋର୍ଟ ଅଫ ଓ୍ୟାର୍ଡସ ଅଧୀନ ହୋଇଅଛି ବୋଲି ସେ ଏତକ ବୁଝି ନ ଥିଲା। ବ୍ରଜବାବୁ ତାକୁ ଲେଖିକରି ଦେବାପାଇଁ କହିବାରୁ ସେ ସମସ୍ତ ବିଷୟ ନିଜ ହାତରେ ଲେଖି ସେଥିରେ ଟିପ ଦସ୍ତଖତ ଦେଇ ଏକ Statement ବ୍ରଜବାବୁଙ୍କୁ ଦେଇଛି।ବ୍ରଜବାବୁ ମାନ୍ୟବର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଓ I.G. ଙ୍କୁ ଉକ୍ତ ଷ୍ଟେଟମେଣ୍ଟ ଦେଖାଇ ବିହିତ ପ୍ରତିକାର କରିବେ ବୋଲି କହିଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ଦୁଃଖର ବିଷୟ, ବ୍ରଜବାବୁ ତାଙ୍କର ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟଜନିତ ଆଳସ୍ୟ ବଶରୁ ହେଉ,କିମ୍ବା ଅନ୍ୟ କୈାଣସି କାରଣରୁ ହେଉ ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ଷ୍ଟେଟମେଣ୍ଟକୁ ନିଜ ପାଖରେ ରଖିଛନ୍ତି, କିଛି କରି ନାହାନ୍ତି। ଏହି ଘଟଣାର ଅଳ୍ପଦିନ ପରେ ଉକ୍ତ ଭୀମ ସାହୁ ଝୁରି ଝୁରି ମରିଗଲା। ଏପରି ଲୋକ ଅଛନ୍ତି, ଯେଉଁମାନେ ଜୀବନରେ କାହାଠାରୁ ମାଡ଼, ଗାଳି, ଅପମାନ ଖାଇ ନ ଥାନ୍ତି, ଅନେକ ଲୋକଙ୍କ ଆଗରେ ମାଡ଼, ଗାଳି, ଅପମାନ ପାଇଲେ ମନକୁ ବିଶେଷ ବାଧିଯିବା ଫଳରେ ଝୁରି ଝୁରି ମରିଯାଆନ୍ତି। ଭୀମ ସାହୁର ଆଗରୁ କିଛି ରୋଗ ନ ଥିଲା। ତାର ମରଣ ଏହି ପ୍ରକାର ମରଣ ବୋଲି ମୋର ବିଶ୍ୱାସ।

କହ୍ନେଇ ବୋଲି ଜଣେ କଣ୍ଡରାକୁ ମଦ ଚୋରୀ କରିବାକୁ ଯାଇଥିଲା ବୋଲି କୁହଯାଇ ଧରି ନିଆ ହୋଇଥିଲା। ତାକୁ ଥାନା ଜମାଦାର ଚାପୁଡ଼େ ମାଡ଼ ମାରିଥିଲେ। ତା ଠାରୁ ଟଙ୍କା ନ ପାଇଲେ ତାକୁ ହାଜତରେ ପୂରାଇଦେବାକୁ ଡରାଇଲେ। ତା ମା ତା’ର ଜମିଦାର ଶେଖ୍‌ ଅମଜାଦ୍‌ ଅଲ୍ଲୀଙ୍କଠାରୁ ଗୋଡ଼ୋ ହାତ ଧରି ଟଙ୍କା ଆଣିଲା। ନବାବ ଖାଁ ମୁନସୀ ଟ ୧୮ଙ୍କା ପାଇବାରୁ କହ୍ନେଇକୁ ଛାଡ଼ି ଦେଲେ।

ବିଞ୍ଝାରପୁର ଥାନାର ରାଉତସାଇରେ ଗଉଡ଼ ଖଣ୍ଡାଏତ ବିବାବ ବହୁଦିନରୁ ଲାଗିଥିଲା। ସେଠାରେ ହତ୍ୟାକାଣ୍ଡ ହେଲା, କେତେ ଲୋକଙ୍କୁ ଜେଲ ନା ଫାଶୀ କଅଣ ହେଲା। ଏହି ହତ୍ୟାକାଣ୍ଡ ପାଇଁ ବିଞ୍ଝାରପୁର ପୁଲିସ ଅବଶ୍ୟ ଦାୟୀ। କାରଣ, ରାଉତସାଇରୁ ଗଉଡ଼ମାନେ ଅନେକ ଥର ଥାନାକୁ ଏତଲା ଦେବାକୁ ଆସିଥିଲେ। ଥାନା ଅଫିସର ଏତଲା ନିଅନ୍ତି ନାହିଁ କି ତଦନ୍ତ କରିବାକୁ ଯାଆନ୍ତି ନାହିଁ। ଯଦି ପୁଲିସ ତା’ର କର୍ତ୍ତବ୍ୟରେ ହେଳା କରି ନଥାନ୍ତା, ତାହାହେଲେ ରାଉତସାଇ ହତ୍ୟାକାଣ୍ଡ ଘଟି ନ ଥାନ୍ତା। ଖଣ୍ଡାଏତମାନଙ୍କର ଜୁଲମ ଉପରେ ଜୁଲମ ସହି ନ ପାରି ଗଉଡ଼ କେତେ ଜଣଙ୍କୁ ହାଣିଲା।

ସରକାର ବିଞ୍ଝାରପୁର ପୁଲିସଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ମୋଠାରୁ ଏତେ କଥା ଶୁଣି ହଠାତ୍‌ ଉତ୍ତର ଦେବେ-ତମେ ଜଣେ M.L.A., ଏତେ କଥା ହେଉଛି, ତମେ ବିଭାଗୀୟ ଅଫିସରଙ୍କୁ କିମ୍ବା ସରକାରଙ୍କୁ ଜଣାଇ ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏ ସବୁର ପ୍ରତିକାର କଲ ନାହିଁ କାହିଁକି ? ତାର ଉତ୍ତରରେ ମୁଁ ସରକାରଙ୍କୁ ଜଣାଇ ଦେଉଛି – ସରକାରଙ୍କୁ କୌଣସି ଅଭିଯୋଗ ଜଣାଇଲେ ସରକାର ଆଦୌ କର୍ଣ୍ଣପାତ କରୁନାହାନ୍ତି । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୁପ ମୁଁ କହିବି, ମୁଁ ପ୍ରାଇମେରୀ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କ ବିଷୟରେ କୈାଣସି ବିଷୟର ତଦନ୍ତ ପାଇଁ ଗତ ତା ୮/୩/୪୨ ରିଖରେ ମାନ୍ୟବର ଶିକ୍ଷାମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ଏକ ଦରଖାସ୍ତ ଦେଇଥିଲି। ମଝିରେ ମଝିରେ ତାଙ୍କୁ ବାରମ୍ୱାର କହିବା ସତ୍ତ୍ୱେ ତଦନ୍ତ ହେଲାନାହିଁ । ତଦନ୍ତରେ ବିଳମ୍ବ ଘଟୁଥିବାର କାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସେ ଥରେ ମୋତେ ଗୋଟାଏ କଥା କହିଲେ, ତାହା ଅବଶ୍ୟ Private କଥା, ସେ କଥା ମୁଁ ଏଠାରେ କହିବି ନାହିଁ, ମୁଁ ସେ କଥା ମାନ୍ୟବର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ଜଣାଇବାରୁ ସେ ହଠାତ୍ କହିଲେ “Oh no, ତମେ ଗୋଦାବରୀଶ ବାବୁଙ୍କୁ Reminder ଦିଅ, ଦରଖାସ୍ତର ନକଲ ମୋତେ ଦିଅ, ନିଶ୍ଚୟ ତଦନ୍ତ ହେବ ।’’ ତହୁଁ ମୁଁ ତା ୨୫/୫/୪୨ ରେ ମାନ୍ୟବର ଶିକ୍ଷାମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ସ୍ମାରକୀପତ୍ର ଦେଲି ଏବଂ ସେହିଦିନ ଦରଖାସ୍ତର ନକଲ ମଧ୍ୟ ମାନ୍ୟବର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ଦେଲି । କିନ୍ତୁ ଦୁଃଖର ବିଷୟ ମଝିରେ ଅନେକଥର କହିଥବା ସତ୍ତ୍ୱେ ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତଦନ୍ତ ହେଲାନାହିଁ ।

କେତେକ ଗୁଣ୍ତା ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକ ଆମ ଘରବାରୀ ହତା ଭିତରେ Criminal trespass କରି ଥରେ କେତଟା କୋଚିଳା ଗଛ ହାଣି ନେଇଗଲେ, ଆଉ କେତେ ଥର କେତେ ଅନର୍ଥ ଘଟାଇଲେ । ମୁଁ ଥାନା ଅଫିସର ନବାବ୍ ଖାଁଙ୍କୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଥର ଲିଖିତ Information ଦେଇ ସୁଦ୍ଧା ସେ ଆଦୌ F.I.R. କଲେ ନାହିଁ କିମ୍ୱା ତଦନ୍ତ କଲେ ନାହିଁ । ଥରେ ସେହି ଗୁଣ୍ଡା ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକମାନେ ଆମ ଖଞ୍ଜା ଭିତରେ ପଶି ମୋତେ Assault କଲେ । ମୁଁ ଥାନାରେ ଲିଖିତ Information ଦେଲେ ସୁଦ୍ଧା ଉକ୍ତ ନବାବ ଖାଁ ମୁନ୍ସି ତଦନ୍ତ କଲେ ନାହିଁ । ମୁଁ ଏହିସବୁ ବିଷୟରେ ଏକ ଦରଖାସ୍ତ ମାନ୍ୟବର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ମହୋଦୟଙ୍କୁ ଗତ ତା ୨/୫/୪୨ ରିଖରେ ଦେଲି । ତାର ତଦନ୍ତ ନ ହେବାରୁ କିଛି ଦିନ ପରେ ପୁଣି ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ମହୋଦୟଙ୍କୁ କହିଲି ଏବଂ ଆଉ ଏକ ଦରଖାସ୍ତ ତା ୨୭/୫/୧୯୪୨ ରିଖରେ Superintentendent of Police ଙ୍କୁ ମୁଁ ନିଜେ ଯାଇ ଦେଲି । ସେ କହିଲେ ଯେ He will look into the matter personally, ତା ପରେ ଗତ ତା ୧/୬/୧୯୪୨ ରିଖ ରେ ଆଉ ଏକ ଦରଖାସ୍ତ ରେଜେଷ୍ଟରୀ କରି Superintendent of Police ଙ୍କୁ ପଠାଇଲି । କିଛି ତଦନ୍ତ ହେଲା ନାହିଁ କି ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମଧ୍ୟ କିଛି ତଦନ୍ତ ହୋଇ ନାହିଁ । ତା ପରେ ତା ୩/୭/୧୯୪୨ ରିଖରେ ଯାଜପୁର କୋର୍ଟରେ Under section 145 Cr.P.C. read with 107 Cr. P.C. ରେ ଏକ ଦରଖାସ୍ତ ଦେଲି । ଯାଜପୁର S.D.O. ଏହି ଦରଖାସ୍ତକୁ ତଦନ୍ତ କରି ରିପୋର୍ଟ ଦେବାପାଇଁ ବିଞ୍ଝାରପୁର ପୋଲିସ ଅଫିସରଙ୍କ ନିକଟକୁ ପଠାଇଲେ। ପୋଲିସ ଅଫିସର ନବାବ୍ ଖାଁ ତଦନ୍ତ କଲେ ନାହିଁ କି ଆଜି ପର୍ଯନ୍ତ ତଦନ୍ତ କରୁ ନାହାନ୍ତି । ତା ପରେ ଉକ୍ତ ଗୁଣ୍ତା ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ତା ୫/୧୦/୧୯୪୨ ରିଖରେ ଆଉ ଏକକାଣ୍ତ ଘଟିଲା । ମୁଁ ଥାନାରେ ଲିଖିତ ଏତଲା ଦେଲି । ତାକୁ ମଧ୍ୟ F.I.R. କରାଗଲା ନାହିଁ କି ତଦନ୍ତ କରାଗଲା ନାହିଁ । ତହୁଁ ମୁଁ ତା ୭/୧୦/୧୯୪୨ ରିଖରେ ଏକ ଦରଖାସ୍ତ ଯାଜପୁର S.D.O.ଙ୍କୁ ଦେଲି । ସେ ପୁଣି ତଦନ୍ତ କରି ରିପୋର୍ଟ ପଠାଇବା ପାଇଁ ମୋର ଦରଖାସ୍ତକୁ Divisional Inspector of Police ଙ୍କ ନିକଟକୁ ପଠାଇଲେ ତାର ମଧ୍ୟ ତଦନ୍ତ ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ହେଲା ନାହିଁ । ମୁଁ ତା ୭/୧୦/୧୯୪୨ ରେ ଏକ ଟେଲିଗ୍ରାମ ମାନ୍ୟବର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ମହୋଦୟଙ୍କ ନିକଟକୁ ଦେଲି । ସେ ସେତେବେଳେ ବୋଧହୁଏ କଟକରେ ନ ଥାଇ ପୁନାରେ ଥିଲେ । ତା ପରେ ଉକ୍ତ ଗୁଣ୍ତା ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ତା ୮/୧୦/୧୯୪୨ରିଖରେ ଆଉ ଏକକାଣ୍ଡ ହେଲା। ମୁଁ ପରିବାରର ସ୍ତ୍ରୀଲୋକମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କ ବାପ ଘରକୁ ପଠାଇ ଦେଲି ଏବଂ ତା ୮/୧୦/୧୯୪୨ ରିଖରେ ଆଉ ଏକ ଟେଲିଗ୍ରାମ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ମହୋଦୟଙ୍କ ନିକଟକୁ କଲି। ଏ ଟେଲିଗ୍ରାମ୍‌ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ମହୋଦୟଙ୍କୁ କଟକରେ ମିଳି ନାହିଁ, ଯେହେତୁ ସେ ପୁନାରେ ଥିଲେ। ଜଣେ ପୁଲିସ ସବଇନ୍ସପେକ୍ଟର ଅବହେଳା ବା ପକ୍ଷପାତିତା ଯୋଗୁଁ ଦୁଷ୍ଟ ଲୋକମାନଙ୍କର ଦୁଃସାହାସ କିପରି ବଢ଼ିବାରେ ଲାଗିଛି ଏବଂ ମୋର ଜୀବନ କିପରି ସଙ୍କଟାପନ୍ନ ହୋଇଛି ତାହା ସମସ୍ତେ ବୁଝନ୍ତୁ। ମୋ ଭଳି ଲୋକ ଏତେ ଦରଖାସ୍ତ , ଏତେ Interview, ଏତେ ଟେଲିଗ୍ରାମ କରି ସୁଦ୍ଧା ଗୋଟିଏ ଘଟଣାର ତଦନ୍ତ ସୁଦ୍ଧା ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ହେଲା ନାହିଁ। ଆଉ ଏ ସରକାରଙ୍କଠାରୁ କି ଆଶା କରାଯାଇପାରେ? ସରକାରଙ୍କଠାରୁ ପ୍ରତିକାର ପାଇଁ ମୁଁ ଯେତିକି ଉଦ୍ୟମ କଲିଣି,ସେତିକି କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ପାଇଁ ଲୋକସାଧାରଣଙ୍କର ଧୈର୍ଯ୍ୟ ଅଛି ତ?

ପୁଲିସର ଆଉ ଗୋଟିଏ କଥା ମନେ ପଡ଼ିଲା। ମାନ୍ୟବର ବ୍ରଜସୁନ୍ଦର ବାବୁଙ୍କର ଗୁହାଳି ଅମାରରୁ ଧାନ ଚୋରି ହେଲା। ତାଙ୍କର ତହସିଲଦାର ଥାନାରେ ସମ୍ବାଦ ଦେଲେ କିନ୍ତୁ ମୁନସି ନବାବ ଖାଁ ସମ୍ବାଦ ଗ୍ରହଣ କଲେ ନାହିଁ। ଯାହା ନାମରେ ସମ୍ବାଦ ଦିଆଯାଇଥିଲା ତାଠାରୁ କିଛି ଟଙ୍କା ନେଇ ଛାଡ଼ି ଦେଲେ। ଏ କଥା ମାନ୍ୟବର ବ୍ରଜବାବୁ ମୋତେ କହୁଥିଲେ। ସେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଏଠାରେ ଉପସ୍ଥିତ ଅଛନ୍ତି।

କେତେକ ଜାଗାରେ ହରିଜନମାନେ ଲୁଟତରାଜରେ ଯୋଗ ଦେଇଛନ୍ତି। ଏହାର କାରଣ କଣ? କାରଣର ଚେର ବୋହୁତ ଗଭୀରରେ। ଗୋଟିଏ ଘଟଣା କହିବି, ସେଇଥିରୁ ସରକାର ବୁଝି ପାରିବେ, ଏହାର ପ୍ରକୃତ କାରଣ କେଉଁଠି? ଗୋଟାଏ ଜାଗାରେ କେତେ ଜଣ ହରିଜନ ଜଣକର ଅମାର ଲୁଟ୍‌ କରିବାପାଇଁ ବାହାରୁଥିଲେ। ମୁଁ ସମ୍ବାଦ ପାଇ ଶୀଘ୍ର ସେଠାକୁ ଗଲି। ସେମାନଙ୍କୁ ପଚାରିବାରୁ ସେମାନେ ମୋତେ କହିଲେ ‘‘ବାବୁ! ଆମେ ପ୍ରତିବର୍ଷ ଅମୁକ ଗାଁରୁ ୨୦ ଗୈାଣୀ ୨୫ ଗୈାଣୀ ଧାନ କରଜ ଆଣୁ। ଆମ ଘରେ ଭାତ ନ ଥିବାରୁ ଆମେ ଏ ବର୍ଷ ଧାନ ପାଇ ଗଲୁଁ। ସେ ଗାଁର ଲୋକେ ମେଳିବାନ୍ଧି ଧାନ ମହାଜନକୁ କହିଲେ, ଆମ ଗାଁ ଧାନ ଆମ ଗାଁ ଲୋକେ ନେବେ, ଅନ୍ୟ ଗାଁ ଲୋକଙ୍କୁ ଦେଲେ ଆମେ ଲୁଟ କରିନେବୁଁ। ମହାଜନ ସେଥିପାଇଁ ଆମକୁ ଧାନ ଦେଲାନାହିଁ। ଅମୁକ ଲୋକର ଢେର ଧାନ ଅଛି, ତାକୁ କରଜ ମାଗିବାରୁ ସେ ଆମକୁ ଦେଉ ନାହିଁ। ତା ସାଙ୍ଗରେ ଆମର ଆଗରୁ କେବେ କାରବାର ନାହିଁ। ଆମ ଘରେ ତ ଖାଇବାକୁ ନାହିଁ, ଆମେ କଅଣ କରିବୁଁ? ଯାଉଛୁଁ, ଲୁଟି କରିବୁଁ, ଆମକୁ କେହି ଜେଲକୁ ନେଲେ ନେବ, ଆମେ ବଂଶ ତମାମ ଜେଲକୁ ଯିବୁଁ।’’ସରକାର ବର୍ତ୍ତମାନ ବୁଝନ୍ତୁ ଗୋଳମାଳର ପ୍ରକୃତ କାରଣ କେଉଁଠି? ଯେଉଁ ଜଠର ଅଗ୍ନି ହୁ ହୁ ହୋଇ ଜଳୁଛି, ତାହା ନିର୍ବାପିତ ନ ହେବା ଯାଏ ଦେଶରେ ପ୍ରକୃତ ଶାନ୍ତି ସ୍ଥାପିତ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ।

ତା ପରେ, ହରିଜନମାନଙ୍କ ସ୍ୱତ୍ୱା ଥିବା ଘରବାରି ଜମି ନାହିଁ। ଖୁବ୍‌ ଅଳ୍ପ ଲୋକଙ୍କର ସ୍ଥିତିବାନ ସ୍ୱତ୍ତ୍ୱ ଅଛି। ଅଧିକାଂଶ ହରିଜନ ସିକିମ ବା ମିନା ପ୍ରଜା। ସେମାନେ ଜମିଦାରଙ୍କ କଥା ନମାନିଲେ ଜମିଦାର ସେମାନଙ୍କୁ ଉଠାଇ ଦେବେ। ଯେଉଁଠାରେ ଅଳିହ ହୁଏ ସେଠାକୁ ଜମିଦାରମାନେ ନିଜ ନିଜ ଅଧୀନରେ ଥିବା ହରିଜନ ବାଡ଼ିଆଙ୍କୁ ନେଇ ମାରପିଟ କରାନ୍ତି। ସେମାନଙ୍କର ଯଦି ସ୍ୱତ୍ୱ ଥାନ୍ତା ତାହାହେଲେ ଜମିଦାରମାନେ ନିଜ ନିଜ ଅଧୀନରେ ଥିବା ହରିଜନ ବାଡ଼ିଆଙ୍କୁ ନେଇ ମାରପିଟ କରାନ୍ତି। ସେମାନଙ୍କର ଯଦି ସ୍ୱତ୍ୱ ଥାନ୍ତା ତାହାହେଲେ ଜମିଦାରମାନଙ୍କ କଥାରେ ସେମାନେ ଚାଲନ୍ତେ ନାହିଁ। ପଶୁପକ୍ଷୀଙ୍କ ରହିବା ପାଇଁ ସରକାର ଯେପରି ପୃଥିବୀରେ ସେମାନଙ୍କୁ କୈାଣସି ସ୍ୱତ୍ତ୍ୱଦେଇ ନାହାନ୍ତି, ହରିଜନମାନଙ୍କ ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ସରକାର ସେହିପରି କୈାଣସି ସ୍ୱତ୍ତ୍ୱ କଥା ବିଚାର କରି ନାହାନ୍ତି। ଆର ଥର ଆଇନ ଅମାନ୍ୟ ବେଳେ ସରକାର ଯେପରି ଜରୁରୀ ଆଇନ କରିଥିଲେ, ଯେଉଁ ପିଲା ଆଇନଅମାନ୍ୟ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯୋଗ ଦେବ ତାହାର ବାପକୁ ଦଣ୍ଡ ଦିଆଯିବ, ସେହିପରି ସରକାରଙ୍କର ଆଇନ କରିବା ଉଚିତ, ଯେଉଁ ସିକିମ ବା ମିନା ହରିଜନ ପ୍ରଜା ଲୁଟତରାଜ ବା ସେହିଭଳି କାର୍ଯ୍ୟରେ ଯୋଗଦେବ ତାର ଜମିଦାରକୁ ଦଣ୍ଡ ଦିଆଯିବ। ସରକାର ଟିକିଏ ଗଭୀର ଚିନ୍ତା କଲେ ବୁଝି ପାରିବେ ଯେ ହରିଜନମାନଙ୍କ ଗଣ୍ଡଗୋଳ ପାଇଁ ନିଜେ ସରକାର ଓ ସେମାନଙ୍କର ଜମିଦାରମାନେ ଦାୟୀ।

ମୋର ଶେଷ କଥା ହେଉଛି – ମୁଁ ଏହି ଘରେ କହିଥିଲି ଯତ୍ର ଯୋଗେଶ୍ୱର କୃଷ୍ଣ – ଯେଉଁ ଓଡ଼ିଶାରେ ଶ୍ରୀ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ହୋଇଛନ୍ତି, ସେ ଓଡ଼ିଶାରେ ଲୋକମାନେ ବର୍ତ୍ତମାନେ ସରକାରଙ୍କଠାରୁ ନିଜ ନିଜର ଦୁଃଖ ଦୁର୍ଦ୍ଦଶା ଘୁଞ୍ଚିବାର ଆଶା ବହୁ ପରିମାଣରେ କରିଛନ୍ତି। ମୁଁ ମାନ୍ୟବର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ମହୋଦୟଙ୍କୁ କହୁଛି ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଆଶା ଯେପରି ନୈରାଶ୍ୟରେ ପରିଣତ ନ ହୁଏ, ମୋତେ ଯେପରି ଶେଷରେ କହିବାକୁ ନ ପଡ଼େ –

ସଜ୍ଜନାନାମ୍‌ ବିନାଶାୟ

ଗୁଣ୍ଡାନାମ୍‌ ରକ୍ଷଣାୟଚ

ପାପ ସଂସ୍ଥାପନାର୍ଥାୟ

ସମ୍ଭବାମ୍ୟହମୁତ୍କଳେ।

RAJA BAHADUR OF KHALLIKOTE: Mr. Chairman, Sir, speaking of the present situation, my first words will be to offer my congratulations to the Ministry on the unexpected lease of life it has had on account of the present political situation.(cries of ‘hear’,hear’and’thank you’ from the Ministerial benches). This Ministry which was shaking in its shoes about two months ago and had done its best to put off facing this House has been enabled to carry on its precarious and unconstitutional existence for some time more. (Rai Bahadur Mandhata Gorachand Patnaik: Providence). Sir, those supports of the present Ministry who one fine morning suddenly found themselves in the embraces of my Hon’ble friend the Prime Minister might well congratulate themselves on their successful wire-pulling which has not only provided their group with offices under the Crown but has also cleared their path by removing a number of their colleagues and associates from the political arena. They may congratulate themselves also that they have bid good-bye to those political faiths and ideals by which they swore and had joined hands with their erstwhile opponents, which is not due, I am sure, to any radical change of faith in political principles but due entirely to an anxiety to taste the sweets of office. Indeed politics makes strange bed-fellows, but I am afraid this political mix up has not been altogether happy and comfortable of late as was apprehended from the beginning.

Mr.Chairman, the miracle which has brought about this change is the fact that 18 hon’ble members of this House have been conveniently spirited away and shut up. Behind prison bars one can hardly find a parallel to this state of affairs in the pages of constitutional history of any country where a decent democracy functions of come across an instance where a minority is suddenly converted into a majority by the simple process of putting its opponent into jail.

Sir, I wish to make it quite clear at the outset that I have absolutely no sympathy with those who have been found guilty offences against the State or of offences of interfering with the war effort after being duly tried in a Court of Law, but the detention of political opponents without any charges being framed against them and without any trial in the public courts, simply because of the fact that they are in a majority in the Assembly and threaten the continuance of the Ministry, hardly fits in with our ideas of constitutional democracy.

The Hon'ble Pandit GODAVARIS MISRA: May I ask, Sir, whether the hon'ble member means to say that it is only in this Province that this unusual thing has been done or has it been done in other Provinces ?

RAJA BAHADUR OF KHALLIKOTE: This unusual thing has been done only in this Province, and the political opponents of this Ministry being in a majority have been put in jail conveniently. That is my assertion. It might have been in other Provinces but not with the same motive. And in other Provinces I am sure the majority party was not put into jail. The fact that they have been put in the jails without any trial simply because they are in a majority in the Assembly and threatened the continuance of this Ministry, hardly fits ill with our ideas of what a constitutional democracy ought to be. Sir, the Ministers who stepped into office by a fluke and survived the first onslaught by another fluke well knew that their days were numbered and that they would not have the courage to face another session of this House. But the war and the trend of incidents that have followed have been a God-send to those who want to stick to their offices in utter disregard of Parliamentary conventions or of public opinion in the country.

Sir, this Ministry which is being advertised by a subsidised press the subject matter of which has already become an open scandal, although the Hon'ble member in charge of Government refused to disclose this information yesterday and even today, and which sends out to the public doctored news from day to day had to face, as the country knows, three by-elections in the Province and the result of the elections is such that even the Odisha Ministers cannot obviously be proud of. The Ministerialist candidates in two constituencies forfeited their deposit and the rival candidates secured, if l remember right, ten times the number of votes that the Ministerialist candidates got. The Ministers like true sportsmen, however, sent their rivals to jail long before the results were announced, (Rai Bahadur Mandhata Gorachand Patnaik: And sent the Speaker to the National Defence Council). No, that has nothing to do with your ministry. In the third constituency the candidate lost all chances of success when the Ministry interfered to support him. Sir, such is the popularity which the Ministry enjoys in the country and pretends to carry on the administration of the country in the name of the people of this Province.

The House will remember, Sir, the promise which the present Ministers held out when they persuaded their Party members to support them in the formation of the Ministry.That Promise was that they would so fashion the war effort in the Province that there 'Would be a spontaneous response and enthusiasm for promoting the war activities. More men, more money, more sacrifice-this was the promise given to the country. Their existence and their right to function as Ministers can only be justified by that sole test. But what have these Hon'ble gentlemen done during the past twelve months during which they have been in office? How have the subscriptions to the War Loans and the War Funds been affected by their assumption of office? What have the Ministers done to stimulate voluntary contributions by the people? Have they held any War meetings in the districts and exhorted the people to pool their efforts for promoting the war efforts? To all these questions the answer is a capital No. I know it will be said that the Ministers have gone to the districts and addressed gatherings or, at any rate, so the subsidised press reports say, but what they have done is merely to utter a few platitudes such as ‘union is strength, happiness is in agriculture and so on and so forth.
 

Rai Bahadur MANDHATA GORACHAND PATNAIK: You are not even doing that and parading as Chairman of the Executive War Committee.

RAJA BAHADUR OF KRALLIKOTE: That is no function of the Chairman of the Executive War Committee.

but our friends never exhorted the people to put forth their energies in aid of the war efforts. They have made announcements of donations from the Public Exchequer and taken credit for them and created the impression that it is from their own pockets that they have been indulging in these acts of generosity. They have received addresses extolling them to the skies and reminding them of sacrifices and virtues which they themselves never suspected.

The Hon'ble Pandit GODAVARIS MISRA: May I ask on a point of information whether the hon'ble member is jealous of that?

RAJA BAHADUR OF KHALLIKOTE: Not a bit. I am only trying to point out that they are not doing anything to promote the war efforts. The Ministerialist press has made slight of the achievements of the War Committees and ridiculed those who were associated with it. In fact, Sir, it appears to me that this Ministry by their indifference have done everything possible to sabotage the war effort of this Province while holding responsible offices under the Crown. Is this the time, I would seriously ask, to receive laudatory addresses and make platitudinous speeches ? It is the Ministers who have created an unreal atmosphere in the country and indirectly helped the people to be indifferent to the war and the serious danger we are facing. Sir, there are a thousand and one ways by which the war efforts of the Province can be intensified and promoted but our hon'ble friends have not the time to even discuss this matter with those who have been carrying on this useful work for the last three years. Probably they think that it is none of their business but may I remind them that this is their chief business and should be their only concern. Two of the Hon'ble Ministers have visited the Ganjam district more than once but they did not find the time to meet the District War Committees or to talk about the war efforts with the leading gentlemen of the district. (An hon'ble member: "Leading" means) ? I am not surprised, Sir, because we know they have been trying hard all this time to consolidate their position and get fresh accession of strength to their Party but in vain. The third Minister, however, a modest gentleman that he is, seems to have gone and returned in Purdah. His principle seems to be that Minister is best who is least heard about. This is the sum total of the proud achievements of our hon'ble friends. (Rai Bahadur Mandhata Gorachand Patnaik: Raja bahadur is reminded of his big zenana.)

The present political situation in Odisha, particularly, is the creation of a number of circumstances, one of them being the functioning of a Ministry, an unpopular handful of men exercising the vast powers which should legitimately go into the hands of a popular and stable majority.

How the present Ministers by mishandling, or by their bungling as you may call it, have contributed to this state of affairs is best illustrated by their hopeless failure to organise a National War Front in this Province. In almost every other Province the National War Front has been organised and is in full swing, and, I am sure, had this task been undertaken by His Excellency the Governor the organisation would have been ship-shape and been in full swing by this time, but the Ministers took it into their heads to undertake this task without realising what the organisation was intended for, what it was required to do and the ways and means of getting the things done. Sir, the organisation of the Front was heralded over four months ago and so far not only nothing has been done, but the Front itself is tottering more than the Ministry. We were told by the Chief Executive Officer of the National War Front in his inaugural address when the National War Front was inaugurated on the authority of Sir William Hunter that the War Front was not unfamiliar to Odisha. We were also told that the peasant militia of Odisha existed even before the sun and the moon were created. Sir William Hunter does not, however, record whether there was a Chief Executive Officer for the War Front of Odisha. If so, it would be interesting to know the terms of appointment of the Chief Executive Officer, particularly the scale of daily allowance, and I would suggest to the Government to open a Research Department to go into the question, and, particularly, about the daily allowance. The Chief Executive Officer has not dared address a single meeting except under the protection of the Ministers and let it be remembered that he has not undertaken the task for the 'sheer love of it'. The District Organisations are yet to be formed and the pretext given is that the rains have interfered so far. Sir, while the whole country-side until recently was anxiously looking for rains and more rains it is only to the Ministers and the National War Front that the rains are unwelcome. The truth of the matter is that we are at the mercy of a handful of people who are responsible to nobody and do not know what they are about, so long as they stick to their places whatever happens to the war, to the country or to the Empire. There is clamour all round that there is a shortage of food-stuffs, that there is a shortage of essential commodities, such as rice, wheat, oil, kerosene, sugar and what not. Have the Hon’ble Ministers done anything to meet these demands? They have neither the inclination nor the time to go into these small matters, as they are engaged all the time in collecting supporters for themselves. The National War Front was intended to be, as its name implies, a National All-Patty organisation, but the Ministers have missed the very aim and objective of the movement and have reduced it to Party political machine and expect to utilise the Central grants for furthering the designs of a particular clique. We are seriously told that the National War Front is to be organised and manned by persons of" doubtful antecedents". If this is correct, one wonders whether it is necessary to raise an army of men not only doubtful antecedents, but also of doubtful honesty of purpose and of doubtful faith in the victory of British Arms. The Ministry is creating an army of Sixth Columnists, whose usefulness is doubtful and whose existence may prove to be a menace. Sir, although attempts were made yesterday during question time to camouflage what was actually said, the Chief Executive Officer has been responsible for utterances which strike at the root our faith in the existing order of things. We have been told that" the Union Jack should be torn down from our Assemblies ", "that God Save the King should be tabooed", that " This is not the time to help the British" and other similar utterance—the recklessness and the irresponsibility of which is hard to excel-have been made by the Organiser and all these are made in the immediate presence and under the direct patronage of the Hon’ble Ministers of the Crown in this Province. Sir, I have before me a report of a speech delivered by the Executive Officer of the National War Front at a meeting held on the 3rd of September last in this town and presided over by Hon’ble the Finance Minister. In the course of his speech the Executive Officer is reported to have said as follows:-

"But to-day when the people of India are disgusted and violently excited against the English Government why then at such a time are you calling upon the people to help the war efforts by exhibiting in bold letters ‘God Save the King'.? If you sit in a glass house and see your own face on all sides and consult with each other will the war efforts progress or will the people be deceived? 'Where is the need fax pouring ghee over fire at this time? And with what object are you sacrificing non-official leaders like ourselves by inviting them here? Those who cannot see this should not undertake task like this."

In another report of the same meeting he is alleged to have said, " If the Indians were fighting by the side of the United Nations it was not for the victory of the Union. Jack, neither was it for the glorification of the British King". At another meeting held under the auspices of the National War Front on the 14th of June at Barang where all the three Ministers were present, the Executive Officer of the National War Front is reported to have said," This is not the time for helping the British". I can multiply instances where the Editor of Naba Bharat, which is maintained by the Government out of the tax-payers money, has been expressing himself on these lines in the columns of the Naha Bharat and has done everything possible to discredit those who are associated with the war organisation. How would you expect any decent man, any self-respecting citizen, to collaborate or associate with person who is undermining the very organisation which pays him? Do you expect that the people are such utter fools as to believe in the leadership of a man who bites the hand that feeds? It is the greatest tragedy of modern Odisha that my friend the Hon'ble Prime Minister should have got mixed up with persons who are facing both ways and who would desert him like rats from a sinking ship when the time arrives. I know and realise, though I can hardly sympathise with him, that my Hon'ble friend the Prime Minister would perhaps have acted differently if he had some freedom of action. But whatever that be, he still is responsible for this state of affairs and he cannot expect, nor will he get any sympathy or support from anybody in this Province so long as this state of things continues. Is this the standard of prestige and self-respect that he has set for himself and advises others to follow? This, therefore, Sir, is the situation in which we find ourselves to day.)

Turning round to the happenings in the country-side we find that there have been shootings against unruly crowds in more than one district. In Ganjam, thanks to the vigilance of the District Magistrate and the promptitude of the Superintendent of Police, many an incident which might have turned out to be ugly has been averted. But here again, may I ask, what 'have the Ministers done to prevent these outbreaks? If you have the popularity, behind you, why not go to the people and face them? The inaptitude of the Ministers to tackle the problem has in fact aggravated it. In the district of Balasore there has been considerable loss of life and destruction of live-stock due to, a cyclone, which passed over the district about three weeks ago, but this Government is pleased to tell us in a communique, issued about a fortnight after the disaster, that full reports have not yet been received about the extent of loss of human life and damage done to property. The Ministers did not think it necessary to visit the affected area nor made any arrangement for immediate redress except authorising the District Magistrate to incur expenditure up to a limit of Rs, 5,000. There was considerable political activity in this district which resulted in the opening of fire by the police. Whether these outbursts are sporadic or the activities of an organised gang should have been immediately investigated in which case the situation could have been under greater control, but the Ministry seems to have been under the impression that it is no job of theirs. The Chief Executive Officer of the National War Front has been conspicuous by his absence at these places of disturbance and does not think of visiting these places and creating public opinion.

I may refer to one more act of the Ministry which will remain as one, of the most unfortunate episodes in its existence. A few days ago the manager of the Samaj who was attending upon an ailing son in the hospital was suddenly arrested and removed from the sphere of his activities. A few days later the Editor himself was arrested and put behind prison bars. So far as I know no warning had been given to the paper, nor was any accusation made against either of these two gentlemen but all the same this drastic action had been taken under the all-embracing provisions of the Defence of India Act ostensibly for "prejudicial acts", but the only prejudicial act so far as the Samaj can be justly accused of was that so long as it lives, Naba Bharat can never flourish or thrive even if the entire revenues of this Province are pledged to keep it up ! One cannot help the feeling, Sir, that while it is the hand of Jacob that did it, it is the voice of Esau that prompted it. A serious rival had to be removed. We are told that in Italy Mussolini administered castor oil to his political opponents. That process of putting down political opponents is as a fleabite compared to what the Ministry has done to the Samaj ostensibly in the name of law. Incidentally one may notice a close similarity of method pursued by the Government in removing the hon'ble members of this House whose presence was rather inconvenient to the stability of the Ministry. May I ask the Hon'ble Ministers to think of some other method-castor oil for instance of doing away with political opponents because the methods so far adopted have already become disgustingly stale by their repetition?

While, as I have pointed out, so far the Ministry has failed to do anything in promoting the war effort, some of its doings in the normal working of the administration are such as to exasperate even those who mean well by the Ministry. The Ministry has attempted to divert the course of the law and have ordered withdrawal of cases and they are all serious accusations under the ordinary law of the land-against persons who are connected with the Ministry in some way or other. In a particular Local Board ducks and drakes are played with public money and the mismanagement is such as to assume the proportion of a grave scandal.

Illegal gratification galore is resorted to. Public funds are freely mishandled regardless of public interests with a recklessness all its own. Is this the price that we have to pay for popular Government? One would be ashamed to approve of such acts in private life but none-the-less such acts can be committed with impurity in public life in this Province. These are some of the outstanding achievements of the Ministry which have done considerable damage to the war effort in this Province. You cannot, blame the people if they do not any longer care to place any faith or reliance on such a Ministry. In all seriousness I would like to utter this note of warning on the floor of this House that so long as this Ministry functions it is bound to be reckless and it is bound to undermine the confidence of the people. Far better that we should be without such a Ministry than that in the name of the constitution a fraud should be played on the people of this Province by which a handful of divergent elements each pulling its own way should be put at the head of the administration. I have always held the view that extremes can never meet, that a camel and a buffalo can never be yoked together, that this patched up so-called coalition is and has been-as it was expected to be-a sad, miserable, combination of persons who do not know what they ought to know and who ought to know what they do not know.

Sri DIBAKAR PATNAIK:

ମାନନୀୟ ସଭାପତି ମହୋଦୟ, ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ମହୋଦୟଙ୍କ ଭାଷଣ ଉପରେ ଆଜି ଯେଉଁ ବିଚାର ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ହୋଇ ଆସିଛି, ରାଜା ବାହାଦୂର ଖଲିକୋଟ ଯେଉଁ କୌତୁକପୂର୍ଣ୍ଣ ଅବାସ୍ତବ ବକ୍ତୃତା ଦେଇଛନ୍ତି ସେଥିପାଇଁ ମୁଁ ବଡ଼ ଖୁସି । ବର୍ତ୍ତମାନ ମୁଁ ରାଜନୈତିକ ପରିସ୍ଥିତି ଆଲୋଚନା କରିବାକୁ ଯାଇ ଏତିକି କହିପାରେ ଯେ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଜଗତରେ ଯେଉଁ ଧ୍ୱଂସର ତାଣ୍ଡବ ଲୀଳା ଲାଗିଛି, ତାର ପରିଣତି କେଉଁଠି ଶେଷ ହେବ ତାହା କଳ୍ପନା କରି ହେଉ ନାହିଁ । ଏତିକି ନୁହେଁ ପୃଥିବୀରେ ଗଣନୀତି, ସାମ୍ୟନୀତି ନାଜୀନୀତି ପ୍ରଭୃତି କେତେ ନୀତି ପାଇଁ ଗଲା ୩ ବର୍ଷ ହେବ ଯେଉଁ ସଂଘର୍ଷ ଲାଗିଛି – ଯେଉଁ ରକ୍ତ ନଦୀ ବହୁଛି – ଅସଂଖ୍ୟ ପୁରପଲ୍ଲୀ ଧ୍ୱଂସ ହୋଇ ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ଲୋକ ଅସହ୍ୟ ଯନ୍ତ୍ରଣା ଭୋଗ କରୁଛନ୍ତି ତାର ମଧ୍ୟ କେବେ ଶେଷ ହେବ ଏବଂ ପୃଥିବୀରେ କେଉଁ ନୀତି ପ୍ରତିଷ୍ଠା ହେବ, ତାହା ମଧ୍ୟ କହିବା ଅସମ୍ଭବ । ଆମ ଭାରତବର୍ଷ ଏ ସବୁଥିରୁ ଅଲଗା ନୁହେଁ। ଆଜି ଭାରତର ରାଜନୈତିକ ପରିସ୍ଥିତି ସନ୍ତୋଷଜନକ ନୁହେଁ।

ଭାରତର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଦେଶର ଆସେମ୍ଲିକୁ ନିର୍ବାଚନ ବେଳେ କଂଗ୍ରେସ ବହୁ ସଂଖ୍ୟାରେ ଆସେମ୍ଳିରେ ଯୋଗ ଦେବା ପାଇଁ ଭୋଟରମାନଙ୍କ ଭିତରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ଚଳାଇଲା ଏବଂ ଭୋଟରମାନଙ୍କୁ କହିଲା – ଆମକୁ ଭୋଟ ଦିଅ,ଆମେ ଆସେମ୍ଲିକୁ ଗଲେ ୧୯୩୫ ଆଇନକୁ ଉଠଇ ଦେବୁ। ଲୋକେ ସେହି ଆଶା ରଖି କଂଗ୍ରେସକୁ ଭୋଟ ଦେଲେ ଏବଂ କଂଗ୍ରେସ ବହୁ ସଂଖ୍ୟାରେ ଭୋଟ ପାଇ ଭାରତର ୧୧ଟି ପ୍ରଦେଶ ମଧ୍ୟରୁ ୮ଟି ପ୍ରଦେଶରେ ମନ୍ତ୍ରୀତ୍ୱ ଗଢ଼ି ପାରିଲା। କଂଗ୍ରେସର ଏ ଜୟ ପରେ ଆଉ ସେ ୧୯୩୫ ଆଇନକୁ ଉଠାଇ ଦେଇ ପାରିଲେ ନାହିଁ। ଶେଷରେ ଲୋକମାନେ ହତାଶ ହୋଇେ ସେମାନଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ, ତୁମେ କହିଥିଲ ସେ ଆଇନକୁ ଭାଙ୍ଗି ଦେବୁ। ତାକୁ ଉଠାଇ ଦେଲନାହିଁ କାହିଁକି ? କଂଗ୍ରେସ ଦଳ ଏସବୁ ନ କରିବାରୁ, ଏବଂ ଯୁଦ୍ଧ ଉଦ୍ୟମରେ କଂଗ୍ରେସ ଭାଗ ନ ନେବା ପାଇଁ ସ୍ଥିର କରିବାରୁ କଂଗ୍ରସ ଦଳ ମନ୍ତ୍ରୀତ୍ୱ ଛାଡ଼ି ଦେଲେ । ଏହାପରେ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ବୁଝାଇଲେ ଆମେ ତମପାଇଁ କିଛି ନ କରିବାରୁ ମନ୍ତ୍ରିତ୍ଵ ଛାଡ଼ି ଆସିଲୁ। ଏହା ପରେ କିଛିଦିନ ଚାଲିଗଲା। ଲୋକମାନଙ୍କର ହିତ ପାଇଁ ପୁଣି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରଦେଶମାନଙ୍କରେ ଅନ୍ୟ ଦଳ ମନ୍ତ୍ରୀତ୍ୱ ଗଢ଼ିଲେ। ଆମ ଓଡ଼ିଶାରେ ମଧ୍ୟ ସର୍ବଦଳ ମିଶ୍ରିତ ଜାତୀୟ ସର୍କାର ଗଢ଼ା ଯାଇଛି। ମୁଁ ଦେଖୁଛି ଏ ଲୋକପ୍ରିୟ ଜାତୀୟ ସର୍କାର ଗଢ଼ାଯିବା ପରେ ଲୋକମାନେ ଭାରି ଖୁସି।

କଂଗ୍ରେସ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଦେଶରୁ ଇସ୍ତଫା ଦେବା ପରେ ଏବଂ କଂଗ୍ରେସର ଦାବୀ ଭାରତକୁ ସ୍ୱାଧୀନ ନ କଲେ ଭାରତୀୟ ଲୋକେ ଯୁଦ୍ଧ ଉଦ୍ୟମରେ ସାହାଯ୍ୟ ନ କରି ଅସହଯୋଗ କରିବେ ବୋଲି କହିବାରୁ ତାହା ମିଣ୍ଟମାଣ୍ଟ କରିବା ପାଇଁ ବ୍ରିଟିଶ ସର୍କାର ଭାରତକୁ Cripps ଙ୍କୁ ପଠାଇଲେ। Cripps ଭାରତକୁ ଆସି ଯୁଦ୍ଧପରେ ଭାରତକୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦିଆଯିବ ବୋଲି ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦେଲେ ଏବଂ ଭାରତରେ କଂଗ୍ରେସ ଓ ଜିନ୍ନାଙ୍କ ଦଳ ବା ମୁସ୍‌ଲିମଲିଗ୍‌ ଯୋଡ଼ିଏ ମୁଖ୍ୟ ରାଜନୈତିକ ଦଳ ବୋଲି ମତ ଦେଲେ। ଏକ ପାଖରେ କଂଗ୍ରେସର ଦାବୀ ଓ ଅନ୍ୟ ପାଖରେ ଜିହ୍ନାଙ୍କର ଦାବୀ। ଏହି ଦୁଇ ଅନୁଷ୍ଠାନର ଦାବୀ ପାଖରେ ପରସ୍ପରକୁ ଖାପ ନ ଖାଇବା ଯାଏ ଭାରତକୁ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦେବା ଉଚିତ ହେବ ନାହିଁ ବୋଲି ଦୁନିଆକୁ ଏକ ରାଜନୈତିକ କୈାଶଳ ଦେଖାଇଲେ। କଂଗ୍ରେସ କହିଥିଲା ରାଜ୍ୟ ରକ୍ଷା ବିଭାଗ ଆମ ହାତକୁ ଦେଇଦେଲେ ଭାରତବାସୀ ମନ ପ୍ରାଣ ଦେଇ ଏ ଯୁଦ୍ଧ ଉଦ୍ୟମରେ ଯୋଗ ଦେବେ ନଚେତ୍‌ ଅସହଯୋଗ ହେବ ଏବଂ ଶତ୍ରୁ ହାତକୁ ଏ ରାଜ୍ୟ ଛାଡ଼ିଦିଆଯିବ। ବ୍ରିଟିଶ ସର୍କାର ଏ ଦାବୀ ଗ୍ରହଣ ନ କରିବା ହେତୁ ଏ ସନ୍ଧି ଭାଙ୍ଗିଗଲା। କଂଗ୍ରେସ ବର୍ତ୍ତମାନ ଯେଉଁ ପରିସ୍ଥିତି ସୃଷ୍ଟି କରିଛି ସେଥିରେ ଭାରତର କୋଟି କୋଟି ଲୋକଙ୍କର ସହନୁଭୂତି ହରାଇଛି। ହିନ୍ଦୁ ମୁସଲମାନଙ୍କ ଭିତରେ ଭେଦଭାବ ମୁଣ୍ଡ ଟେକି ଉଠିଛି। ବାଇଶ ବର୍ଷ ହେବ ମହାତ୍ମାଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ହିନ୍ଦୁ ମୁସଲମାନ ମିଳନରେ ଯେଉଁ ଚେଷ୍ଟା ଚାଲିଥିଲା ତାହା ଆଜି ଗୁରୁତର ସମସ୍ୟା ଧାରଣ କରି ପାକିସ୍ତାନରେ ପରିଣତ ହେଲାଣି। ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧିଙ୍କ ଅହିଁସା ଆଜି ହିଂସା ଦିଗରେ ଚାଲିଛି ଏବଂ ହିନ୍ଦୁ ମୁସଲମାନ ଏକତା ବହୁ ଦୂରକୁ ଘୁଞ୍ଚି ଯାଇଛି।

କଂଗ୍ରେସର ଏ ଆନ୍ଦୋଳନ ବ୍ରିଟିଶ ଚାଲିଯାଇ ଜାପାନ ଆସୁ। ଯଦି ବ୍ରିଟିଶ ଚାଲି ନ ଯାଉଣୁ ଜାପାନ ଭାରତ ଆକ୍ରମଣ କରେ ତାହାହେଲେ କିଏ ନିର୍ଦ୍ଦୋଷୀ କହି ହେବ ନାହିଁ। ଯଦି ବ୍ରିଟିଶ ଭାରତକୁ ଚାଲିଯିବା ପରେ ଜାପାନ ଭାରତ ଆକ୍ରମଣ କରେ ତାହାହେଲେ ଜାପାନ ଦୋଷୀ। କିନ୍ତୁ ବ୍ରିଟିଶ ଚାଲିଯିବା ପରେ ଯଦି ଜାପାନ ଭାରତ ଆକ୍ରମଣ କଲେ ତାହେଲେ କଂଗ୍ରେସ କଣ କରିବ? କଂଗ୍ରେସର ତ ଉଡ଼ା କି ବୁଡ଼ା ଜାହାଜ ନାହିଁ। ସେ ତାର ପ୍ରତିରୋଧ କରିବ କିପରି ?

ଏହାପରେ ବ୍ରିଟିଶ ସର୍କାରଙ୍କ ମତି ଗତି ନେଇ କିଛି କହିବା ଉଚିତ। ବର୍ତ୍ତମାନ ଭାରତରେ ଯୁଦ୍ଧ ଉଦ୍ୟମରେ ବଢ଼ାଇବାକୁ ହେଲେ ଭାରତୀୟ ହାତରେ ଭାରତର ଶାସନ କ୍ଷମତା ଛାଡ଼ି ଦେବା ଉଚିତ। ଏହା ହେଲେ ଭାରତୀୟ ଏ ଯୁଦ୍ଧକୁ ତାଙ୍କର ନିଜର ଯୁଦ୍ଧ ବୋଲି ମଣିବେ ଏବଂ ପୂର୍ଣ୍ଣ ମାତ୍ରାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିବେ। ବର୍ତ୍ତମାନ ପରିସ୍ଥିତିରେ କଂଗ୍ରେସ ଓ ମୁସଲିମଲିଗ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ମନାନ୍ତର ଘଟିଛି, ଯେଉଁଥି ପାଇଁ ବିଲାତ ସର୍କାର ଭାରତୀୟଙ୍କ ହାତରେ ଶାସନ କ୍ଷମତା ଛାଡ଼ି ଦେବାକୁ ପଛାଇଛନ୍ତି, ତାହା ଉପରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ବିଶେଷ ଜୋର ନ ଦେଇ ଅତିଶୀଘ୍ର ଭାରତର ମିଳିତ ଜାତୀୟ ଦଳ ହାତରେ ଶାସନ ପ୍ରଭୃତି ଦେଇ ଦିଅନ୍ତୁ। ହିନ୍ଦୁ ମହାସଭାର ଶ୍ୟାମାପଦ ମୁଖାର୍ଜି ଓ ବଙ୍ଗଳାର ପ୍ରଧାନ ମନ୍ତ୍ରୀ ଫଜଲୁଲ ହକ ପ୍ରଭୃତି ଜାତୀୟ ଦାବୀ ନେତାମାନେ ବ୍ରିଟିଶ ସର୍କାରଙ୍କୁ ଭାରତର ସର୍ବଦଳ ପକ୍ଷରୁ ଯେଉଁ ଶାସନ ଯୋଜନା ପାଇବାକୁ ଦାବୀ କରିଛନ୍ତି ସେ ଦାବୀ ସହିତ ମୁଁ ଏକମତ ହୋଇ ବ୍ରିଟିଶ ସର୍କାର ଓ ଭାରତ ସର୍କାରଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷଣ କରି ଭାରତକୁ ଅବିଳମ୍ବେ ଏକ ମିଳିତ ଜାତୀୟବାଦୀ ସର୍କାର ଗଠନ କରିବାକୁ ସୁଯୋଗ ଦିଅନ୍ତୁ ବୋଲି ମୁଁ ଦାବୀ କରୁଛି।

ଏହାପରେ ଖଲୀକୋଟ ରାଜାବାହାଦୂରଙ୍କ ଅବାନ୍ତର କଥାର ଉତ୍ତର ଦେବାକୁ ଯାଇ ମୁଁ ଏତିକି କହିବାକୁ ଯାଉଛି, ଆଜି ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ଉପରେ ସେ ଦୋଷାରୋପ କରୁଛନ୍ତି, ସେହି ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ଗଢ଼ିବା ପାଇଁ ଖଲୀକୋଟ ବାହାଦୂରଙ୍କ ଚେଷ୍ଟା କମ୍‌ ନ ଥିଲା। କଂଗ୍ରେସ ମନ୍ତ୍ରୀତ୍ୱ ଛାଡ଼ିଲା ପରେ ଏହି ରାଜବାହାଦୂର ଆମ ପାଖକୁ ଦୈାଡ଼ା ଧାପଡ଼ା କରି ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ଗଢ଼ିବା ପାଇଁ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ ଏବଂ କଂଗ୍ରେସରୁ ଯେତେ ଲୋକ ଆସିବେ, ସେମାନେ ସମସ୍ତେ ମନ୍ତ୍ରୀ ବା ପାର୍ଲିଆମେଣ୍ଟ ସେକ୍ରେଟାରୀ ହେବେ ଆଉ ଆମ ଦଳ ସେମାନଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବ। ସେତେବେଳେ ଦେଶର ସମୟ ମନ୍ତ୍ରୀତ୍ୱ ଗଢ଼ିବା ସପକ୍ଷରେ ନ ଥିଲା। ତାର କିଛିଦିନ ପରେ ରାଜାବାହାଦୁର, ପଣ୍ଡିତ ଗୋଦାବରୀଶ ମିଶ୍ରଙ୍କ ସହିତ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ଗଢ଼ିବା ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ। ଯେତେବେଳେ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ଗଢ଼ିବା ଠିକ୍‌ ଥିଲା ଓ ଦେଶରେ ଅନୁକୂଳ ବାୟୁମଣ୍ଡଳ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା, ଠିକ୍‌ ସେତିକିବେଳେ ଆମ ଦେଶର ରାଜନୈତିକ ଖେଳୁଆଡ଼ ଖଲ୍ଲିକୋଟ ରାଜା ବାହାଦୂର ବେଳ କାଳ ଉଣ୍ଡି କେତେ ଗୁଡ଼ାଏ ଅବାନ୍ତର ସର୍ତ୍ତି ଆଣି ପ୍ରଧାନ ମନ୍ତ୍ରୀ ହେବାକୁ ଦାବୀ କରି ବସିଲେ। ଯଥା ସେ ପ୍ରଧାନ ମନ୍ତ୍ରୀ ହେବେ। ତାଙ୍କୁ ଦେଶରେ ଟେକିବା ପାଇଁ New Odisha ଓ ଆଶା ତାଙ୍କର ମୁଖ୍ୟ ପତ୍ର ହେବ। କିନ୍ତୁ ଭାଗ୍ୟରେ ଯାହା ଥାଏ ମନୁଷ୍ୟ ତାହା ଅବଶ୍ୟ ଭୋଗ କରେ। ରାଜାବାହାଦୂରଙ୍କର ଭାଗ୍ୟ ତାଙ୍କୁ ସେ ଆସନରେ ବସାଇ ପାରିଲା ନାହିଁ। ସେଥିପାଇଁ ଆମ ଭାଗ୍ୟରେ ରାଜ୍ୟ ଶାସନ ବା ମନ୍ତ୍ରୀତ୍ୱର ଆସନ, ତାଙ୍କ ଭାଗ୍ୟରେ କେବଳ ତୁଚ୍ଛା ଅରଣ୍ୟ ରୋଦନ। ଆହା ଆଜି ରାଜବାହାଦୂରଙ୍କ ଭାଗ୍ୟରେ ଏହା ଘଟିବାକୁ ସେ ବ୍ୟାକୁଳତାରେ ଯେପରି ଛଟପଟ ହୋଇ ଏପଟ ସେପଟ ହେଉଛନ୍ତି ଏହା ଦେଖିଲେ ମୋତେ ଦୁଃଖ ଲାଗେ, ହସ ମଧ୍ୟ ମାଡ଼େ।

ରାଜାବହାଦୂରଙ୍କ ସମସ୍ତ ଚେଷ୍ଟା ବିଫଳ ହେଲା ପରେ, ସୈାଭାଗ୍ୟକୁ ମହାରାଜା ସାହେବଙ୍କ ପାରିକୁଦ ରାଜାବାହାଦୂରଙ୍କ ପ୍ରସ୍ତାବ ଅନୁଯାୟୀ ଦଳର ନେତୃତ୍ୱ ଗ୍ରହଣ କରିବା ପାଇଁ ଅନୁରୋଧ କରାଗଲା। ରାଜାବାହାଦୂର ଆମଦଳ ଲୋକଙ୍କୁ କାନକୁହା ବୋଲି କହିଛନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ଆମେ କାନକୁହା ନୋହୁଁ, ସେ ବିଷୟରେ ମହା ଧୁରନ୍ଧର। ଜାତୀୟ ଯୁଦ୍ଧ ସାମ୍ମୁଖ୍ୟରେ କାମ ହୋଇପାରୁ ନଥିବାରୁ ଯୁକ୍ତି ଯେ ଭଳି ଭାବରେ ସେ କରୁଛନ୍ତି, ତାହା ଆମ ରାଜାବାହାଦୂର କାନକୁହା କଥା ଯୋଗୁ ହୋଇପାରୁ ନାହିଁ। ରାଜାବାହାଦୂର ତୁଚ୍ଛାରେ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅଭିଯୋଗମାନ ଆଣିଛନ୍ତି, ସେଥିରେ ସତ୍ୟତା ଆଦୈା ନାହିଁ। ସେ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲା Collector ଓ ପୋଲିସସାହେବଙ୍କୁ ସେ ଜିଲାରେ କଂଗ୍ରେସିଆଙ୍କ ଅବାଞ୍ଛନୀୟ ଆନ୍ଦୋଳନ ହୋଇ ନ ପାରିଥିବାରୁ ଧନ୍ୟବାଦ ଦେଇଛନ୍ତି। ଏହା ହୋଇ ପାରେ। ମାତ୍ର ଆଉ ଗୋଟିଏ କାରଣ ମନେ ରଖିବାକୁ ହେବ ଶ୍ରୀ ବିଶ୍ୱନାଥ ଦାଶ କଂଗ୍ରେସ ସର୍କାରଙ୍କ ପ୍ରଧାନ ମନ୍ତ୍ରୀ ଯେଉଁ ପ୍ରତିପତ୍ତି ଅଛି ବୋଲି ହୋଇ ପାରି ନ ଥିଲେ, ଆଜି କଂଗ୍ରେସ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ତାଙ୍କର ସେହି ପୂର୍ବ ପ୍ରତିପତ୍ତି ପଦାରେ ପଡ଼ି ଯାଇଛି। ଗଞ୍ଜାମରେ ଆଜି ଶାନ୍ତି ବିରାଜମାନ। ଦେଶର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳରେ କଂଗ୍ରେସର ଏ ଭଳି ଅବାଞ୍ଛନୀୟ ଆନ୍ଦୋଳନ ଯୋଗୁ ଦେଶବାସୀଙ୍କର ଧନ ଓ ପ୍ରାଣ ଉପରେ ଆଞ୍ଚ ଆସିଛି, କିନ୍ତୁ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲାରେ ସେ ସବୁ ହୋଇ ନାହିଁ। ତାହା କେବଳ ଆମରି ଯୋଗୁ ହୋଇଛି। ରାଜାବାହାଦୂର ଆଜି କଂଗ୍ରେସ ମେମ୍ବରମାନଙ୍କୁ ଏ ସର୍କାର ଗିରଫ କରି ନେଇଛନ୍ତି ବୋଲି ଦୁଃଖ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ନିଜ ରାଜ୍ୟ ରୟତମାନଙ୍କୁ ପୋଲିସ ଓ ମାଜିଷ୍ଟ୍ରେଟମାନଙ୍କୁ କାନକୁହା କଥା କହି ସେମାନଙ୍କୁ ଜେଲ ପଠାଇବାରେ ଯେ ଭଳି ବିଚକ୍ଷଣତା ଦେଖାଇଛନ୍ତି ତାହାର ବିସ୍ତୃତ ବିବରଣୀ ଏଠି ଗୋଟି ଗୋଟି କରି କହି ହେବ ନାହିଁ। ପ୍ରକୃତ ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଜାଣିବାକୁ ସରର୍କାରଙ୍କର ଇଛା ଥିଲେ କମିଟି ବସାଇ ଏହା ତଦନ୍ତ କରିବା ଉଚିତ, ମୁଁ ମଧ୍ୟ ସର୍କାରଙ୍କୁ ଏହା କହିବାକୁ ଅନୁରୋଧ କରୁଛି। ଏତିକି ନୁହେଁ ଖଲୀକୋଟ ରୟତମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ବ୍ୟବହାର ହେଉଥିବା କଥା ମୁଁ କହିବାକୁ ଯାଇ କହୁଛି ଯେ, ରୟତମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଖଲୀକୋଟ ରାଜାବାହାଦୂର ଆଦୈା ଦୃଷ୍ଟି ଦେଉ ନାହାନ୍ତି। ଏ ପରି ଅନେକ ଯାଗାରେ ଦେଖା ଯାଇଛି ଯେ, ଯେଉଁ ଜମିରେ ଧାନ ନ ଫଳି ପଡ଼ିଆ ପଡ଼ିଛି, ତାହାର ଖଜଣା ଆଦାୟ କରିବା ପାଇଁ ରାଜାଙ୍କର କର୍ମଚାରୀମାନେ ଖାତା ଧରି ଗ୍ରାମେ ଗ୍ରାମେ ବୁଲୁଛନ୍ତି। ଏହା ସର୍କାର ବୁଝିବା ଉଚିତ୍‌, ଏହା ମଧ୍ୟ ମୁଁ ପ୍ରମାଣ ଦେବି।

ଜାତୀୟ ଯୁଦ୍ଧ ସାମ୍ମୁଖ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ରାଜାବାହାଦୁର କେତେକ ସମାଲୋଚନା କରି ଆସୁଅଛନ୍ତି। ମୁଁ ତାଙ୍କୁ ପଚାରେ ରାଜାବାହାଦୁର ଯୁଦ୍ଧ ଚାନ୍ଦା ବାବଦରେ ଟ ୧୬, ୬୬୬ ଦବାକୁ Promise କରିଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୋଟେ ଟ୨୦୦୦ ଆଦାୟ ଦେଇଛନ୍ତି। ମାତ୍ର ଯୁଦ୍ଧ ସାମ୍ମୁଖ୍ୟରେ ନେତା ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଲୋକପ୍ରିୟ ପାରଳା ମହାରାଜା ସାହେବ ୧ଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ଚାନ୍ଦା ଦେଇସାରି Red Cross Society କୁମଧ୍ୟ A Decent amount of contribution କରିବାକୁ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦେଇଛନ୍ତି। ଜାତୀୟ ଯୁଦ୍ଧ ସାମୁଖ୍ୟର Executive Officer ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାଶଙ୍କର ବକ୍ତୃତା ଯୁଦ୍ଧ ବିରୋଧୀ ବୋଲି ଏଠୁ ସେଠୁ ପଦେ ସଂଗ୍ରହ କରି ରାଜାବହାଦୁର ଯାହାକୁ ସଭାଗୃହରେ ପଡ଼ି ଶୁଣାଇଛନ୍ତି,ତାହା ରାଜାବାହାଦୁରଙ୍କର ଧୀମତାର ପରିଚୟ ଦେଉନାହିଁ। ଆମେ ଚାହୁଁ, ଜାତୀୟ ଯୁଦ୍ଧ ସାମ୍ମୁଖ୍ୟରେ Executive Officer ମଧ୍ୟଚାହାନ୍ତି ଏ ଯୁଦ୍ଧ ଲୋକ ସାଧାରଣଙ୍କର ହେଉ, କିନ୍ତୁ ରାଜା ଓ ଆମ ଭିତରେ ପ୍ରଭେଦ ଏଠି। ଲୋକଙ୍କର ନୈତିକ ବଳ ଜାତୀୟ ଯୁଦ୍ଧ ସାମୁଖ୍ୟର Executive Officer ପାଇବାକୁ ଚାହାନ୍ତି କିନ୍ତୁ ଆମର ବନ୍ଧୁ ରାଜାବାହାଦୂର ଅପ୍ରତକ୍ଷ୍ୟରେ ତାହା ବିରୁଦ୍ଧାଚରଣ କରୁଅଛନ୍ତି।

The Hon’ble the Speaker: ଆପଣ ବହୁତ ସମୟ ନେଲେଣି, ଆଉ ୨ ମିନିଟ୍‌ ମାତ୍ର ଆପଣଙ୍କୁ ସମୟ ଦିଆଯିବ।

Sri Dibakar Patnaik: ଗଞ୍ଜାମର ଫରେଷ୍ଟ ବିଭାଗ ନେଇ ମୁଁ ସର୍କାରଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷଣ କରୁଛି। ରସଲକୁଣ୍ଡା Guha Company ଯେଉଁ କାଠ ଯୁଦ୍ଧ ବିଭାଗକୁ ଯେଗାଇଦେବାକୁ ପଟ୍ଟା ନେଇଅଛନ୍ତି, Forest ଆଇନର ବିରୁଦ୍ଧରେ ଯେ ସବୁ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁ ଅଛନ୍ତି ତାର ଶୀଘ୍ର ପ୍ରତିକାର କରିବାକୁ ମୁଁ ସର୍କାରଙ୍କୁଅନୁରୋଧ କରୁଛି।

ପରିଶେଷରେ ମୁଁ ପୋଲିସ ଅତ୍ୟାଚାର ବିଷୟରେ ଦି’ପଦ କହିବାକୁ ଚାହେଁ। ଗତ ତା ୨ ରିଖେ ଦିନ ପୋଲିସ Sub-Inspector ଜଣେ ଧାନ ମହାଜନ କାଳନ୍ଦୀ ରୟତଙ୍କ ଉପରେ ଭୀଷଣ କ୍ରୋଧ ହୋଇ ତାଙ୍କୁ ଗିରଫ କରି ଆଣିଲେ। ତାଙ୍କୁ ଥାନାରେ ୨ ଘଣ୍ଟା ଅଟକାଇଲା ପରେ ସେ ଧାନ ଦେବାକୁ କହିଲା। ପୋଲିସ ଅନ୍ୟ ଦିନ ଯାଇ ତା ଘରେ ପହଞ୍ଚି ଧାନ ଦେବାକୁ କହିଲେ। ସେତେବବେଳେ ସେ ରୟତଙ୍କର ଘରେ ସ୍ତ୍ରୀମାନେ କେବଳ ଥିଲେ। ସ୍ତ୍ରୀମାନେ ଘରେ ଥିଲେ। ପୋଲିସ ଧାନ ଦେବାକୁ କହିବାରୁ ତାର ସ୍ତ୍ରୀ କହିଲା, ସେ ଘରେ ନାହାନ୍ତି, ଆସନ୍ତୁ। ପୋଲିସ ଏକଥା ନ ଶୁଣି ଜବରଦସ୍ତି ଲୁହା, କଟୁରୀ ଉତ୍ୟାଦିରେ ତା’ ଅମାର ଭାଙ୍ଗିଲେ, ଏବଂ ରାତି ବାରଟା ଯାଏ ଧାନ ବୁହା ହେଲା। ଏହିପରି ଆଉରି କେତେ ଯାଗାରେ କେତେ ରକମ ଅତ୍ୟାଚାର ହୋଇଛି। ଏ ସବୁ ଅତ୍ୟାଚାର ପାଇଁ ସର୍କାର ତଦନ୍ତ କମିଟି ବସାନ୍ତୁ ଏବଂ ଦୋଷୀ, ନିର୍ଦ୍ଦୋଷୀ ବାଛି ଶୀଘ୍ର ଦଣ୍ତ ଦେବାର ପ୍ରତିକାର କରନ୍ତୁ ବୋଲି ମୁଁ ଅନୁରୋଧ କରୁଛି ।

RAJA BAHADUR OF KHALLIKOTE: Sir, my hon’ble friend Mr. Brajasundar Das wants to speak sitting if you would permit him because he is not well. I may tell in this connection that there have been precedents for this in other Assemblies as well.

The Hon'ble the SPEAKER (Sri Birabar Narayan Chandra Dhir Narendra): The hon’ble member may speak sitting.

(At this moment Sri Pyari Sankar Roy rose to speak)

Sri PYARI SANKAR ROY (Parliamentary-Secretary): Mr. Chairman, Sir, the Raja Bahadur of Khallikote has made certain strictures upon this Ministry. I am not going to reply to any of the charges, because the country knows who is popular in this country: whether one who wants to realise his rent by police help, or the one, when an Assembly passes a Bill to give certain concessions to the people who moves heaven and earth to undo that, is popular, or one, who fights for the cause of the people.

RAJA BAHADUR OF KHALLIKOTE: The Hon’ble the Prime Minister, I am afraid, is in that very good company.

Sri PYARI SANKAR ROY (Parliamentary Secretary): Whether he is popular or not, that the country has to decide and not the Raja Bahadur. He sees in the Ministry the spirit of the military officers who did not allow him a berth in the railway compartment the other day. This is an unfortunate episode and I sympathise with him.

I am sorry, Sir, that he has transgressed the limit and has not contributed anything more to this debate. The whole purpose of the debate was to give an opportunity to the House to discuss the political situation in this country. The Hon'ble the Prime Minister has already stated that we are fortunate for not having many episodes, many revolutionary activities in this Province. But, Sir, there were some revolutionary activities, which engaged the police force day and night and but for the presence of the popular elements in the Government, these revolutionary forces could not move forward with their activities. If some of the hon’ble members of the House are in jail to-day, it is not a matter of joy to us rather we are very sorry because we had to send some of the hon’ble members of this House to jail for their revolutionary activities, it because of their connections with the revolutionary movement in this county they had to be sent to jail, and I think it is not the intention of Government to keep them in jail a day longer than is required. They will be set free on the day when the Government will know it definitely that they no longer associate themselves with any revolutionary activity.

You know, Sir, we live at a time when the whole world is in chaos. Raja Bahadur of Khallikote said that we fight for the British Crown. It may be the prestige of the Crown is one of the allied war aims, but it is not the only thing for which we fight. Our war aim is to fight for the establishment of democratic civilisation in the world. That is why you and I have joined hands together, you and I have come to the field I to administer this country and further the war efforts of this Province. If you are to-day sitting on the opposite bench, you do not sit to further the war effort, you sit there to have your own ambitions fulfilled and to befool the people.

RAJA BAHADUR OF KHALLIKOTE: We sit here because we are not satisfied with the war efforts of the Government.

Sri PYARI SANKAR ROY (Parliamentary Secretary): Sir, why this unfortunate situation has developed in this country, when we are all fighting for the establishment of democratic civilisation. Some people make the Congress responsible, and others make the Muslim League responsible for it. But I believe that this is due to lack of understanding between any group or any party and another in this country. The Congress thinks that when Japanese are winning, when they have come up to Burma, it is the time to let loose the revolutionary forces in the country so that it can achieve its objective. The Muslim League thinks that this is the time when it can divide the country. To-day if any party is responsible for this chaotic condition in this country, it is not one party or the other, but it is the Congress and the Muslim League both. How to solve this problem? How to dissolve the deadlock? This motion gives an opportunity to the members to offer constructive suggestions about it. Sir, it is unfortunate that Congress has launched a movement at this critical time. It forgot to accept one thing, that is, the position of the Muslim League. You cannot set Alla Buxs and Ansaries against Jinnah. If Congress is popular to-day, it is due to the popularity of one man and that is Mahatma Gandhi. If Muslim League is popular to-day, it is due to the belief of the Muslim masses in that one man, Jinnah. You cannot forget those facts. The best thing would be if these person can join together to form a national Government for this country, but they have failed-failed miserably. The Cripps' offer, though unacceptable, placed some constructive proposals before the country which should not have been rejected summarily. We after rejecting the 1935 Constitution accepted it and worked it out in a normal time, when probably a movement was necessary. But, when a proposal came for national unity we rejected it without placing an alternative suggestion before the country and that is why the chaotic condition. I for myself believe if Mahatma Gandhi is released to-day, he cannot even check these revolutionary activities because once you let loose revolutionary forces, unless the machinery of the Government moves, it cannot be checked. So, though unfortunate it has become the duty of Government to suppress the revolutionary movement in this Province.

Mr. Birakishore Behera has made certain allegations against the Police Department. They may be true. Excesses might have been committed by the police, but you have to know that the strength of the officers, who on one side are to meet the situation created by the war and to check the forces which have been let loose by the revolutionary movement on the other, are quite inadequate to put down all the criminal activities in this country. Unless there is popular support in the back of the Police Department, probably nothing could be achieved. To one fact I draw the attention of the House and that is this. When the Ministry thought that there might have been some excesses committed by the police to quell the revolutionary activity, they at once ordered for an enquiry, and a communique has already been issued announcing the appointment of Mr. Ansorge and Mr. Perkin to enquire into the Dhamnagar incident. Their report is with Government and it is confidential. Whenever Government feels that some excesses have been committed by the police, they order for an enquiry, and I am confident that the matters which Mr. Birakishore Behera brought before the Government will receive due consideration and will be enquired into.

Coming to my friend, the Raja Bahadur, I can only say that he accuses the Ministry because it failed to serve his interest. There is nothing constructive, and there is no suggestion he has to offer. Mr. Evans has said something about the price control and the supply of commodities. Probably, Mr. Evans does not know that there is a Price Controller for this Province, who looks into every matter in detail about price control and the whole price control machinery moves at his direction. The difficulty in this matter, Sir, is that Odisha is not self-sufficient in any commodity excepting rice.

Rev. E. M. EVANS: What does the Man who sits 300 miles off know about the Khond Hills?

Sri PYARI SANKAR ROY (Parliamentary Secretary): He gets reports. So, you have got to bring sugar from Bihar or U. P. wheat from Punjab, kerosene from Karachi inspire of immense transport difficulties. Mr. Evans pointed out that the man should control the transport and all other things. But the Provincial Government is not allowed to do it. It only approaches the railway authorities or the Priority officer for grunting some facility in supply of railway wagons. But probably you know that railway wagons are too much engaged in war work, and so the Priority Officer or the Central Transport Authority cannot supply adequate number of railway wagons. The result is that the quota of wheat which is fixed for Odisha lies somewhere in the Punjab or elsewhere. That is the difficulty. It is not a question of adequate supply but it is a question of adequate transport facility. The difficulty is, we do not get railway wagons to bring all the commodities we require. So the Provincial Government on one side have to meet the public demand for the necessary commodities and on the other, as I have said, to meet the demands of the war. Sir, since last April up till now two price control conferences have been held at Delhi, but the Central Government cannot evolve any formula which can satisfy everybody. I can assure my friend Mr. Evans that the Provincial Government are doing its best to bring all the commodities that are required but he must look to the interest of the war and in the interest of the war if the people have to sacrifice some of their comforts, I think Mr. Evans will probably not grudge it. With these remarks I resume my seat.

Sri BRAJASUNDAR DAS: Sir, I did not intend to intervene in this debate, but as the debate proceeded, I was rather tempted to speak a few words. The theme is the present situation too wide a thing-the situation involving the whole world. But I would rather, without going more into the present situation, go into the immediate situation where I have been placed. I feel as if I have been placed under a canopied billings gate where some Kilkenny cats are tearing at each other. That is my feeling. All dignity of the House has been thrown to the winds, all decorum, all decency have been thrown to the horizon. We are proceeding in a way which more befits a man in the street than member of the Legislative Assembly. That is the most immediate present situation where I find myself in.

The Hon’ble Pandit GODAVARIS MISRA: I think these observations should note properly come from the Chair than from the hon’ble member. The Hon'ble the SPEAKER (Sri Birabar Nararan Chandra Dhir Narendra): You are not talking to the points, but something else.

Sri BRAJASUNDAR DAS: Sir, I am speaking of the most immediate present situation. The present situation is such I now transgress from the most immediate present situation to the remote one and that is that the present situation is such that the whole world is in a melting pot. In these days of rapid means of communications and imperialistic designs of people well prepared for aggression that when the fire of battle burns in one part of the country it is transmitted to all the corners of the world, even to the remotest villages. That is the situation wherein fortunately or unfortunately we are placed. Then what is to be done? Either there must be a change in the ideology of the people who while speaking of the fatherhood of God and brotherhood of men Mr. Evans will bear me out—are tearing at one another.

Rai Bahadur MANDHATA GORACHAND PATNAIK: The raiyats feel that the zamindars are no better.

Sri BRAJASUNDAR DAS: If it is so, he must be no exception. When an evil is committed it is common to all humanity. So, the whole world is a world of aggression throwing all sorts of difficulties and dangers in the ways of men. Intentionally or unintentionally, they are dragged on to it. Willingly or unwillingly they are made to take part in the broil. Otherwise there is no hope. There is a proverb in Bengali.

ଯାଇଲେ ରାମ ମାରେ, ନା ଗେଲେ ରାବଣ ।

If you go and be a golden dear, Ram will kill you. If you do not go Ravan will kill you. If you join the war you will be killed. If you sit at home quiet you will be killed by the aggressor. So the only remedy for this state of thing is a change in the outlook and ideology of mankind. I will quote two lines from an old Odiya poet who gives in short the whole substance of living in peace and tranquillity. It is this:

ସଭିଙ୍କ ସନ୍ଥବୁଦ୍ଧି ଯେବେ ସେ ହୁଅନ୍ତାଖଡ଼ଗ, ବମାଣ, ବାଣ କିପରି ରହନ୍ତା

ଏକକୁ ଆରେକ ନ ଚିହ୍ନନ୍ତେ ମତ୍ତଭେଳେ,ତେଣୁ ମରାମରି ହୋଇ ମରନ୍ତେ ସକଳେ ।

This is from the book entitled Rahasyamanjari by an old Odiya poet Devadurlabh Das. This is the ideal which should be followed by mankind wherein they can live in fraternity, peace and tranquillity. Until then this sort of thing will go on. The present situation will only be remedied when the ideology is changed. Perhaps it is the intention of Providence that this truth should be brought home to the minds of the people of the world so that their ideals and ideologies might undergo a change. Apart from the devastation that man brings upon man, Providence also brings certain reminders to boot.

I now come nearer. It is the duty of every citizen of India or any other country to bring home to their illiterate brethren, the masses of the people, that the war is not the creation of the British Government. I say, in India the war has been forced upon them and during the continuance of the war we will have to undergo certain privations and hardships and the Provincial Government should try their utmost to mitigate their difficulties and give them food and clothes to the best of their ability. They should be assured of that. A mere lecture would not do. The people must feel that they are approached by the authorities and they should be made to feel that their interests are looked after properly by the Government. There has been some reference to this Ministry by some of my friends, some speaker. I can claim some knowledge from start to finish until my shaking of the party. I have already stated, and I state here on the floor of this House that I have no rancour against any individual. I wanted to have a Government which would be an improvement on the last Congress Government, which would be a real peoples' Government, and I make the statement on the floor of this House, Sir, that I have been baffled, sadly baffled and disappointed. I had my share in the formation of the Province, and there I think I acted like a fool.

RAJA BAHADUR OF KHALLIKOTE: Sir, it is 4.30 p.m. now. I am sorry I cannot stay after this time. As you already stated, Sir, the House may be adjourned till to-morrow. We cannot sit any more. (Sri Jadumani Mangaraj stood up to speak).

The Hon’ble the SPEAKER (Sri Birabar Narayan Chandra Dhir Narendra) I cannot allow more than five minutes.

Sri JADUMANI MANGARAJ Then I refuse to speak. There cannot be any such ruling. The rule provides that a member shall speak for 15 minutes. If there is no time the House may be adjourned.

The Hon'ble Pandit GODAVARIS MISRA: May I suggest, Sir, something? The usual time for the Assembly to sit was 11 o'clock and the Assembly was rising at 4 o'clock. Now that we are sitting at 12 o'clock I think, the hon'ble members will tolerate the idea of sitting up to 5 o'clock and there is still half an hour more think if you allow 10 minutes to each of the two intending speakers and another 10 minutes to the Premier to reply, that will serve the purpose.

RAJA BAHADUR OF KHALLIKOTE: There is no reason why we should sit beyond 4.30 p.m and if we are compelled, we refuse to sit any longer and we walk out.

The Hon'ble the SPEAKER (Sri Birabar Narayan Chandra Dhir Narendra): I allow 10 minutes to each of the two speakers to speak and another 10 minutes to the Premier to reply.

(Sri Brajasundar Das and the Raja Bahadur of Khallikote, at this stage, left the Chamber.)

Sri JADUMANI MANGARAJ: Mr. Chairman, Sir, I am most unfortunate to find that when I stand up to reply to my hon'ble friend, who had such trenchant criticism of this Ministry and who spoke very much with deep resentment of his heart, he is not before me to know at least what are facts and what are truths regarding his failure and his resentment. However, l am very glad to note first of all that the Premier, who had made a statement on the present situation of the country, has practically in the race of nationalism, won the best prize. I find from the statement he has made on the floor of this House that "We want independence just as much as anyone else. Without independence life is not worth living". My hon'ble friend who just remarked that we duped the Maharaja of Parlakimedi and got him in into this critical situation, to play with him because we want to taste the sweetness of office, has been falsified. We had the confidence in Maharaja of Parlakimedi and we knew his nobility, we knew his courage and we knew fully well that he is no less a lover of independence than anybody else in the whole realm of the Indian Empire. These words "without independence life is not worth living". I can state emphatically, will go to show that none of the leaders of the Congress have taken independence to their hearts so keenly as the Maharaja of Parlakimedi, the Premier of the Province and the leader of the House, has taken. I do congratulate myself and my colleagues who broke away from the Congress party to join hands with him, our honour has been vindicated, our aspirations have been fulfilled, our confidence has been assured and redoubled and. I can say that our choice has not been bad; we have chosen a good companion who will guide us into the path of independence and that in the way a Khetriya should ever do by, fighting and not through non-violence.

The creed of non-violence through which independence will be achieved, has been so trumpeted on the platforms and in the press, has now been an exploded theory because after 22 years of experiment of non-violence, with all the sadhanas, with all the sacrifices and sufferings and with all the preparations for the achievement of independence through the cult of non-violence, India is now sowing the seeds of resentment in a manner which no orderly Government can be expected to tolerate and that disorder has ended in murder, arson, loot and goondaism which are no less than the most violent forms of killing and torturing. In these days of unrest, trouble and violent agitation, the Leader of the House has been able to keep up his mental equanimity without entering into conduct of those who are mainly responsible for such atrocities in the country. He has simply stated that these disorders be looked upon with contempt it deserves, and it must be actually checked with an iron hand which will show the determination of the Government who have taken up the reins of Government at present "We are thankful to him for his administration that more untoward atrocities and violent acts have not been committed in this Province in comparison with other Provinces where 93 section has been applied and no Ministers are now undertaking the responsibility of administration. He has thanked the police, he has thanked the Public Works Department, he has thanked the Medical Department and no less the Educational Department and Executives for due discharge of their duties during this unrest and in this trying time, but, at the same time, he has not failed to point out the right way of achieving independence. The encouragement he has given to the youths of the country for entering into the war services, as he has mentioned that is the only field the training ground of militarism where they forget caste, creed or colour and they think that they are all Indians irrespective of their caste, creed, religion, race, Position or Provinces. They sit together, dine together and they forget what is religion, what is race or provincialism. Thereby he wants to have an embodiment of unity in India and through that he wants to achieve independence, by means of which we can only aspire to have our goal and not I by any other means. Even Russia, the most independent and democratic country in the world, has been faced with a catastrophe which no history has ever reported. There also we find that in such a democratic country, although they are united, although they have one caste, one language and one religion, still they are not able to enjoy their independence through prayer or non-violence, but with bitter fighting for every inch of their land. That shows the valour, that shows the spirit and that shows the love of independence of a Democratic Nation. With that ideal before us, this Ministry has set up the object before the youth of this country that without militarism, without fighting and without having the courage or having the training or the boldness to face all catastrophes of aggression and attack, we cannot even achieve independence, nor can we retain it if independence be granted through the grace of Mr. Amery or Mr. Churchill. Besides I find that, some reference has been made for the immediate declaration of independence for India. He has said "A declaration of independence with improved equipment available will satisfy our countrymen. It will engender warmth and a spirit to do or die in our Men. Hence the need for a declaration is felt by all. The hour has come for the statesmen in Britain to exercise their imagination and take advantage of the psychological position of the times". I may assure that those who now criticise this Ministry to be anti-national, to be reactionary, the Ministers as self-seekers and political place-hunters, they will rule their eyes and read through these lines of the Maharaja of Parlakimedi, who, being a landlord, and having the highest interest in property in this country, did fight strenuously for the formation of this Province, he has also the boldness, patriotism and nobility to demand that immediate declaration of independence to India is absolutely necessary and who I believe is no less a patriot than those who pose themselves to be in the forefront, of nationalism. With all these remark would now thank the hon'ble Ministers for taking a very keen interest in keeping this Province quieter and law and order have been preserved to the best of their power. But they should attend to some grievances and immediate difficulties of the people that now they are being considerably harassed for want of various food-stuffs of controlled articles and those controlled articles, I understand, are not being available in all parts of the country. So due care and attention should be given for the legitimate distribution of their share of controlled articles. The second is that prices of food-stuffs have gone up. That is why people have been economically poor. So, how to improve the financial condition is a subject which should draw our earnest attention. I suggest that Government should find out some subsidiary industry, either large scale industries or cottage industries to supplement the income of those, particularly, the lower rank of the society who are feeling the bitter pinch of this war very keenly and are the real persons who are perhaps wandering over without , any employment at present and are practically starving so to speak My friend, Rev. Evans has brought to the notice of Government for due supply of food articles and other necessaries. It is rumoured that Government has agreed to export rice and paddy from this country. I know, for myself, that Government have never agreed for such transport-of rice or paddy to Ceylon. They have only made a statement that they are watching the produce of the next harvest and after seeing the yield of the next harvest they will consider about it, and, so far as I know, perhaps, they have never meant what they promised to the hon'ble member who came from Ceylon. In any case, transport of rice or paddy will take place only in case if there be sufficient surplus in this land and not otherwise.

As regards the allegations, rather I would say earnest appeal to the Ministry by Sri Birakishore Behera, one of my friends, who hails from a community, who are really feeling the pinch very hard in this country in this time of war deserve all consideration. I would like to point out that his grievances are too many. The most important of which is that the Harijans are not being well-treated. For the establishment of communal equality, would say that one day’s time or attempt is not sufficient or enough to affect the desired relief in view. But at the same time he made certain allegiations regarding the police. That should receive the attention of the Hon'ble Minister. He has not only stated but he read certain statements given to him by the people that bribe has been taken by the police and police excesses have been committed. The police refuses to help when persons are in danger. If these allegations are true, I believe when he has got that courage of placing all the facts before the House with thumb impressions and with names and statistics he has been able to collect I think it is the duty of the administrators of the country to look into it and to see if their grievances are reasonable or not and if the allegations are found true the police officers or anybody responsible for committing such offences and for such miscarriage of justice should be severely dealt with. They should also see that due protection is given to the people. If their grievances are genuine, then serious action should be taken against the official or officials who committed any offence.

I would speak about the charges made by my hon'ble friend the Raja Bahadur of Khallikote against the Ministry. He is not present here. However, I expect he will read the proceedings and he will know about it later on. Three things he has-raised. One is that 18 hon'ble members of this House have been spirited away and kept behind the prison bars. That is no fault of ours. They passed a resolution ‘Quit India’. and asked Britishers to quit but the Britishers are still ruling in this land. It is not our offence that they are in jails but that is their choice. So far as I know the persons who are responsible for seeding them to jail are not the Ministry but it is their own resolutions, their own leaders and their own actions. If suddenly the Raja Bahadur of Khallikote has taken their brief and the advocacy on their side advocating their cause, then I say that there is one way open to them. If they are so innocent, if they have no belief in this goondaism then I should say that they must be persuaded to give undertakings that they will not resort to this sort of goondaism then they may be released tomorrow. Afterwards my friend the Raja Bahadur will be able to sit with them and have his friends by his side to achieve his end.

As for his sudden love for the Samaj and its editor Radha Nath Rath, I have heard the Speaker in this very House saying that the Samaj is a subsidised paper and the Samaj is committing all the mischiefs that could be done in Odisha and that the Samaj should be suppressed. That was the burden of his whole speech in the time of the Congress Ministry. He has suddenly developed a love for the Samaj and it seems to me that perhaps only adversity brings strange bad fellows. Perhaps it is only through adversity and disappointment that he has not been able to be on this side of House. His aspirations have not been fulfilled, His hopes have been frustrated. He not only tried once but he has tried thrice and after the third time he failed to occupy one of the Ministerial chairs in this side of the House. Of course his resentment should be bitter and his feelings must be very wild. His resentment, his bitterness is quite natural and that is why he is pouriag in all his vituperations and condemnations. So the only remedy for that the Hon'ble Ministers must open a Mental Hospital here to cure such persons who are suffering from mental derangement, or whose mental equanimity as been disturbed. The Hon'ble Ministers should try to cure him with proper treatment here in Odisha or try to send him to Kanke for several months.

Rai Bahadur MANDHATA GORACHAND PATNAIK; Mr. Speaker, Sir, I shall try to be as brief as possible. In the first place I join the Hon'ble Premier in the precis of the work done by the public servants including the police. But as the Hon'ble premier himself has said there may be errors of judgment. Still we have to appreciate the public servants. I quite join in that also but still I would add that there are police excesses which should not go undetected. Of course so far as Ganjam is concerned I know all cases are put up at the instance of private individuals. These private individuals very often keep themselves in the background Such a thing did happen in the Khallikote estate. As many as 14 raiyats wore rounded up by the Sub-Magistrate who all through his service served in the Koraput district and now has been posted to Kodala taluk. He does not disclose the name of the informant, because the Defence of India Rules lay down that except on the report of a public servant no prosecution can be launched. Nobody can give positive evidence about it but the proceedings will show that the Magistrate took action at the instance of the Raja Bahadur or his officials. Such things do happen. The Raja Bahadur was indenting the services of the Reserve Police for collecting rents. This time he did not do it because the Police inspector is a relation of the Sub-Magistrate and the Sub-Magistrate himself is siding with him. So these things should not be allowed to happen. We may have our War Councils, our war efforts but whenever you go to a village the people will say, you the police officers and public servants are doing such things. What reply can you give? Therefore, the police must be very careful. If the Proceedings are looked into the Ministry will be satisfied that there has been something fishy about these prosecutions. From what I hear from my friend Mr. Birakishore Behera, I am quite convinced there is something fishy about that also. That is a case of total neglect of duty. There the police officer is bound to investigate a charge levied. He has failed in his duty, though so many written reports have been given. Those have not been registered. These things do require the attention of the superior police officers as well as the Government. If they fail to do so Government have to take it up. You may lay you are doing this for the people. Your National War Front cannot do anything unless you satisfy the people that all the Government officials as well as the Government themselves are trying to do justice. Therefore I would propose that some enquiry should be made and that too very earnestly. We cannot tolerate such things.

As regards the Raja Bahadur of Khallikote I may say that what all he has stated amounts to the outpourings of a disappointed fury. It was he who moved in the first instance as you are all aware to form the Ministry. It was he who seduced the members of the Congress Party who are now with us. It was he who did all that. He agreed to be a Minister with Mr. Godavaris Misra as Chief Minister. Well, of course, I might tell you this thing also that Mr. Brajasundar Das, Mr. Latifur Rahman.....

The Hon'ble the SPEAKER (Sri Birabar Narayan Chandra Dhir Narendra): That is a personal matter which need not be discussed here.

Rai Bahadur MANDHATA GORACHAND PATNAIK: I am talking of his treachery. He levelled a charge of treachery against the Premier but I say he is the treachere. He is the most treacherous man. I can say that nobody in this House is treacherous except persons like the Raja Bahadur of Khallikote who are traitors and who are guilty of fraud. He committed treachery against me in the elections. But for my indulgence he would not have been a member here. He committed fraud upon his raiyats. What other proof is necessary? Of course he belongs to a noble family, but he has not decency of even an ordinary man. Such a man comes here to challenge the Hon’ble Maharaja of Parlakimedi. I shall never tolerate it. I stood up as a candidate against him in the election, then he approached me and asked me to withdraw in his favour saying that he would support me in another constituency. Then afterwards when I withdrew he worked against me in the Chatrapur constituency and set up a rival candidate against me. Can you find a more treacherous man than him such a man comes to level a charge against the Maharaja of Parlakimedi. That is the man you must know. I had not uttered these words till now to anybody. I had great respect for his lineage, for his position as zamindar but what do you find here? I would not take any more time of the House. My feelings are rather enraged.

The Hon’ble Captain Maharaja Sri Sri Sri KRISHNA CHANDRA GAJAPATI NARAYAN DEO: At this stage of the debate, as there are no more speakers forthcoming to discuss the statement l have made in the floor of this House, I rise to answer all the questions which the debate afforded. First of all I should like to state that the debate took two shapes. One is a very useful criticism for the guidance of Government and the other was personal (and I may say with the least offence) very unwholesome and unbecoming of the persons who stooped to that level and who actuated their own personal feeling to express themselves in that manner in certain cases based upon personal disappointments. I would first of all take up the suggestive criticism made by my friend, the Rev. Evans.

The observation I would like to make on that criticism to start with is, I am afraid, with the keenness to do justice to the constituency and to the public of this Province. Mr. Evans has rather over-stepped certain grounds, and has chosen to clothe the present disturbances of the Province with innocence propolitical bias and economical distress. It is known to him and to all and to everyone in India that such. A disturbance is not confined to this Province, and if it were an economical disturbance, it would have exhibited itself much earlier, and particularly at a time when the prospect of standing crops were not as bright as they are to-day. So, conclusions on such circumstances can only be that the present disturbances are not economical, though I admit that there is economical distress among the people, and my Government is doing its very best to relieve that distressed condition, and would therefore attribute this disturbing condition to entirely a political move engineered and encouraged, as is disclosed by facts and figures, by the Congress, and the Congress is alone responsible for this. I have no hesitation to call a spade a spade, though I have no mind at any time as I hold quite a different political view-point from that of the Congress, to accuse them unnecessarily. I very conscientiously can say that the present agitation and unwholesome behaviour on the part of the public and the student population is entirely due to the wire-pulling, call it whatever you like, or encouragement, engineering, done by the Congress. Sir, the points raised by Rev. Evans are that to effect proper distribution and relieve distress among the public, to receive the different articles necessary for everyday life, which is defective at present should be improved. My friend Mr. Evans knows how handicapped in this Province we are today being understaffed, and also, as he knows, having such a small finance at our resources, which are extremely necessary to have perfect organisation manned lavishly with people. I know what he said, as a matter of fact we had an informal talk yesterday, and I am in entire agreement with him when he suggests that a separate Provincial man should be set up, who should have the coordinated information given to him from different Departments regarding the needs of the people in different places, As I told him informally yesterday, and I officially tell him to-day that Government of is fully aware of the needs of such an organisation and the ball has already been set in motion, I think before many days are passed, we hope to discover a man who can fulfil that position successfully. As regards the details and the harassment people are receiving from the present organisations, agencies of Government for distribution, well, an experienced man as he is he should realise that it depends upon the man on the spot. When such complaints are received, Government can not, I can assure him, allow a moment to pass by without taking sufficient measures to put it down. Such a situation should have been foreseen long long ago, but these things should be more generously and liberally observed by the people and it also depends on the people largely for the success of such organisations, and the co-operation officials receive. So, at this stage I can say that I am very grateful to my friend Rev. Evans for making such suggestions, and as I have told him already, Government are fully alive to the situation and doing the best possible to evolve a solution.

As regards different supplies to the Province, as my Parliamentary Secretary Mr. Roy has pointed out, this Province is not self-contained and self-supporting articles from abroad has to be brought in by means of different conveyances from outside the Province and also outside India. This depends largely upon the facilities one has at one's command for transport, railway wagons and ships. In these days, as we now, and we ought to realise, Army has the first preference than to any other demand from the civil population. That is our greatest impediment at present, that we have not got enough railway wagons and ships to meet the demand of the Army as well as to meet the demand of the civil population, i,e., to transport the required articles. Any way, even in that direction, Mr. Evans will be interested to know that my Government, we already set the ball in motion, and the Government of India and the agencies that are responsible to facilitate transport, have been approached, and in time we expect to achieve better results.

As regards the appreciation of the public service, I am glad to say, in general they have sympathy and appreciation of the members of this House, though certain facts have been placed at the disposal of the Government for consideration and enquiry regarding actions of certain officers of the Police Department. In my statement I have mentioned that nothing is perfect, and so also these agents of the different departments of Government are also not perfect. That does not mean Government are going to connive at such misbehaviour and transgression of the powers if, as alleged, it is proved after proper enquiry and the officers are given a chance, as they should, to protect themselves with their statements and evidence they can produce. My friend Mr. Behera has made some very caustic aspersions against a certain police subordinate in Bhinjarpur. It is not only on this occasion as he has stated in his speech to-day, but he had approached me with certain complaints against this officer previously, and the indifference his class and himself have been receiving from the Revenue Department as well. He knows, as well as I do, that when I received complaints from him, I immediately took action and directed the heads of departments to investigate into the matter and submit their report.

He knows that the enquiry on that occasion, when he came forward with certain allegations, could not be carried to his army satisfaction, because I have not received the report, and because unfortunately the officer who was entrusted with the enquiry after having, I learn, done a certain amount of enquiry had to go on leave. He had himself explained to Mr. Behera why the delay was caused, and I think he had promised that he would complete the enquiry fairly soon and report. I can assure my friend, Mr. Behera and everyone present here that my Government will never tolerate or connive at any misdeeds done by any officer, which is prejudicial to the convenience and interests in life of the public, because after all public servants are servants of the public and are expected to serve the public in the right direction and not to feather their own nests or to tease the public who pay and maintain them. I would also suggest to Mr. Behera and other members of the House that my Government or myself personally have no inclination against any community as preferring one to another. I am inclined to believe from what he has stated that he feels that the Muhammadans are better treated in preference to his community unduly and undeservedly. He has been bold enough to make a statement. I am very glad and I am very grateful to him for it, and as we have got on record what he has stated, I assure my friend that given due time, an unbiased enquiry will be held and I can also assure that justice will be done in cases of alleged oppression to his community in the villages mentioned by him. I make it plain that whether a person belongs to the depressed class, or whether he is a khatriya or a Brahmin justice will always be meted out to him, and with that outlook only my colleagues and myself are carrying on the day-to-day administration.

Mr. Behera should sympathise with the departmental heads and the Ministers and should not jump to conclusions and make unnecessary allegations against them without considering what their difficulties are on these days for speedy disposal, as he knows that we are not here with any other motive except to be of service to the country, and we are carrying on our duty with that belief. We have no control over things that happen that interfere with the day-to-day life and time that is available to us. That is the only reason as to why we have not instituted the enquiry or gone to the spot, which as Mr. Behera feels, would have given satisfaction, and as he feels, truth would have been disclosed. It his stated already that when an allegation of undue cruelty and thoughtless or careless shooting was resorted by the police it was brought to the notice of my Government. At once action was taken to set up an enquiry by my Government through a committee consisting of the senior most officer of the Revenue Department and the seniormost officer of the Police Department with an I. C. S. Secretary who has held and discharged his duties in a responsible post of Government. That committee's report is kept confidential with no other motive, I may say on the floor of the House, than that the publication of the report should not prejudice the courts, because there are people who are involved in the incident; who come under the jurisdiction of law and whose fate will be decided in a court of law. That is the only reason, or else the committee's report would have been public property to-day. Well, Sir, the time is already late, and I do not think I should take up the time of the House any more, and I think I have met all the points raised by different members of the House during the debate.

The Hon'ble the SPEAKER (Sri Birabar Narayan Chandra Dhir Narendra): The Government have given an opportunity to the House to express their opinions on the present situation. There is no need to put the motion to vote. The House stands adjourned till 12 noon to-morrow ( i.e. the 6th November 1942).

Odisha Legislative Assembly Proceedings Vol — VII, 1942, Page — 65 to 94

EXTRACTS

From

NEWS PAPER

ସମାଜ

ସମ୍ବାଦପତ୍ର ସରକାରୀ କଟକଣା

ବର୍ତ୍ତମାନ ଯୁଗରେ ଖବରକାଗଜର ଉପଯୋଗିତା ଯେପରି ଖୁବ୍‌ ବେଶି, ତାହାର ଦାୟିତ୍ୱ ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ଅଧିକ। ସରକାର ଓ ଜନସାଧାରଣ ତଥା ଶାସକ ଓ ଶାସିତଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକମାତ୍ର ଯୋଗସୂତ୍ର ସମ୍ବାଦପତ୍ର। ସରକାରଙ୍କ ନୀତି, ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଜନସାଧାରଣକୁ ଜଣାଇବାରେ ତାହା ଯେପରି ସାହାଯ୍ୟ କରେ, ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ଆପତ୍ତି ଅଭିଯୋଗ ସରକାରଙ୍କ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚାଇ ଶାସନର ମାର୍ଗ ସେହିଭଳି ସୁଗମ କରେ। ତେଣୁ ସମ୍ବାଦପତ୍ର ଜନସାଧାରଣର ଯେପରି ସରକାରଙ୍କର ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ସହଯୋଗ ପାଇବାର କଥା, ସବୁ ଦେଶରେ ତା’ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ। ଅବଶ୍ୟ ରାଜନୀତିକ ଜଟିଳତା ନେଇ ସମ୍ବାଦପତ୍ରମାନେ କେତେକ ନୀତି ନିୟମ ମାନି ଚଳିବାକୁ ବାଧ୍ୟ। ତା’ ନ ହେଲେ ଶାସନଗତ ଅସୁବିଧା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଜନସାଧାରଙ୍କର ମଧ୍ୟ ଅମଙ୍ଗଳ ହେବାର ଆଶଙ୍କା। ସବୁ ଦେଶର ସରକାର ସମ୍ବାଦପତ୍ର ଯେପରି ସେ ନୀତି, ନିୟମର ସୀମା ଟପି ନ ପାରନ୍ତି, ସେଥିପ୍ରତି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇଥାନ୍ତି। ମାତ୍ର ଭାରତ ସରକାର ଏ ସବୁ ବିଷୟରେ ସବୁବେଳେ ଖୁବ୍‌ ଆଗୁଆ। ସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତା’ର ମାତ୍ରା ଅତି ହୋଇଯାଇଥାଏ; କିନ୍ତୁ ମନେରଖିବା ଉଚିତ ‘ସର୍ବମତ୍ୟନ୍ତ ଗର୍ହିତଂ।’

ବର୍ତ୍ତମାନ ଭାରତରେ ଅର୍ଡ଼ିନାନ୍‌ସ ରାଜତ୍ୱ ଚାଲିଥିବା ବେଳେ ସମ୍ବାଦପତ୍ର ପରିଚାଳନାର ନୀତି ଦିନକୁ ଦିନ ଏଭଳି କଡ଼ା ହେଉଛି, ସରକାରଙ୍କର କଟକଣା ଏତେ ତୀବ୍ର ହୋଇ ଉଠୁଛି ଯେ ସେଥିରୁ ଜଣାପଡ଼ୁଛି, ସମ୍ବାଦପତ୍ରର ତଣ୍ଟି ଚିପି ଦେବାପାଇଁ ଯେପରି ସରକାର ଦୃଢପ୍ରତିଜ୍ଞ। ଶତ୍ରୁର ଆକ୍ରମଣ ଭୟରେ ଭାରତର ଲୋକେ ଛାନିଆଁ; ଏତେବେଳେ ତାଙ୍କୁ ସାହାସ, ଉତ୍ସାହ ଦେଇ ନିର୍ଭୀକ କରାଇବା ଓ ବୃଥା ଜନରବରେ ଯେପରି ନ ଭୁଲି ସେମାନେ ସତ୍ୟ ସମ୍ବାଦ ପାଆନ୍ତି,ତାହାର ଉପାୟ କରିବା କେବଳ ଜାତୀୟବାଦୀ ସମ୍ବାଦପତ୍ରଙ୍କ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ। ବର୍ତ୍ତମାନ ଅବସ୍ଥାରେ ସରକାରଙ୍କ ସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯେପରି ଅସଂଖ୍ୟ ଭୁଲ୍‌ ହେଉଛି, ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ସେହି ଭୁଲର ସୀମା ରହୁନାହିଁ। ସରକାର ମନେ କରୁଛନ୍ତି,ସମ୍ବାଦପତ୍ର ତାଙ୍କର ଶତ୍ରୁ। ତାକୁ ଦଳିମନ୍ଥି ତୁନିକ କରାଇପାରିଲେ ଶାସନ ସୁରୁଖୁରୁରେ ଚାଲିପାରିବ। କିନ୍ତୁ ଫଳ ଯେ ଠିକ୍‌ ଓଲଟା ହେବ- ଏହା ବୁଝି ରଖିବା ପ୍ରଥମେ ଉଚିତ୍‌।

ଏହି ସବୁ କଟକଣା ଖୁବ୍‌ ତୀବ୍ର ହୋଇ ଉଠିବାରୁ ନିଖିଳ ଭାରତ ସମ୍ପାଦକ ସମ୍ମିଳନୀ ଭାରତସରକାର ଠାରେ କେତେକ ସୁବିଧାଜନକ ପ୍ରସ୍ତାବ ବାଢ଼ିଥିଲେ ଓ ତା ଫଳରେ ପ୍ରାଦେଶିକ ସରକାରମାନେ ସମ୍ବାଦ ଯାଞ୍ଚ ପ୍ରଭୃତିରେ ସାମାନ୍ୟ କିଛି କୋହଳ କରିବାକୁ ଉପରୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ପାଇଥିଲେ। ତାହା ଅତି ନଗଣ୍ୟ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସମ୍ବାଦପତ୍ର ମହଲରେ କେତେକ ସୁବିଧା ହୋଇଥିଲା। ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବିଷୟରେ ପ୍ରାଦେଶିକ ତଥା କେନ୍ଦ୍ର ସରକାରଙ୍କ ଜିଦ୍‌ ହେତୁ ନୂଆ କଟକଣା ହେବାରୁ ତାହା ଯେପରି ଅସୁବିଧା ସେହିପରି ଅସହ୍ୟ ହୋଇ ଉଠୁଛି। ଏହିଭଳି କୈାଣସି ଏକ ବିଶେଷ ବିଷୟରେ ସରକାରଙ୍କ କଡ଼ା କଟକଣା ଭାରତର ସମ୍ବାଦପତ୍ର ମହଲକୁ ଏବେ ବିଚଳିତ କରିଦେଇଛି। ତେଣୁ ଗତ ଡ଼ିସେମ୍ବର ୨୧ତାରିଖରେ ବମ୍ବେଠାରେ ନିଖିଳ ଭାରତ ସମ୍ପାଦକ ସମ୍ମିଳନୀର ସ୍ଥାୟୀ କମିଟି ବସି ଏକ ପ୍ରସ୍ତାବରେ ସରକାରଙ୍କୁ ଏପରି ଜିଦ ନ ଧରିବା ପାଇଁ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ। ଅନୁରୋଧ ରକ୍ଷା ନହେଲେ ପ୍ରତିବାଦ ସ୍ୱରୂପ କେତେକାଂଶରେ ସମ୍ବାଦପତ୍ରମାନେ ସରକାରଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଅସହଯୋଗ କରିବେ ବୋଲି ମଧ୍ୟ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହେଲା। ସଭାପତିଙ୍କୁ କ୍ଷମତା ଦିଆଗଲା ଯେ, ସେ ଏ ବିଷୟ ସରକାରଙ୍କୁ ଜଣାଇବେ। ନିତାନ୍ତ ଯଦି ସରକାର ନିଜ ଜିଦ୍‌ ନ ଛାଡ଼ନ୍ତି, ତେବେ ଗୋଟାଏ ଦିନ ଭାରତର ସବୁ ଖବରକାଗଜ ପ୍ରକାଶନ ବନ୍ଦକରି ହରତାଳ କରିବା ପାଇଁ ସେ ଦିନ ଠିକ୍‌ କରିବେ। ଆଉ ମଧ୍ୟ ଖବରକାଗଜମାନେ ସରକାରୀ ଆଦେଶ ପ୍ରତ୍ୟାହୃତ ନହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କିମ୍ବା ସଭାପତି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ନଦେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଲାଟଭବନମାନଙ୍କରୁ ପ୍ରକାଶିତ ଇସ୍ତାହାର, ନୂଆବର୍ଷର ଉପାଧି ତାଲିକା ଏବଂ ଇଂରେଜ ସରକାର, ଭାରତ ସରକାର ଓ ପ୍ରାଦେଶିକ ସରକାରର ସଭ୍ୟମାନଙ୍କ ବକ୍ତୃତାରେ ଯେତିକି ନିଷ୍ପତି ବା ଘୋଷଣା ଥିବ ତା’ ଛଡ଼ା ଅନ୍ୟ ଅଂଶ ପ୍ରକାଶ କରିବେ ନାହିଁ। ଅତ୍ୟଧିକ ମତରେ ଏ ପ୍ରସ୍ତାବ ପାଶ୍‌ ହେଲା। ତେଣୁ ସଭାପତି ନାନା ଅନୁରୋଧ ଉପରୋଧ କରି ସରକାରଠାରେ ତାଙ୍କ ଜିଦ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରିବାକୁ ପ୍ରାର୍ଥନା କଲେ। ମାତ୍ର ଶାସନକଳର ସିଭିଲିୟାନମାନେ ଏହାକୁ ବା ଖାତିର କରିବେ କାହିଁକି? ତାଙ୍କ ଜିଦ୍‌ ହିଁ ଆଇନ। ସରକାର ନ ଶୁଣିବାରୁ ନିଖିଳ ଭାରତ ସମ୍ପାଦକ ସମ୍ମିଳନୀର ସଭାପତି ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ସେହି ପ୍ରସ୍ତାବ ଅନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେବାକୁ ସମ୍ବାଦପତ୍ରମାନଙ୍କୁ ଜଣାଇଲେ ଓ ଆସନ୍ତା ୬ ତାରିଖ ବୁଧବାର ଦିନ ପ୍ରତିବାଦ ସ୍ୱରୂପ ଭାରତର ସମସ୍ତ ସମ୍ବାଦପତ୍ର ପ୍ରକାଶନ ବନ୍ଦ କରନ୍ତୁ ବୋଲି ଅନୁରୋଧ କଲେ। ଏହି ଘୋଷଣା କରି ଶେଷରେ ସଭାପତି ମହାଶୟ ଲେଖିଛନ୍ତି – ‘‘ ମୁଁ ମୋର ଅନିଚ୍ଛାସତ୍ତ୍ୱେ ଏ ପ୍ରସ୍ତାବକୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିବା ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହେଉଛି। କାରଣ ଗଲା ସପ୍ତାହରେ ଭାରତ ସରକାର ହସ୍ତକ୍ଷେପ କରି ଅବସ୍ଥା ସୁଧାରିବା ପାଇଁ ଯେତେ ପ୍ରକାର ଉଦ୍ୟମ ହେଲା, ସେ ସବୁ ବୃଥା ହୋଇଛି’’।

ହୁଏତ ସରକାର ଜନସାଧାରଣଙ୍କର ସବୁ କଥାକୁ ଯେପରି ଅବଜ୍ଞା ଦୃଷ୍ଟିରେ ଦେଖନ୍ତି, ସାଂବାଦିକମାନଙ୍କ ଏ ନିଷ୍ପତିକୁ ସେହିପରି ହେୟ ମନେକରି ଗାଲେଇ ଦେବେ। ବେଶି କିଛି ଅସୁବିଧା ହେଲେ ହଜାର ହଜାର ଟଙ୍କା ଖର୍ଚ୍ଚ କରି ନିଜର ଅନୁଗତ ଲୋକଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଖଣ୍ଡେ ଖଣ୍ଡେ କାଗଜ ପ୍ରକାଶ କରିପାରନ୍ତି; ଲୋକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ତାହା ପ୍ରଚାର କରିପାରନ୍ତି। ମାତ୍ର ତାହା ଯେ ସଂବାଦପତ୍ର ନୁହେଁ, ସାଂବାଦିକର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ଯେ ତଦ୍ୱାରା ସାଧିତ ହେବ ନାହିଁ କି ଲୋକଙ୍କର ତଥା ସରକାରଙ୍କର ସେ ବେଶି କିଛି ସୁବିଧା କରିପାରିବ ନାହିଁ – ଏହା କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ମନେ ରଖିବା ଦରକାର। ବର୍ତ୍ତମାନ ଅବସ୍ଥାରେ ଯେତେବେଳେ ଖବରକାଗଜର ଗୁରୁ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ଲୋକଙ୍କ ସେବା କରିବା ଦ୍ୱାରା ଶାସନନୀତିକୁ ସହଜ ଓ ସୁଗମ କରିବା, ସେତେବେଳେ ସଂବାଦପତ୍ର ପକ୍ଷରେ ଏପରି ନିଷ୍ପତି ଅବଶ୍ୟ ବାଞ୍ଛନୀୟ ନୁହେଁ। ତଥାପି ସ୍ଥାନୟୀ କମିଟି ଯେ ଅବସ୍ଥାରେ ପଡ଼ି ଏ ନିଷ୍ପତି କଲେ ଓ ସଭାପତି ଅନନ୍ୟୋପାୟ ହୋଇ ତାହା କାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିଣତ କରିବାକୁ ଯେପରି, ସଂବାଦପତ୍ରମାନଙ୍କୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଲେ, ସେଥିପାଇଁ କେବଳ ସରକାର ଜିଦ୍‌ ହିଁ ଦାୟୀ ନୁହେ କି?

ସମାଜ, ତା ୪-୧-୧୯୪୩ରିଖ, କଟକ

ଓଡ଼ିଶା ଆସେମ୍ଳି

ବୈଠକ ଶେଷ ହେଲା

କଟକ, ତା ୩୧/୩-ଗତକାଲି ଓଡ଼ିଶା ଆସେମ୍ଳି ବୈଠକ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାଳ ପାଇଁ ମୁଲତବି କରାଗଲା। ଆଜି ବୈଠକରେ ଶ୍ରୀମତୀ ସରଳା ଦେବୀଙ୍କ ଏକ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତରରେ ସରକାର ପକ୍ଷ କହିଲେ ଯେ ଆସେମ୍ଲିର ଯେଉଁ ସଭ୍ୟମାନେ ଅଟକବନ୍ଦୀ ହୋଇ ଅଛନ୍ତି, ତାଙ୍କ ପରିବାରଙ୍କୁ କୈାଣସିପ୍ରକାର ଭତ୍ତା ଦିଆଯାଉ ନାହିଁ। ରାଜନୈତିକ ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କ ଏଜେଣ୍ଟ ବା ଓକିଲଙ୍କ ସହିତ ଦେଖା କରିବାପାଇଁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆବଶ୍ୟକ ମନେ ହେବ ଅନୁମତି ଦିଆଯାଇପାରେ। ଏହାଛଡ଼ା କ୍ଷମତାପତ୍ର ଦଲିଲ ଅନ୍ୟ ନାମରେ କରି ଦେବାପାଇଁ ଅନୁମତି ମଧ୍ୟ ଦିଆଯାଇପାରେ।

ସମାଜ, ତା ୧-୪-୧୯୪୩ ରିଖ, କଟକ

EXTRACTS

from

Transfer of Power

Vol.II

MAY 1942

85

Sir H. Lewis (Odisha) to the Marquess of Linlithgow (Extract)

MSS. EUR. F 125/84

D.O. No. 1918-G.O. CAMP, 25 May 1942

REPORT No. 10

3 . We now have a visitor here in the person of Gandhi’s disciple Mira Ben. She has recently seen the Chief Secretary and asked him a number of questions as regards, e.g. rounding up boats, bicycles and conveyances: voluntary defence organizations: evacuation of villagers from the neighborhood of aerodromes and the need in that event to provide them with land elsewhere.

It is a question whether she should he allowed to stay. What does Home Member say?

L.

Wood told me that behind many of her questions there was the veiled threat that, unless Congress were satisfied Congress must oppose. He asked her how long she proposes to stay and she replied "indefinitely”. She added that Odisha had been allotted to her as the zone in which she should operate. Her general plan no doubt is to develop Congress propaganda on the lines that if trouble comes here, the Government will withdraw and desert the people; but even if the districts are overrun by invaders Congress will stay With the people and look after them. In public Congress speakers have been keeping more or less to a moderate line and are occasionally helpful, but the Congress ex-Premiere recently made an ill-tempered speech; and I understand that it is being legally examined to settle the question of how far it is actionable.

I Mr Biswanath Das

Transfer of Power, Volume– 2, Quit India, Ed. N. Mansergh & E.W.R.

Lumby, Her Majesty's Stationary office, London, 1971, Page – 121

133

The Marquess of Linlithgow to Mr Amery (Extract.)

MSS. BUR. F. 125/11

THE VICEROY'S HOUSE, NEW DELHI.8 June 1942

PRIVATE AND PERSONAL

Many thanks for your private letter of 15th May1 which has just arrived. I think that all our arrangements for the Duke's visit are now well in train and I hope he will enjoy himself. We have, I fear, suggested a very strenuous programme for him, but if he is able to go through with it he will carry away a very good general picture of India. I have not the least doubt as to the political and military value of the visit particularly at this moment, and I am much relieved both on political grounds and for the Duke's own sake that he should have decided to get here early in June instead of waiting until the monsoon had broken.

2. I quite agree with you, as you will have gathered from communications, official and personal, that have passed between us, as to the unhappy nature of Gandhi's influence on Congress at the moment, and I agree also that if there is trouble there can be no question but that we shall have to face up to it. I shall probably be sending you a telegram2 in the course of the next few days, once you have received the text of a document3 seized in the search of the Congress headquarters at Allahabad which reveals various strains inside that organisation and in particular throws light on the attitude of Gandhi, to suggest that we should let the Cabinet know how things are going. It is quite likely that if the old man finds that he cannot get behind him the degree of support that he would like he will think better of his proposed campaign. But his influence is so great and he carries so much weight in this country that he may well by himself be able to turn a scale that would otherwise be rather doubtful and I think you and I would both feel that it would be as well that the Cabinet should be warned in advance of the unpleasant possibilities that the future might hold for us.

3. As regards Rajagopalachari, whom you mention in paragraph 3 of your letter, I think I can fairly say that he shows no signs of wanting a place. Nor do I think that he would do us much good unless he brought in some public support (of which commodity he seems now to be markedly short). I am very doubtful indeed of our being able to make any advance with Jinnah on the lines you suggest, though I fully recognise the arguments that have weighed with you. Incidentally, I fear that the arrangements for the meeting of the National Defence Council are such that it will not be possible for the Duke to address them, though I feel just a little doubtful in any case as to whether he would be very anxious to make a speech to them.

4. Thank you so much for what you say in paragraph 4 of your letter about Arthur Moore. I am greatly obliged to Catto. He has throughout my Viceroyalty been most considerate towards myself, and I hope you will tell him how very greatly I appreciate what he has done and all the help he has given me.....4

* * * * * * * * * * *

9. We have been busily engaged on the report5 of Dr. Grady's American Mission, the text of which you will have seen by now. It is clearly designed to be helpful, and one appreciates the trouble which the Mission have taken over it. It is at the same time a little woolly and amateurish in some respects, and not free from inconsistencies. (It would be a deal worse if Grady had not had close preliminary conference with Jenkins over a good deal of the ground.) The recommendation which has of course attracted most attention here is the suggestion for the establishment of a War Cabinet, a suggestion made without I think a sufficient appreciation of the difficulties and implications. We have been into this carefully in Council, and in the result, as you will be hearing by telegram,6 have decided instead to set up a War Resources Committee of Council with Hutton, late C.G.S. and G.O.C. in Burma as its Secretary. I

(I No. 60. 2 No. 142. 3 Enclosure to No. 113. 4 Personal comments omitted. 5 Enclosed in Dr Grady's letter to Lord Linlithgow of 20 May. MSS. EUR. F. 125/124. 6 Not printed.)

send you by this bag an amusing letter of 25th May7 from Lumley. I need not trouble you with what he says in it about the transport and shipping problems of Bombay, with which I am dealing, but his account of Dr. Grady's conversations with him are worth reading.

10. While I am on that subject I should like to say again how grateful I am to you due to the Prime Minister for your help over Johnson and his activities.8

11. You will have noticed in a recent fortnightly letter9 from Lewis reference to the activities of Mira Ben in Odisha. Information from other sources suggests that Gandhi is paying a good deal of attention to the use to which he can turn women agents in connection with this possible campaign of his. Thus the papers seized at Congress headquarters at Allahabad contained a large number of copies of the banned ‘resolution 10 addressed to women's organizations-no doubt Gandhi’s idea was to play on the fact that one of those resolutions broadcast accusations of rape &c., against soldiers. There were also signs that he has been working [Sir] for him not only Mira Ben but other ladies in other parts of the country, more particularly Assam, Bengal and Odisha. We are not very clear as to whether me main objective of these envoys is to collect information, on the basis of which he may eventually start his agitation, or launch a definite campaign of obstruction to necessary defence measures, or themselves to work up popular feeling against such measures. The Home Department have asked the Governments concerned for an appreciation and for advice as to the nature of the action proposed, if they consider it necessary to stop them. We have not failed to draw their attention to the fact that action against Gandhi's emissaries, e.g., prohibition of their entry into operational areas, would precipitate conflict with him. On the other hand, if they are actually inflaming popular opinion by false or exaggerated statements, it is clearly essential to take active counter-propaganda measures in consultation with the military authorities, and equally to intercept and withhold reports which they may be sending to Gandhi. A curious feature of his campaign thus far has been that all the cases Gandhi has recently cited of alleged misbehavior of troops towards women and other civilians have been those in which Indian troops are involved. Can this indicate an intention to render the Indian army unpopular in order to strengthen a subsequent appeal to that army to refuse to obey orders to remove carts and boats in threatened areas, and otherwise to regulate civilian conduct in operational areas?

12. I have touched once or twice on States’ reactions to the Cripps negotiations, and have mentioned that we had reason to believe that a formal representation from the Chancellor, supporting the line already taken by Bikaner and embodied in his printed note, of which I have sent you copies, might be expected. The Chancellor's representation has now arrived. It is on the lines anticipated, and I have suggested to Craik that he should arrange for a copy to be sent to the India office officially.

***********

15. As I close this letter I see what seems to me an extremely sensible leader in today's Civil & Military Gazette,13 and I send you a copy of it. I am sure they are right in thinking that Gandhi does much more harm to himself by the sort of stuff he is putting out now in the Harijan, &c., than we could do by closing him down, though the time may come when we are driven to consider doing so.

All the best!

Transfer of Power, Volume — 2, Quit India, Ed. N. Mansergh & E.W.R.

Lumby, Her Majesty's Stationary office, London, 1971, Page — 190 to 193

137

Sir H. Lewis (Odisha) to thel Marquess of Linlithgow (Extract)

MSS. BUR. F 125/84

D.O. No. 1942-G.O. CAMP, 10 June 1942

REPORT No. II

Mira Ben.–

6. I have seen the recent reference1 from the Government of India on the subject of Mira Ben. She has certainly not confined herself to collecting information, but has been busy putting across the type of propaganda approved at Wardha. I gather that she has not had as good a reception as she would have liked, and that local Congressmen are not anxious to court imprisonment and leave their wives and families unprotected at a time when these districts are threatened by invasion. Nevertheless the Provincial Government take a serious view of her activities and the Prime Minister has recently recorded his opinion that this emissary should not be left at large. In view of the general aspects action will be taken only in concert with the Central Government and in consultation with the Military authorities. Legal aspects relative to an externment order are being examined, including the question whether it is more appropriate -that the order should be passed by the Central or by the Provincial Government.

Transfer of Power, Volume — 2, Quit India, Ed. N. Mansergh & E.W.R.

Lumby, Her Majesty's Stationary office, London, 1971, Page — 196 to 197

277

Miss Mira Ben to the Marquess of Linlithgow

MSS. BUR. F 125/124

BIRLA HOUSE, ALBUQUERQUE ROAD, NEW DELHI, 16 July 1942

Dear Lord Linlithgow,

It may be you will not recognize me by my signature. I must therefore explain that I am that daughter of the late Admiral Sir. Edmond Slade, who came to Gandhiji seventeen years ago, and has, ever since, been closely associated with him in all his activities.

When the present crisis came to a head at the meeting of the Congress Working Committee in Sevagram, and in view also of the experiences I have had recently in Odisha, I felt a strong desire to meet you. I consulted Gandhiji, and he approved; that was before the main resolution of the Working Committee had been passed. After it had been passed, and after Gandhiji had held his Press Conference, he called me and said he would like me to leave the next morning for New Delhi. He then talked to me for over half an hour pouring out his whole heart, that I might be the better able to interpret his mind to you at this most critical moment.

I have therefore come here and write you this note forthwith, in the ardent hope that I may be able to see you.

Believe me,

Yours sincerely,

MIRA

Transfer of Power, Volume — 2, Quit India, Ed. N. Mansergh &E.W.R.

Lumby,Her Majesty's Stationary office, London, 1971, Page - 400

368

Sir H. Lewis (Odisha) to the Marquess of Linlithgow (Extract)

MSS. EUR. F. 125/84

GOVT. HOUSE. CUTTACK, 29 July 1942

D.O. No. 2013-GO.

REPORT No. 14

3. The Congress Resolution. -The new element in the situation arises of course from the threats and demands of the Wardha resolution. The estimate that comes to me from a variety of sources is that Congress would be unlikely to get from this Province anything like the response for which they would hope, but that local Congress leaders would certainly associate themselves without question in any campaign launched by the Mahatma and that on sentimental grounds others in not inconsiderable numbers would be ready to court imprisonment. We anticipate that we should be able without any real difficulty to meet such situation that may arise and that military help would (as far as can be foreseen) certainly not be needed. At the same time there is reason to think that Congress themselves may be hoping to give Odisha a rather prominent place in their campaign. Its situation in a potential war zone gives it for their purposes a special attraction; the Gandhi cult of non-violence has always had a marked appeal for the Odiya temperament; the absence of any considerable Muslim element in this almost exclusively Hindu Province gives the Congress hopes of an easier course here than elsewhere; but in addition to all this the Coalition Ministry which has been possible only because of the breakaway of former Congress supporters is anathema to the Congress High Command, and they have every desire if they can to restore the Congress position and influence in Odisha. It is necessary to recognise therefore that Congress may contemplate a special set at this small province and, though there need be no lack of confidence in meeting the situation, we would be well advised not to underestimate the possibilities of some embarrassment. An immediate question of relevant interest is how far the anti-Congress Ministry now in power has in fact succeeded with the general public in establishing a real anti-Congress front. On this aspect the situation is certainly riot reassuring. So far as I can judge, the credit of the present Ministry has been progressively declining and stands now at low ebb.

Transfer of Power, Volume - 2, Quit India, Ed. N. Mansergh & E.W.R.

Lumby, Her Majesty's Stationary office, London, 1971, Page - 499 to 500

598

The Marquess of Linlithgow to Mr Amery

Telegram, MSS. EUR. F 125/24

IMPORTANT NEW DELHI, 18 March 1943,3.5pm

PERSONAL Received: 18 March, 3pm

No.729-S. I telegraph the two following points in case course of debate should make it possible to use them:

(a) Odisha.-Lewis' report of 13th March remarks: “The Congress attitude is absurd. All Congress Members of the Legislative Assembly now under detention have sent in demands to attend the Session and to move no-confidence motions. These have of course been withheld. On the other hand all Congress Members of the Legislative Assembly not under detention who can attend decline to attend."

Transfer of Power, Volume - 2, Quit India, Ed. N. Mansergh & E.W.R.

Lumby, Her Majesty's Stationary office, London, 1971, Page — 824 to 825

650

The Marquess of Linlithgow to Mr. Amery

Telegram, MSS. BUR. F 125/23

IMMEDIATENEW DELHI, 28 August 1942, 9.10 pm

PERSONALReceived: 28 August, 9.30 pm

No.2635-S. Following is my personal appreciation, midday 28th. Improvement continues. Nothing to report from Punjab, North-West Frontier Province, Sind, United Provinces and Central Provinces. General situation in Eastern United Provinces reported much improved.

2. Slight deterioration in Assam, but nothing apparently of any importance, and probably due to imitation of action elsewhere.

Calcutta.-Two attempts to fire trams and trolly ropes and overhead tram wire cut. Situation otherwise quiet. In districts students' strikes and demonstrations continue number of interferences with communications.

Bihar.-Quiet day” in Patna1 division. 2(Jamshedpur situation: strikers still peaceful. Management advise that “we watch situation for three or four days in hope that some of foremen and supervisors may actively work and thus help in terminating strike. In absence of supervisory staff little or no work can be done”. Rest of Chhota Nagpur and industrial areas quiet.3) Situation under control south of Ganges in Bhagalpur division, Some reinforcements have reached Purnea and work of reopening communications and establishing order in northern portion of Bhagalpur division proceeding. No change in situation in Tirhut division. Report of murder of Sub-Divisional Officer and Inspector of Police with one Head-Constable and two orderlies at Sitamarhi has been confirmed.

1. Deciphered as ‘Jors’.

2. The passage in brackets was sent in a more secure cipher as telegram 2636-5 of 28 August (despatched 9.30 pm received 7.50 pm).

3. The words in italics were omitted in decipher

Madras. -Nil reports from 17 districts. In Coimbatore district thatched sheds at an aerodrome under construction set on fire: 22 lorries destroyed: three persons burnt to death. What seems to have been a pitched battle in Ramnad district between rioters armed with guns and bombs and armed police. Details awaited: but police seem to have dealt with situation effectively. Madras City quiet.

Bombay.-Nothing of importance.

Odisha. -Still some trouble, but not of very great importance. Serious disturbances reported from Dhenkanal in Eastern States, where treasury looted in one Sub-Division.

3. I would judge that situation generally is settling pretty well. On the other hand we may expect for some [time?] to come minor ebullitions of trouble here and there throughout the country. Remedying of interruption of communications is well in hand. But here again we must expect a certain amount of further trouble with students, &c.

Repeated to Ambassadors, Washington, Chungking (for Agents-General) and Kuibyshev.

Transfer of Power, Volume — 2, Quit India, Ed. N. Mansergh & E.W.R.

Lumby, Her Majesty's Stationary office, London, 1971, Page — 841 to 842

654

The Marquess of Linlithgow to Mr Amery

Telegram, MSS. BUR. F 125/23

IMMEDIATENEW DELHI, 29 August 1942,11.40 pm

PERSONAL Received: 30 August, 1.45 am

No. 2649-S. Following is my personal appreciation, midday 29th August. General improvement continues. Nothing to report from Punjab, North-West Frontier Province, Sind. Nothing of any importance from Bombay. Nothing from Central Provinces, which states: “no untoward incident in any part of the Province”, and adds “welcome return sanity reported from disturbed areas and no signs recrudescence mob mentality apparent”. Minor demonstrations still continue there in various towns, but little inclination to defy authority.

2. Bengal. Calcutta quiet. Students’ strikes and demonstrations continue in many areas in districts.

United Provinces. In eastern districts all reported superficially quiet, though I restoration of normal conditions will take time and continued incidents are to be expected.

Madras. Nothing serious to report in Madras City. Burning of aerodrome r lorries &c. near Coimbatore reported yesterday, now reported due to roaming gang of mill strikers in that area who are being followed up by armed police. Nothing of importance otherwise.

Bihar. No development in Jamshedpur position. Rest of Chota Nagpur quiet. Situation in Patna division gradually improving and returning to normal. Situation in Bhagalpur believed to be improving generally, though still much lawlessness in Purnea and no news from northern tracts of Bhagalpur district or them portion of Muzaffarpur district still in disturbed state, and clean up of that area and Saran district in progress. Communication with Ne extremely precarious.

Odisha. Sporadic mob activity in Cuttack district. Position in Koraput understood to be well under control. States, Agitation in Dhenkanal understood to be mainly work of one agitator.

3. As will be seen, situation settling down pretty steadily, though we shall continue to get widely scattered minor incidents and interferences with communications, &c.

Repeated to Ambassadors, Washington, Chungking (for Agents-General) and Kuibyshev.

Transfer of Power, Volume — 2, Quit India, Ed. N. Mansergh & E.W.R.

Lumby, Her Majesty's Stationary office, London, 1971, Page — 846

PERSONAL

OBSERVATION

ସାଧନାର ପଥେ

ନିଖିଳ ଭାରତର କଂଗ୍ରେସ କମିଟିଙ୍କ ଓ୍ୱାର୍ଦ୍ଧା, ପ୍ରସ୍ତାବକୁ ଗ୍ରହଣ କରି ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଉପରେ ସତ୍ୟାଗ୍ରହର ଭାର ଦେବାପରେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ବଡ଼ଲାଟଙ୍କୁ ଯେପରି ଚରମପତ୍ର ଦେଇ ଆନ୍ଦୋଳନ କରି ଆସିଛନ୍ତି, ସେହିପରି ଏଥର ମଧ୍ୟ ଦେବାର କଥା। ବଡ଼ଲାଟ ଲର୍ଡ ଲିନଲିଥିଗୋଙ୍କ ସହିତ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ବନ୍ଧୁତା ଅଛି – ଏଣୁ ଅନ୍ତତଃ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କଠାରୁ ପତ୍ର ପାଇବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବଡ଼ଲାଟ ଅପେକ୍ଷା କରିବେ ବୋଲି କେତେକ ଅନୁମାନ କରୁଥିଲେ, ମାତ୍ର ବିଶ୍ୱସ୍ତ ସୂତ୍ରରୁ ଖବର ମିଳୁଥିଲା ବମ୍ବେରେ ନିଖିଳ ଭାରତ କଂଗ୍ରେସ କମିଟିଙ୍କ ଓ୍ୱାର୍ଦ୍ଧା, ପ୍ରସ୍ତାବକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବା ସାଙ୍ଗେ ସାଙ୍ଗେ କାର୍ଯ୍ୟନିର୍ବାହିକା ସମିତିର ସଭ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଆଫ୍ରିକାର ଉଗାଣ୍ଡା ନାମକ ସ୍ଥାନକୁ ନେଇ ନିଆଯିବ, କଂଗ୍ରେସର ସମେସ୍ତ କର୍ମୀ ଓ ପୃଷ୍ଠପୋଷକମାନଙ୍କୁ ଧରି ନିଆଯିବ, ଯେପରିକି ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଘୋଷିତ ‘ପ୍ରକାଶ୍ୟ ବିଦ୍ରୋହ’ର ଆରମ୍ଭ ସୁଦ୍ଧା ନ ହୋଇପାରେ। ଖବର ମିଳୁଥାଏ ଯେ ଭାରତ ସରକାର ଭାବୁଛନ୍ତି ଯେ, ପ୍ରାୟ ଆଠଶହ ଲୋକଙ୍କୁ ଏକ ସଙ୍ଗରେ ହଠାତ୍‌ ଧରି ନେଲେ କୈାଣସି ପ୍ରକାର ଆଉ ଆନ୍ଦୋଳନ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ।

ଓଡ଼ିଶାରୁ ଆସିଥିବା ଶ୍ରୀ ରାଧାକୃଷ୍ଣ ବିଶ୍ୱାସରାୟ, ଶ୍ରୀମତୀ ମାଳତୀ ଦେବୀ, ସର୍ଦ୍ଦାର ସୁରେନ୍ଦ୍ର, ସୁରେନ୍ଦ୍ର ଦ୍ୱିବେଦୀ ପ୍ରଭୃତିଙ୍କ ସହିତ ଦିନେ ମାତ୍ର ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା ହୋଇଥିଲା। ସେ ପୁଣି ଅଳ୍ପ ସମୟ ପାଇଁ – ଏଣେ ହଠାତ୍‌ ଯେଉଁଦିନ ନିଖିଳ ଭାରତ କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କୁ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ଭାର ଦେଲା, ତହିଁ ପରଦିନ ଅଗଷ୍ଟ ନଅ ତାରିଖ, ଅତି ସକାଳୁ ଜଣେ ଚାକର ଆସି ମୋତେ ନିଦରୁ ଉଠାଇ କହିଲା, ‘ସାହେବ,ଆପଣଙ୍କୁ ତଳେ ପୋଲିସ୍‌ ଡ଼ାକୁଛନ୍ତି।’ ପଣ୍ଡିତ ଗୋବିନ୍ଦ ବଲ୍ଲଭ ପନ୍ଥ ଓ ମୁଁ ରାଜା ଗୋବିନ୍ଦଲାଲ ପିଭିଙ୍କ ଅତିଥି ହୋଇଥିଲୁ। ମୁଁ ପନ୍ଥଜୀଙ୍କୁ ନିଦରୁ ଉଠାଇ କହିଲି ଯେ ପୋଲିସ୍‌ ଆସିଲେଣି। ଇତିମଧ୍ୟରେ ମୁଁ ନିତ୍ୟକର୍ମ ସାରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକଲି। ଭାବୁଥାଏ ଏଠି ପ୍ରତିରୋଧ କିପରି କରିବାକୁ ହେବ। ପନ୍ଥଜୀ ମଧ୍ୟ ଭାବୁଥାନ୍ତି। ଦୁହେଁ ଠିକ୍‌ କଲୁ ଯେ ଆମେ ବସି ରହିବା, ଆମ ନିଜ ଶକ୍ତି ଖରଚ କରି ଆମେ ଜେଲକୁ ଯିବା ନାହିଁ। ପୋଲିସ୍‌ ତାଙ୍କ ଶକ୍ତି ଖରଚ କରି ଆମକୁ ନେବ ତ ନେଉେ। ଅନ୍ୟ କିଏ କୁଆଡ଼େ ଧରା ହୋଇଛନ୍ତି କି ନା ଜାଣିବା ପାଇଁ ଟେଲିଫୋନ୍ ଧରିବା ବେଳକୁ ଦେଖିଲି ଯେ ଚାରିଆଡ଼େ ଟେଲିଫୋନ୍‌ କାଟି ଦିଆହୋଇଛି। ଛଅଟା ବେଳେ ସ୍ପେଶାଲ୍‌ ଟ୍ରେନ୍‌ରେ ଆମକୁ କୈାଣସି ଆଡ଼କୁ ନେଇ ନିଆଯିବ। ସେହି ଟ୍ରେନ୍‌ରେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଓ କାର୍ଯ୍ୟନିର୍ବାହିକା ସମିତିର ଅନ୍ୟ ସଦସ୍ୟମାନେ ଯିବେ ଇତ୍ୟାଦି କଥା ପୋଲିସ୍‌ ଆମକୁ କହି ତରତର କରାଇବାରେ ଲାଗିଲେ, ମାତ୍ର ଆମେ କିଛି ଶୁଣୁ ନଥାଉଁ। ଛଅଟା ବାଜିଗଲା। ପୋଲିସ୍‌ ମଧ୍ୟ ବିବ୍ରତ ହୋଇ ପଡ଼ିଲେ। ଇତିମଧ୍ୟରେ ବିରଳା ଭବନରୁ ଶ୍ରୀ ରାମେଶ୍ୱର ଦାସ ବିରଳା ଓ ଶ୍ରୀ ବ୍ରଜମୋହନ ବିରଳା ଆସି ପହଞ୍ଚିଲେ। ସେମାନେ ଖବର ଦେଲେ ଯେ ଅନ୍ୟମାନେ କୈାଣସି ପ୍ରତିରୋଧ କରିନାହାନ୍ତି। ଏଣେ ରାଜା ଗୋବିନ୍ଦଲାଲ ମଧ୍ୟ ବହୁତ ଅନୁନୟ ବିନୟ କରି ଆମକୁ ପୋଲିସ ସଙ୍ଗରେ ଯିବାପାଇଁ କହିଲେ। ଶେଷରେ ଆମେ ଗଲୁ। ଆମ ଯିବାବେଳକୁ ସ୍ପେଶାଲ ଟ୍ରେନ୍‌ ଛାଡ଼ିଦେଲାଣି। ସେଥିରେ ପ୍ରାୟ ଶହେଜଣ ଯାଇଛନ୍ତି ବୋଲି ଖବର ପାଇଲୁ। ସେଦିନ ଆମକୁ ବମ୍ବେ ସହରର ଆର୍ଥର ରୋଡ଼ ବନ୍ଦିଶାଳାରେ ରଖାହେଲା। ସେଠାରେ ମାଳୟର ଅନେକ ଲୋକ ବନ୍ଦୀ ହିସାବରେ ଥାଆନ୍ତି। ସେମାନେ ଆମ କଥା ବୁଝୁ ନଥାନ୍ତି, କି ଆମେ ତାଙ୍କ କଥା ବୁଝିପାରୁ ନ ଥାଉଁ। କେବଳ ‘ଗାନ୍ଧି’ ଶବ୍ଦ ତାଙ୍କ ମୁଖରୁ ଶୁଣି ଈଷତ୍‌ ହାସ୍ୟ ଦିଆନିଆ ହେଲୁ। ସେ ଜେଲ୍‌ରେ ଖାଦ୍ୟ ଏପରି ଖରାପ ଯେ, ସେ ଦିନସାରା ଆମେ ସେଠାରେ ଉପବାସ ରହିଲୁ। ଏଥର ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଯେ ଜେଲ ନିୟମମାନ ସଭ୍ୟତାର ସହିତ ଅମାନ୍ୟ କରିବାକୁ ହେବ। ଆମେ ମଧ୍ୟ ତାହା କଲୁ - ସୁପରିଟେଣ୍ଡେଣ୍ଟ୍‌ ଆସିଲେ, ଆମେ ଛିଡ଼ା ହେଲୁଁ ନାହିଁ। ଆମ ପାଖରେ ଥିବା ଟଙ୍କା ପଇସା ଜେଲ୍ ଅଫିସରେ ଦେଲୁନାହିଁ, ତଥାପି ଆମକୁ କେହି କିଛି କହିଲେ ନାହିଁ। ସେଦିନ ପ୍ୟାରିଲାଲ ଓ ଧୀରୁଭାଇ ଦେଶାଇ ଧରାହୋଇ ସେହି ଜେଲ୍‌କୁ ଆସିଲେ। ତାଙ୍କଠାରୁ ଶୁଣିଲି ଯେ ସେଦିନ ବମ୍ବେରେ ଗୁଳି ହୋଇଛି – ଲୋକଙ୍କ ଭିତରେ ପ୍ରବଳ ଉତ୍ତେଜନା। ସେଦିନ ରାତିରେ ପ୍ରାୟ ନଅଟା ବେଳେ ଆମକୁ ସେ ଜେଲରୁ ନିଆ ହୋଇ ପୁନା ଆଡ଼କୁ ଯାଉଥିବା ରେଲଗାଡ଼ିରେ ନିଆ ହେଉଥାଏ। ସକାଳେ କିର୍କି ଷ୍ଟେସନରେ ଓହ୍ଲାଇଲୁ। ସେଠି ପ୍ରାୟ ଦୁଇଘଣ୍ଟା ଅପେକ୍ଷା କରିବାକୁ ହେଲା। କେଉଁଠାକୁ ଯିବୁ ଆମେ ଜାଣିପାରୁନଥାଉ; ଶେଷରେ ଗୋଟିଏ ମଟରରେ ତେୟାଅଶି ମାଇଲ ବୁହା ହୋଇ ଅହମ୍ମଦ ନଗରରେ ପହଞ୍ଚିଲୁ – ସେଠାରୁ କିଲ୍ଲା ଭିତରକୁ ଆମକୁ ନିଆ ହେଲା। ଭିତରେ ଦେଖିଲୁ ଯେ କାର୍ଯ୍ୟନିର୍ବାହିକା ସମିତିର ସମସ୍ତସଭ୍ୟଙ୍କୁ ସେହିଠାରେ ରଖା ହୋଇଛି। ଏଠାରେ ସର୍ଦ୍ଦାର ପଟେଲ, ମୈାଲାନା ଆଜାଦ୍‌, ଜବାହରଲାଲ ନେହେରୁ, ଡାକ୍ତର ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ ଘୋଷ, ଶଙ୍କର ରାଓ ଦେଓ, ଆଚାର୍ଯ୍ୟ କୃପାଳିନୀ, ଅଚାର୍ଯ ବରେନ୍ଦ୍ର ଦେଓ, ଆସଫ୍ ଅଲି, ଡାକ୍ତର ପଟ୍ଟାଭି ସୀତାରାମାୟା, ଡାକ୍ତର ମାହମୁଦ ଏହିମାନେ ସମସ୍ତେ ଥାଆନ୍ତି।

ବର୍ତ୍ତମାନ ମୁଁ ଅହମ୍ମଦ ନଗର ଫୋର୍ଟର ବନ୍ଦୀ। ଏହା ଜେଲ ନୁହେଁ ଏହା ଏକ ଐତିହାସିକ କିଲ୍ଲା, ଏହାକୁ ଚାନ୍ଦବିବି କିଲ୍ଲା କହନ୍ତି। ଆକବରଙ୍କ ସମୟରେ ଚାନ୍ଦବିବି ଏହି କିଲ୍ଲାରେ ଯୁଦ୍ଧ କରି ହାରିଗଲେ, ମାତ୍ର ବଶ୍ୟତା ସ୍ୱୀକାର କଲେ ନାହିଁ। ଅନ୍ତତଃ ଚାରିଶହ ବର୍ଷରେ ଏକ ଐତିହାସିକ ପୀଠ ଉପରେ ରହି କେତେ ଅତୀତ ସ୍ମୃତି ମନରେ ଜାଗି ଉଠିଲା। ଏହା ଇଂରେଜଙ୍କର ଏକ ପ୍ରଧାନ କିଲ୍ଲା ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିଲା। ସେତବେଳେ ଏଠାରେ ଟ୍ୟଙ୍କଯୁଦ୍ଧ ଶିକ୍ଷା ଦିଆହେଉଥିଲା । ସେଠାରେ ଅଧିକ ସଂଖ୍ୟାରେ ଗୋରା ସୈନ୍ୟ ଥିଲେ । ପ୍ରଥମେ ଇଟାଲିୟାନ୍‌ ଅଫିସର ଆଫ୍ରିକା ଯୁଦ୍ଧରେ ବନ୍ଦୀ ହୋଇ ଏଠାରେ ରହିଥିଲେ। ପରେ ସେଇଠି ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ରଖାହେଲା। ଜଣେ ଗୋରା ସୁପରିଟେଣ୍ଡଣ୍ଟ ଅଧିକାଂଶ ସମୟ ଆମକୁ ଜଗି ରହୁଥିଲେ। ଚାରିପାଖକୁ ଆବଦ୍ଧ ଏକ ପରସ୍ତବନ୍ଦୀ ହୋଇ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ବଖରା। ଏହା ଭିତରେ ଆମ ଜେଲର ମଧ୍ୟ ରହୁଥିଲେ। ଆମକୁ ଜଗିବା ପାଇଁ ଦଶଜଣ ଓ୍ୱାର୍ଡର ମଧ୍ୟ ଥିଲେ। ଆମର କାମଦାମ କରିବା ପାଇଁ ପନ୍ଦର ଜଣ ସାଧାରଣ କୟଦୀ ପୁନାରୁ ଅଣାହୋଇ ଏଠାରେ ରଖା ହୋଇଥିଲେ। ଜେଲର , ଓ୍ୱାର୍ଡର ଓ ଆମେ ସମସ୍ତେ କିଲ୍ଲାର ଗୋରା ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ପରିବୃତ୍ତ ହୋଇ ରହିଥାଉଁ। କୈାଣସି ପ୍ରକାର ବାହାର ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ଯେପରି ଆମର ନରହେ, ଆମେ କେଉଁଠି ଅଛୁ ତା’ ମଧ୍ୟ ବାହାର ଲୋକେ ଯେପରି ନଜାଣିବେ, ସେଥିପାଇଁ ସମସ୍ତ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାହୋଇଥିଲା। ପ୍ରଥମେ ଖବରକାଗଜ ସୁଦ୍ଧା ଦିଆ ହେଉ ନଥିଲା, କିଛି ଦିନ ପରେ ତା’ ମିଳିଲା।

ଅହମ୍ମଦ ନଗରରେ ଆମ୍ଭେମାନେ ପହଞ୍ଚିବାର ଦିନକ ପରେ ନିଜ ଭିତରେ ଆଲୋଚନା କରି ସ୍ଥିର କଲୁ ଯେ ଆମ୍ଭେମାନେ କେହି କୈାଣସି ବିଷୟରେ ଜେଲ ପର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କରିବୁ ନାହିଁ ଓ କେବଳ ଖାଦ୍ୟ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ କୈାଣସି ଜିନିଷ ପାଇଁ ସରକାରଙ୍କଠାରୁ ଖର୍ଚ୍ଚ ନେବୁ ନାହିଁ, ବହୁ ଯୁକ୍ତି ତର୍କ ପରେ ଏହା ସ୍ଥିର ହୋଇଗଲା। ଫଳରେ ହାତରୁ ମାସକୁ ପ୍ରାୟ ଦୁଇ ଶହ ଟଙ୍କା ଖର୍ଚ୍ଚ କରିବାକୁ ପଡ଼ୁଥିଲା; କିନ୍ତୁ ତଦ୍ଦ୍ୱାରା ସରକାରୀ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଆମର ଗୈାରବ ବଢ଼ିଥିଲା। ଆଉ ଗୋଟିଏ ବିଷୟ ଯୁକ୍ତିତର୍କ ପରେ ସ୍ଥିର ହେଲା ଯେ ବାହାର ବିଷୟ ଜେଲ୍‌ ଭିତରେ ଆଲୋଚିତ ହେବ ନାହିଁ, କାରଣ ବାହାରର ସମସ୍ତ ବିଷୟ ଜେଲ୍‌ ଭିତରେ ଜାଣିବାର ସୁବିଧାନାହିଁ। ଏହା ଫଳରେ ଜେଲ୍ ଜୀବନର ପୂର୍ଣ୍ଣ ସୁବିଧା ଉଠାଇବା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥିଲା।

୧୯୪୨ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ମାସଠାରୁ ୧୯୪୫ ମସିହା ଅପ୍ରେଲ ମାସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୁଁ ଅହମ୍ମଦ ନଗର ଫୋର୍ଟରେ ଆବଦ୍ଧ ଥିଲି। ମୋର ମନେହୁଏ ଏହି ସମୟଟି ଜୀବନରେ ସବୁଠାରୁ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ସମୟ। ପଣ୍ଡିତ ଜବାହାରଲାଲ, ସର୍ଦ୍ଦାର ପଟେଲ ଓ ମୈାଲାନା ଆଜାଦ୍‌ ପ୍ରଭୃତିଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ମନେ ହୋଇଥିଲା। କୈାଣସି ସୁନିୟନ୍ତ୍ରିତ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଯେପରି ଛାତ୍ରମାନେ ସଂଯମ ଓ ସାଧନା ଭିତର ଦେଇ ଗତି କରି ଭବିଷ୍ୟତ ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୁଅନ୍ତି, ଅନ୍ତତଃ ମୁଁ ନିଜକୁ ନିଜେ ସେହିପରି କରିଥିଲି। ଅନ୍ୟମାନେ ମଧ୍ୟ ସେହିପରି କରିଥିଲେ। ତିନିବର୍ଷ କାଳ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଭାବରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟନିର୍ଘଣ୍ଟ ଅନୁସାରେ ମିନିଟ୍ ହିସାବ କରି ଚଳିବାଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି, ଲେଖାପଢ଼ା ଖେଳ କସରତ ଓ ମାଟି ହାଣିବା ପ୍ରଭୃତି ବଗିଚା କାମ ନିୟମିତ ରୂପେ କରିବା ଫଳରେ ନିଜ ଭିତରେ ଥିବା ଶକ୍ତି ବିକାଶ ଲାଭ କରିଥିଲା, ଏହା ଆମ୍ଭେମାନେ ସମସ୍ତେ ଅନୁଭବ କରିଥିଲୁ।

ସାଧନାର ପଥେ, ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ, କଟକ, ୧୯୮୭

ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଲବ

୧୯୪୨ ମସିହା ବେଳକୁ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଶେଷ ଲଢେଇ ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଉଥାନ୍ତି। ସେଥିପାଇଁ କଂଗ୍ରେସ ଲୋକେ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ସଭା ଓ ଆଲୋଚନା ସଭା କରୁଥାନ୍ତି। ମଇ ମାସରେ ଶେଷ ଆଡ଼କୁ କଟକ ଜିଲ୍ଲାର ହରିଶପୁରଠାରୁ ହୋକିଟୋଲା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମୁଦ୍ରଗାମୀ ଯୁଦ୍ଧସାମଗ୍ରୀପୂର୍ଣ୍ଣ ବ୍ରିଟିଶ ରଣତରୀ ଉପରେ ଜାପାନର ବୋମାମାଡ଼ ହୋଇଥିଲା। ଏଥିରେ ଭୀତତ୍ରସ୍ତ ହୋଇ ସରକାର ସମ୍ବଲପୁରକୁ ରାଜଧାନୀ ଉଠାଇନେଲେ। କଟକ ସହରରେ ଆତଙ୍କ ଖେଳିଯାଇଥାଏ। ଜାପାନୀମାନେ ଯେକୈାଣସି ସମୟରେ ଓଡ଼ିଶା ଦଖଲ କରିନେବା କଥା ଶୁଣାଯାଉଥାଏ। ଏପ୍ରିଲ ମାସ ଦ୍ୱିତୀୟ ସପ୍ତାହ ଆଡ଼କୁ ନବବାବୁ ଓ ମାଳତୀ ଦେବୀ, ମନମୋହନ ଚୈାଧୁରୀ,ନୃସିଂହ ମହାନ୍ତି ଆଦି କିଛି କର୍ମୀଙ୍କ ସହ କଂଗ୍ରେସ ଅଫିସକୁ କଟକରୁ ସାଲେପୁର ଉଠାଇ ନେଇଥିଲେ ଓ ସେହିଠାରୁ କଟକ ଜିଲ୍ଲାର ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ କଂଗ୍ରେସର ଋଣ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ସମ୍ପର୍କରେ ସଭା କରୁଥିଲେ। ଏହା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସୂତାକଟା, କୁଟୀର ଶିଳ୍ପ, ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ନିବାରଣ ଓ ଗ୍ରାମ ସଫେଇ ସମ୍ପର୍କରେ ଲୋକଙ୍କୁ ବୁଝାଉଥିଲେ।

୧୯୪୨ ଅଗଷ୍ଟ ଆନ୍ଦୋଳନ ପୂର୍ବରୁ ଯାଜପୁରର ଛତ୍ରପଡ଼ା ନିକଟରେ ଯୁଦ୍ଧ ପ୍ରତି କଂଗ୍ରେସର ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ସମ୍ପର୍କରେ ଏକ ସଭା ହୋଇଥିଲା। ଏଣେ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରର ନୀତିକୁ ସମାଲୋଚନା କରି ତେଣେ ଜାପାନର ଭାରତ ଅଭିଯାନ ବିରୁଦ୍ଧରେଏକ ନୀତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ସେତେବେଳେ କଂଗ୍ରେସ ଲୋକଙ୍କ ପକ୍ଷରେ କଷ୍ଟକର ବ୍ୟାପାର ହୋଇଥାଏ। ଅନେକ ଲୋକ ଭାବୁଥାନ୍ତି ଯେ, ଜାପାନ ପଛେ ଆସୁ, ଇଂରେଜ ଯାଉ। ମନମୋହନ ଚୈାଧୁରୀ ସେହି ସଭାରେ ଉପସ୍ଥିତ ଥିଲେ। ନବବାବୁ ସେହି ସଭାରେଏକ ଦୀର୍ଘ ଭାଷଣ ଦେଲେ। ରାତି ବେଶ୍‌ ଡେରି ହୋଇଗଲାଣି। ସଭାର ପ୍ରାୟ ସବୁ ଲୋକ ସେତବେଳକୁ ଉଠି ଗଲେଣି। ଶେଷକୁ ଶ୍ରୋତା ଭାବରେ ଥିଲେ ଏକମାତ୍ର ବ୍ୟକ୍ତି;ସେଠାକାର ଶିକ୍ଷକ। ନବବାବୁ ଭାଷଣ ଦେଲା ବେଳେ ବିଷୟଟିକୁ ଏକ ନିବନ୍ଧ ଭଳି ଉପସ୍ଥାପନ କରିନ୍ତି, ଏଣୁ ଭାଷଣ ସାଧାରଣତଃ ଦୀର୍ଘ ହୋଇଥାଏ। ଏହାର କିଛି ଦିନ ପରେ ଅଗଷ୍ଟ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଗିରଫ ହୋଇ ନବବାବୁ ଓ ମନମୋହନ ଚୈଧୁରୀ କଟକ ଜେଲରେ ଥିବା ବେଳେ ସେହି ଆଗ୍ରହୀ ଶିକ୍ଷକ ଶ୍ରୋତାଟି ଯେଉଁଦିନ ଜେଲରେ ଆସି ପହଞ୍ଚିଲେ,ନବବାବୁ ମନମୋହନ ଚୈାଧୁରୀଙ୍କୁ କହିଲେ ‘‘ଯାହାହେଉ, ସେଦିନର ପରିଶ୍ରମ ସାର୍ଥକ ହେଲା।’’ ମନମୋହନ ବାବୁ ଆଦି ମଜାରେ କହି ଉଠିଥିଲେ, ‘‘ଶତକଡ଼ା ଶହେ ସାର୍ଥକ।’’ ଦାଦା ପୁତୁରାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବେଳେ ବେଳେ ଏମିତି ଅତି ହାଲୁକା କଥାବାର୍ତ୍ତା ହୋଇଥାଏ।

ବିଖ୍ୟାତ ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଲବ ପୂର୍ବରୁ ଅଗଷ୍ଟ ୮ ତାରିଖ ଦିନ ବମ୍ବେଠାରେ ନିଖିଳ ଭାରତ କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ବୈଠକରେ କିଛି ଗରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନିଆ ହେବାକୁଥାଏ। ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ କଂଗ୍ରେସ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କମିଟିର ସଭ୍ୟ ଭାବରେ ଆଗରୁ ସେଠାରେ ଥିଲେ। ନବବାବୁ ସେଠାକୁ ନଯାଇ ମାଳତୀ ଦେବୀ ଓ ସୁରେନ୍ଦ୍ର ଦ୍ୱିବେଦୀଙ୍କୁ ବମ୍ବେ ପଠାଇଥିଲେ। ଅଗଷ୍ଟ ୯ ତାରିଖ ସକାଳୁ ନବବାବୁ ନିତ୍ୟାନନ୍ଦ କାନୁନ୍‌ଗୋଙ୍କ ଘରକୁ ଯାଇଥିଲେ ପୂର୍ବ ରାତିର ବିଶେଷ ଖବର କିଛି ଜାଣିବାକୁ। ସେଠାରୁ କିଛି ଖବର ନ ପାଇ କଟକ ମ୍ୟୁନିସିପାଲଟି ଅଫିସକୁ ଯାଇ ଇଉନାଇଟେଡ଼୍‌ ପ୍ରେସକୁ ଟେଲିଫୋନ୍‌ କରି ଜାଣିଲେ ଯେ, ପୂର୍ବ ରାତିରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ସମେତ କଂଗ୍ରେସ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କମିଟିର ସଦସ୍ୟମାନେ ଗିରଫ ହୋଇଯାଇଛନ୍ତି। ସେ ସେଠାରୁ ଆସି ନିତ୍ୟାନନ୍ଦ କାନୁନ୍‌ଗୋଙ୍କୁ ଏ ଖବର ଦେଇ ଘରକୁ ଫେରି ଆସିଲେ। ସେତେବେଳେ ସାଲେପୁର ଅଫିସରୁ ଏକ ଜରୁରୀ କାମରେ ନୃସିଂହ ଚରଣ ମହାନ୍ତି ତା’ଙ୍କ ଘରେ ପହଞ୍ଚିଥାନ୍ତି। ଅନ୍ୟମାନେ ଗିରଫ ହେଉଥିବାରୁ ନବବାବୁ ଆତ୍ମଗୋପନ କରନ୍ତୁ ବୋଲି ନୃସିଂହବାବୁ ତା’ଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କଲେ। କିନ୍ତୁ ଅନ୍ୟମାନେ ଗିରଫ ହେଉଥିଲା ବେଳେ ସେ ରହିଯିବା ଠିକ୍‌ ହେବ ନାହିଁ ବୋଲି କହି ସାଲେପୁର ଅଫିସର ହାଲଚାଲ ବୁଝିଲେ। ନୂମା ଓ ସୁରିଆ ବୋଧହୁଏ ବମ୍ବେରେ ଗିରଫ ହୋଇଯାଇଥିବେ ବୋଲି ଆଶଙ୍କା ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ। ସବୁନେତା ଗିରଫ ହୋଇ ଯାଇଥିବା ବେଳେ କର୍ମୀମାନେ କଅଣ କରିବେ ବୋଲି ନୃସିଂହ ବାବୁ ନବବାବୁଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ। ନବବାବୁ ‘‘ ତୁ ଆସିବୁ ବୋଲି ମୁଁ ଆଶା କରୁଥିଲି’’ କହି ସେ ଏକ ଛୋଟ ଚିଠି ତାଙ୍କୁ ବଢ଼ାଇ ଦେଲେ। କହିଲେ ‘‘ ବର୍ତ୍ତମାନ ଆଉ ନେତା କେହି ନାହାନ୍ତି,ସମସ୍ତେ ନିଜେ ନିଜର ନେତା’’ । ସେ ଚିଠିରେ ଥିଲା:

ସ୍ନେହର .....

ସବୁ ଖବର ଶୁଣିବୁଣି। ସମସ୍ତେ ଗିରଫ ହୋଇଗଲେଣି। କେହି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେବାକୁ ନାହିଁ। ତୁମେ ତୁମର ନେତା। ଇଂରେଜ ଭାରତ ଛାଡ଼ ପ୍ରସ୍ତାବ ଏ.ଆଇ.ସି.ସି.ରେ ଗୃହୀତ ହୋଇଯାଇଛି। ଗାନ୍ଧୀଜୀଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ‘‘କର ବା ମର’’ ଆମର ପୂର୍ବ ଯୋଜନାକୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିବ।

ତୋ’ର .....

ଚିଠି କିଏ ଲେଖିଛି ବା କାହାକୁ ଲେଖା ହୋଇଛି କିଛି ନଥିଲା। ତାହା ପେନ୍‌ସିଲ୍‌ ରେ ଲେଖା ହୋଇଥିଲା। ସେ କହିଲେ ‘‘ ତୁ ଶ୍ରୀଘ୍ର ଚାଲି ଯା, ପୋଲିସ ଆସିଯିବ। ସାଲେପୁର ଯିବୁ ନାହିଁ। ସେଠାକୁ ତୋ ନାମରେ ଓ୍ୱାରେଣ୍ଟର ହୁଏତ ଯାଇଥିବ। ସାଲେପୁରକୁ ପାରିବୁ ଯଦି କାହା ହାତରେ ଖବର ଦେଇଦବୁ।’’ ଶେଷରେ କହିଥିଲେ, ଯାହା କରିବ ତ କରିବ କୈାଣସି ସରକାରୀ କର୍ମଚାରୀଙ୍କୁ ମାରିଦେବ ନାହିଁ।’’

ଏହି ସମୟରେ ଗୋପବାବୁ ଓ ରମାଦେବୀ ରିକ୍ସାରେ ଆସି ପହଞ୍ଚିବା ପରେ ପୋଲିସ ପହଞ୍ଚିଗଲେ। ଗୋପବାବୁ ଘର ଭିତରକୁ ଆସି ଏତିକି ମାତ୍ର କହିଲେ ‘‘ଯାଅ ବୀର...ଆଗେଇ ଯାଅ।’’ ପୋଲିସ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଗିରଫ କରି ଜିପ୍‌ରେ ବସାଇ ନେଇଗଲା। ନୃସିଂହ ବାବୁ କଟକ ବାଖରାବାଦ ଘର ପଛପଟ ଦରଜା ବାଟେ ସାଇକେଲ ନେଇ ବାହାରିଗଲେ। କଟକ ଛାଡ଼ି ଆସିବା ବାଟରେ ଜଣେ କଲେଜ ଛାତ୍ରଙ୍କ ହାତରେ ରେଭେନ୍ସା କଲେଜ ଛାତ୍ର ରଘୁନାଥ ନାୟକଙ୍କ ନିକଟକୁ ଖଣ୍ଡିଏ କାଗଜରେ ଏତିକି ଲେଖି ପଠାଇ ଦେଲେ ‘‘କର ଅବା ମର’’ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କର ବାଣୀ।

ସାଲେପୁର ଅଫିସରେ ବୈଷ୍ଣବ ପଟ୍ଟନାୟକ, ସୁରେନ୍ଦ୍ରନାଥ ଦ୍ୱିବେଦୀ, ବନମାଳୀ ପଟ୍ଟନାୟକ, ମନମୋହନ ଚୈାଧୁରୀ ଆଦିଙ୍କ ଉପସ୍ଥିତିରେ ଇତିପୂର୍ବରୁ ନବବାବୁ ଶେଷ ସଂଗ୍ରାମ ପାଇଁ ଏକ ଚିଠା କରିଥିଲେ। ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା....

(୧) ଇଂରେଜ ସରକାର ସହ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସହଯୋଗ-ବୟକଟ୍‌-ସରକାରୀ ଅଫିସ୍‌, କଚେରୀ ଓ କର୍ମଚାରୀଙ୍କୁ ବର୍ଜନ।

(୨) ଗ୍ରାମେ ଗ୍ରାମେ ସ୍ୱାଧୀନ ପଞ୍ଚାୟତ ଗଠନ, ଗ୍ରାମ ଶାସନ ପ୍ରଚଳନ, ସ୍ୱେଚ୍ଛା ସେବକ ସଂଗ୍ରହ କରି ସେମାନଙ୍କୁ ନେଇ ସ୍ୱରାଜ ସୈନିକ ଗଠନ।

(୩) କର, ଟିକସ ବନ୍ଦ ହେବ। ସରକାରୀ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଚଳ କରି ସରକାରୀ ସଂସ୍ଥା ସବୁକୁ ଦଖଲ କରି ନିଆଯିବ। ଭାରତୀୟ ସରକାରୀ କର୍ମଚାରୀଙ୍କୁ ଇସ୍ତଫା ଦେଇ, ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଭାଗ ନେବାକୁ ଅନୁରୋଧ କରାଯିବ। ସେମାନେ ଇସ୍ତଫା ନଦେଲେ ସେମାନଙ୍କୁ ସାମାଜିକ ବାସନ୍ଦ କରାଯିବ।

(୪) ଥାନା,ଡାକଘର, ଜଳକର ଅଫିସ ଦଖଲ କରି ସ୍ୱରାଜ ସୈନିକଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳନା କରିବାକୁ ହେବ,ପୋଲିସ ଓ ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଗ୍ରାମ ଭିତରକୁ ବା ଅଞ୍ଚଳ ଭିତରକୁ ପ୍ରବେଶରେ ବାଧା ଦିଆଯିବ। ସ୍ଥାନ ବିଶେଷରେ ସେମାନଙ୍କ ଅଗ୍ରଗତି ରୋକିବା ଲାଗି ରାସ୍ତାରେ ଗଛକାଟି ପକାଇବାକୁ ଓ ନାଳ ବନ୍ଧ କାଟି ଦେବାକୁ, ନଦୀର ଡଙ୍ଗା ଘାଟ ସେମାନଙ୍କୁ ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ନ ଦେବା ଲାଗି ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିବାକୁ ହେବ।

(୫) ଟେଲିଗ୍ରାମ,ଟେଲିଫୋନ ଓ ରେଳ ଲାଇନ୍‌କୁ ଅଚଳ କରି ଦିଆଯିବ। ଆମର ଜାତୀୟ ସମ୍ପତ୍ତିକୁ ଯେତେ ଦୂର ସମ୍ଭବ ନଷ୍ଟ କରାଯିବ ନାହିଁ। ଇଂରେଜ ସରକାରର ପ୍ରତୀକ ହେଉଛି ଥାନା। ସେହି ଥାନାଗୁଡ଼ିକୁଦଖଲ କରିନେଲେ ଲୋକଙ୍କ ମନରୁ ଭୟ ଦୂର ହେବ।

(୬) ସମାନ୍ତରାଳ ସରକାର ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯିବ। ଖାଦ୍ୟ ପଡ଼ି ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯିବ। ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳକୁ ଖବର ଦେଣ ନେଣ ପାଇ ଗୁପ୍ତଚର ବାହିନୀ ଗଠନ କରାଯିବ। ୪,୫ଟି ଗ୍ରାମକୁ ନେଇ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଅଞ୍ଚଳ ଗଠନ କରାଯିବ।

ନୃସିଂହ ମହାନ୍ତି ନବବାବୁଙ୍କ ସେହି ଛୋଟ ଚିଠି ଖଣ୍ଡକ ଧରି କଟକ ଠାରୁ ୪୦ କିଲୋମିଟର ଦୂର ସାରପୁରା ନିକଟରେ ଗୋବିନ୍ଦଚନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତିଙ୍କୁ ଦେଇଥିଲେ। ସୁରେନ୍ଦ୍ର ଦ୍ୱିବେଦୀ ଆସି ଓଡ଼ିଶାରେ ବିଧିବଦ୍ଧ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ଗୋବିନ୍ଦ ମହାନ୍ତି, ବିନୋଦ କାନୁନଗୋ ଓ ନିଶାମଣି ଖୁଣ୍ଟିଆ ନବବାବୁଙ୍କ ସେହି ପୁରୁଣା ଚିଠା ଅନୁସାରେ କଅଣ କରିବାକୁ ହେବ ଓ କଅଣ ନ କରିବାକୁ ହେବାର ବାର୍ତ୍ତା ଆଜ୍ଞାପତ୍ର ଭଳି ଚାରିଆଡ଼କୁ ପଠାଇବା ଆରମ୍ଭ କରିଦେଇଥିଲେ।

ନବବାବୁ ଗିରଫ ହେବା ପରେ ପରେ ମନମୋହନ ଚୈାଧୁରୀ, ନିତ୍ୟାନନ୍ଦ କାନୁନଗୋ, ମଦଜମୋହନ ପଟ୍ଟନାୟକ ଓ ସୁଧୀର ଘୋଷ ଆଦି ଗିରଫ ହୋଇ କଟକ ଜେଲକୁ ଗଲେ। କ୍ରମେ କଟକ ଜେଲ୍‌ରେ ଭାରତରକ୍ଷା ଆଇନରେ ଗିରଫ ହୋଇ ଆସିଥିବା ବନ୍ଦୀଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ବଢ଼ିଲା। ଏଣୁ ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଟାଣୁଆ ନେତାମାନଙ୍କୁ କଟକରୁ ଏକ ଛୋଟ ବସରେ ଅନୁଗୋଳ ନିଆ ଯାଇଥିଲା। ଅନୁଗୋଳ ଚାରିପଟରେ ଗଡ଼ଜାତ। ଏଣୁ ସେହିଠାରେ ହିଁ ଏଇ ଦୁର୍ଦ୍ଦାନ୍ତ ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କୁ ରଖିବା ନିରାପଦ ବୋଲି ସରକାର ବିଚାର କରୁଥିଲେ। ଯିବା ବାଟରେ ସୁଧୀର ଘୋଷ ଗାଡ଼ି ଖରାପ ହେବା ଲାଗି ଏକ କୈାଶଳ କରିବା ଫଳରେ ବନ୍ଦୀମାନେ ଅନୁଗୋଳ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପହଞ୍ଚି ନ ପାରି ଢେଙ୍କାନାଳ ଜେଲ୍‌ରେ ରାତିକ ରହିଲେ। ଅନୁଗୋଳରେ ଏମାନେ ରହିବାର କିଛି ଦିନ ପରେ ସରକାର ବିଚାର କଲେ ଯେ, ଏଭଳି ଦୁର୍ଦ୍ଦାନ୍ତ ବନ୍ଦୀଙ୍କୁ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ନରଖି ବିଭିନ୍ନ ଜେଲରେ ରଖିବା ଉଚିତ୍। ସେହି ବିଚାର ଅନୁସାରେ ନବକୃଷ୍ଣ ଚୈାଧୁରୀଙ୍କୁ ଅନୁଗୋଳରୁ ପୁରୀଜେଲକୁ ପଠାଗଲା। ପୁରୀ ଜେଲରେ ତାଙ୍କ ପହଞ୍ଚିବା ପୂର୍ବରୁ ଥିଲେ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ହରିହର, ସତ୍ୟବାଦୀ ନନ୍ଦ, ଲୋକନାଥ ମିଶ୍ର(ପଙ୍କ ବାବୁ) କୃପାସିନ୍ଧୁ ହୋତା, ପ୍ରାଣନାଥ ପଟ୍ଟନାୟକ, ଜଗନ୍ନାଥ ମିଶ୍ର, ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ନାୟକ, ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ମହାପାତ୍ର ଆଦି। ନବବାବୁ ପୁରୀ ଜେଲକୁ ଯିବା ପରେ ବି ପ୍ରତିଦିନ ନୂଆ ହୋଇ ଅଗଷ୍ଟ ଆନ୍ଦୋଳନର ବନ୍ଦୀ ଆସୁଥାନ୍ତି।

୧୯୪୨ମସିହା ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୧୬ ତାରିଖ ଦିନ ନିମାପଡ଼ା ଥାନା ଦଖଲ ଅଭିଯାନରେ ଉତ୍ସବ ମଳିକ ସହିତ ହୋଇଥିଲେ। ସେହି ଅଭିଯାନରେ ପଦ୍ମଚରଣ ସାମନ୍ତ ସିଂହାରଙ୍କ ସହିତ ଭବାନୀ ପଟ୍ଟନାୟକ,ଜୟକୃଷ୍ଣ ମହାନ୍ତି, ଉପେନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତିଙ୍କ ସହ କିଶୋର ଲୋକନାଥ ସେନାପତି ସଂପୃକ୍ତ ଥିବା ଯୋଗୁଁ ଗିରଫ ହୋଇ ପୁରୀ ଜେଲକୁ ଆସିଥିଲେ। ରାତିରେ ଏମାନଙ୍କୁ ଚୋରମାନଙ୍କ ସହ ରଖାଗଲା। ତେଣୁ ରାତି ସାରା ନିଦ ହେଲା ନାହିଁ। ସକାଳୁ ଜଣେ ଡ଼େଙ୍ଗା ଲୋକ(ନବବାବୁ) ଦୂରରୁକହିଲେ ‘‘ ଚୋରଙ୍କ ସହିତ ଚୋର ହୋଇ ନ ରହି ଏଠି ମଧ୍ୟ ଆନ୍ଦୋଳନ କଲେ ରାଜବନ୍ଦୀ ହେବ।’’ ତା’ଙ୍କର ଇଙ୍ଗିତରେ ଥାଳିପିଟା, ଜୟଧ୍ୱନି ଓ ଜେଲ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କ ସହ ଅସହଯୋଗ ଚାଲିଲା। ଏହା ଫଳରେ ତରୁଣ ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କୁ ରାଜବନ୍ଦୀ ସୁବିଧା ମିଳିଲା ଓ ଜେଲ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କ ଉତ୍ପାତ କମିଲା।

ଯେଉଁମାନେ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ବେଳରୁ ବାନର ସେନା ଭାବରେ ଜେଲଖାନାର ଅନୁଭୂତି ଲାଭ କରିଥିଲେ,ସେମାନଙ୍କୁ ଏଥର ବିଶେଷ କଷ୍ଟକର ଲାଗିଲା ନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ବୃନ୍ଦାବନ ଜେନା ଓ ଯଦୁମଣି ଜେନାଙ୍କ ଭଳି ଯେଉଁ ଟୋକାମାନେ ସ୍କୁଲ ଛାଡ଼ି ଆସିଥିଲେ, ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ଜେଲଖାନା ଫାଟକ ଟପିଲା ପରେ ମନର ବଳ ହରାଇଥିଲେ ଓ କେତେକ ବେଳେ ବେଳେ କାନ୍ଦୁଥିଲେ। ଘର ଓ ଗାଁକୁ ସେମାନେ ଯେଭଳି ନ ଝୁରିବେ ସେଥିପାଇଁ ନବବାବୁ ସେମାନଙ୍କୁ ଆଦରରେ ନିଜର କରି ନେଇଥାନ୍ତି। ଯଦୁମଣି ଜେନା ତାଙ୍କରି ହସ ହସ ମୁହଁର ସାନ୍ନିଧ୍ୟ ପାଇ ରୁଦ୍ଧ ଜେଲଖାନା ଭିତରେ ବି ନିଜର ଜଣେ ଆପଣାର ଲୋକେ ପାଇଗଲେ ବୋଲି ଭାବିଲେ।

ଏମାନଙ୍କଠାରୁ ଟିକିଏ ବୟସ୍କ ଜଗନ୍ନାଥ ମିଶ୍ର, ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାର ବୋଲଗଡ଼ ନିକଟସ୍ଥ ଦିଘରୀ ସୂତାକଟା କାମ ତଦାରଖ କରୁଥିବା ବେଳେ ଗିରଫ ହୋଇଥିଲେ। ସେ ଖୋର୍ଦ୍ଧା ଜେଲରେ ୧୦,୧୨ ଦିନ ରହିବା ପରେ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ମାସ ଶେଷ ଆଡ଼କୁ ପୁରୀ ଜେଲକୁ ସିକ୍ୟୁରିଟି ବନ୍ଦୀ ଭାବରେ ନିଆଯାଇଥିଲା। ନବବାବୁ ଆଦି ‘ବି’ ଶ୍ରେଣୀର ବନ୍ଦୀ ଥିଲେ। ସମସ୍ତେ ତଳେ ବିଚ୍ଛଣା ପକାଇ ଶୁଅନ୍ତି। ଦିନ ହେଲେ ବିଚ୍ଛଣା ଗୁଡ଼ାଇ ତାକୁ ଆଉଜି ବସନ୍ତି। ହଲ ଭିତରେଜାଗା ଅଭାବରୁ ନବବାବୁଙ୍କୁ ସେହି ଘର ବାରଣ୍ଡାରେ ଏକ ସାଦା ପଟା ଖଟ ଦିଆଯାଇଥିଲା। ବାରଣ୍ଡାଟି ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ଏବଂ ତା’ର ଚାରିପଟ ଲୁହା ଜାଲିରେବେଢ଼ା ଯାଇଥିଲା। ବାରଣ୍ଡାକୁ ଯିବା ପାଇଁ ଯେଉଁ ଦରଜାଟା ଥିଲା, ନବବାବୁ ଶୋଇଲା ପରେ ସେଥିରେ ତାଲା ପଡ଼ୁଥିଲା। କିନ୍ତୁ ଅନ୍ୟ ବନ୍ଦୀମାନେ ଯେଉଁ ହଲ୍‌ରେ ଥିଲେ, ତା’ର ତାଲା ସନ୍ଧ୍ୟା ପୂର୍ବରୁ ପଡ଼ିଯାଉଥିଲା। ‘ସି’ ଶ୍ରେଣୀ ବନ୍ଦୀଙ୍କ ପାଇଁ ଥିବା ଅନ୍ୟ ଏକ ହଲରେ ପାଞ୍ଚଫୁଟ ଲମ୍ବ ଓ ଦେଢ଼ଫୁଟ ଓସାରର ମାଟିର ପିଣ୍ଡି ଥାଏ ଏବଂ ମଝି ମଝିରେ ଯିବା ଆସିବା ପାଇଁ ବାଟ ଥାଏ। ତିରିଶ ଜଣ ରହିବା ସ୍ଥାନରେ ସେହି ହଲ୍‌ରେ ପ୍ରାୟ ୭୦-୮୦ ଜଣ ରାଜନୈତିକ ବନ୍ଦୀ ଥାଆନ୍ତି। ସନ୍ଧ୍ୟା ୬ଟାରୁ ସକାଳ ୬ଟା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ହଲରେ ତାଲା ପଡ଼େ । ସେମାନେ ସିକ୍ୟୁରିଟି ପ୍ରିଜ୍‌ନର୍‌ଙ୍କ ସହ କାଥାବାର୍ତ୍ତା ଓ ମିଲାମିଶା କରିବା ମନା ଥାଏ । ଜଗନ୍ନାଥ ମିଶ୍ରଙ୍କସହ ପତିତପାବନ ହୋତା ନାମକ ଜଣେ ‘ସିକ୍ୟୁରିଟି ପ୍ରିଜ୍‌ନର୍‌’ ଙ୍କୁ ପ୍ରଥମ ଦିନ ପୂର୍ବୋକ୍ତ ହଲରେ ସ୍ଥାନ ନ ଥିବାରୁ ୨୦ଜଣ ଦାଗୀ ରହୁଥିବା ଏକ ଛୋଟ ହଲ୍‌ ରାତାରାତି ଖାଲି କରି ରଖାଗଲା। ଏହି ଘରଟି ନବବାବୁ ଆଦି ରହୁଥିବା ‘ବି’ ଶ୍ରେଣୀ ଓ ‘ସି’ ଶ୍ରେଣୀ ହଲ ମଝିରେ। ନବବାବୁଙ୍କ ସହିତ ଜଗନ୍ନାଥ ବାବୁଙ୍କର ପୂର୍ବରୁ ଦେଖା ସାକ୍ଷାତ ବା ଆଳାପ ନ ହୋଇଥିଲେ ବି, ସକାଳୁ ତାଙ୍କ ସହିତ ଭେଟ ହେବା ବେଳେ, ଜଗନ୍ନାଥ ବାବୁ ‘ସି’ ଶ୍ରେଣୀ ବନ୍ଦୀଙ୍କୁ କିଭଳି ଛୋଟ ହଲ୍‌ରେ ସାନ୍ଦି ହଇରାଣ କରାଯାଉଛି, ସେକଥା ଉଠାଇଥିଲେ। ନବବାବୁ କହିଲେ ‘‘ଏହି ପ୍ରଥା ଆମେ କଟକ ଓ ଅନୁଗୋଳ ଜେଲ୍‌ରେ ଭାଙ୍ଗି ଦେଇଥିଲୁ; କିନ୍ତୁ ଏଠାରେ ଯେଉଁମାନେ ଅଛନ୍ତି, ବିଶେଷ କରି ବୟସ୍କ ସିକ୍ୟୁରିଟି ବନ୍ଦୀମାନେ, ସେମାନେ କହୁ ନଥିବାରୁ ଏଭଳି ପ୍ରଥା ଚାଲିଛି।’’ ଜଗନ୍ନାଥ ବାବୁ ପଚାରିଲେ ଯେ, ସେ ‘ସି’ କ୍ଲାସ ବନ୍ଦୀଙ୍କୁ କହିବିକି, ସେମାନେ ସନ୍ଧ୍ୟା ୬ଟା ବେଳେ ନିଜ ଓ୍ୱାର୍ଡ଼କୁ ଯିବେ ନାହିଁ? ଏଭଳି ଆନ୍ଦୋଳନ ହେଲେ ଆପଣ ସେମାନଙ୍କୁ ସମର୍ଥନ କରିବେ କି?’’ ନବବାବୁ ସାଙ୍ଗେ ସାଙ୍ଗେ କହିଲେ ‘‘ଯଦି ହୋଇ ପାରିବ କରାଯାଉ। ମୁଁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ରୂପେ ସମର୍ଥନ କରୁଛି। ତେବେ ପଙ୍କବାବୁଙ୍କୁ (ଲୋକନାଥ ମିଶ୍ର)ଟିକିଏ ପଚାରନ୍ତୁ।’’ ପଙ୍କବାବୁଙ୍କୁ ପଚାରିବାରେ ସେ କହିଲେ ‘‘ ଯଦି ନବବାବୁ ସମର୍ଥନ କରୁଛନ୍ତି ତ ମୋର ମଧ୍ୟ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସମର୍ଥନ ଅଛି।’’ ସେଦିନ ‘ସି’ କ୍ଲାସ ରାଜନୈତିକ ବନ୍ଦୀମାନେ ସନ୍ଧ୍ୟାପରେ ଓ୍ୱାର୍ଡକୁ ନ ଯାଇ ବାହାରେ ବସା ଉଠା ଓ ବୁଲାବୁଲି କଲେ। ଏହି ଅପ୍ରତ୍ୟାଶିତ ଘଟଣାରେ ଜେଲର ମହାଶୟଙ୍କ ମୁଣ୍ଡ କାମ କଲା ନାହିଁ। ଆସିଲେ ଜେଲ୍‌ ସୁପରିଟେଣ୍ଡଣ୍ଟ ଡ଼କ୍ଟର କାଶୀନାଥ ମିଶ୍ର। ସେ ଅତି ଧୀର ସ୍ଥିର ବ୍ୟକ୍ତି। ସେ ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କ ମଝିରେ ଠିଆ ହୋଇ କହିଲେ, ‘‘କାହିଁକି ଆପଣମାନେ ଭିତରକୁ ଯାଉନାହାନ୍ତି?’’ ତା’ଙ୍କୁ କୁହାଗଲା ଯେ, ଆପଣ ତ ଜଣେ ଉଚ୍ଚ କୋଟୀର ଡ଼ାକ୍ତର, ଏହି ଓ୍ୱାର୍ଡରେ ତ ଲେଖା ଯାଇଛି ଯେ, ଏହା ୩୦ ଜଣଙ୍କ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ; କିନ୍ତୁ ଏଥିରେ ଆମେ ୭୦-୮୦ ଜଣ ଆବଦ୍ଧ ହୋଇ ରହିଛୁ। ଏହା ଆଇନ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଓ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ କଅଣ ଠିକ୍‌ ବୋଲି ଆପଣ ଭାବୁଛନ୍ତି?’’ ସେ ବେଶି ଯୁକ୍ତି ନ କରି କହିଲେ, ‘‘ହଉ ତେବେ ଆପଣମାନେ ମୋତେ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦିଅନ୍ତୁ ଯେ, ଆପଣମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେହି ଜେଲ ବାହାରକୁ ଚାଲିଯିବେ ନାହିଁ।’’ ତା’ର ଉତ୍ତର କିଏ ଦେବ? ସବୁ ବନ୍ଦୀତ ନିଜ ନିଜର ନେତା। ଏହା ଥିଲା ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଅଗଷ୍ଟ ୯ ତାରିଖର ନିର୍ଦ୍ଦେଶ। କିଛି ସମୟ ପରେ ସୁପରିଟେଣ୍ଡଣ୍ଟ ମହାଶୟ କହିଲେ,‘‘ମୁଁ ଭାବୁଛି ଆପଣମାନେ ମୋର ସମ୍ମାନ ରକ୍ଷା କରିବେ।’’ ଏତିକି କହି ସେ ଚାଲିଗଲେ। ସେହି ଦିନ ଠାରୁ ରାଜନୈତିକ ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କ ଓ୍ୱାର୍ଡରେ ରାତିରେ ତାଲା ପଡ଼ିବା ପ୍ରଥା ବନ୍ଦ ହେଲା। ‘ସି’ କ୍ଲାସ ଓ ‘ବି’ କ୍ଲାସ ବନ୍ଦୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅବାଧ ମିଳନର ବାଟ ଖୋଲିଗଲା। ପ୍ରତିଦିନ ଗାନ୍ଧୀବାଦ, ମାର୍କ୍ସବାଦ ମଧ୍ୟରେ ତୁଳନାତ୍ମକ ଆଲୋଚନା ଓ ଦେଶ ବିଦେଶର ପରିସ୍ଥିତି ସମ୍ପର୍କରେ ଆଲୋଚନା ଚାଲେ। ଏହା ଥିଲା ନବାଗତାମାନଙ୍କ ପାଇଁ ରାଜନୈତିକ ଟ୍ରେନିଂ। ନବବାବୁଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ନିୟମିତ ପ୍ରାତଃସ୍ମରଣ ଓ ସନ୍ଧ୍ୟା ଉପାସନା ହୁଏ। ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗ ପୂର୍ବରୁ ଡେଲାଙ୍ଗର ରାଜବନ୍ଦୀ।

‘‘ରାତି ପାହିଲା ଉଠ ସଇନିକ ଭାଇ,

ସ୍ୱାଧୀନତା ରବି ନଭେ ଆସେ ଉଇଁ’’

ଗୀତ ଗାଇ ଗାଇ ଓ୍ୱାର୍ଡ ପରିକ୍ରମା କରନ୍ତି। ନବବାବୁ ଗାମ୍ଭୀର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ କଣ୍ଠରେ ଗୀତାର ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞ ଲକ୍ଷଣ ଆବୃତ୍ତ କରିନ୍ତି। ସନ୍ଧ୍ୟା ପ୍ରାର୍ଥନା ବେଳକୁ ସମସ୍ତେ ସମବେତ ହୁଅନ୍ତି ଓ ଜଗନ୍ନାଥ ମିଶ୍ରଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ପ୍ରତିଦିନ ‘ବନ୍ଦେ ମାତରମ୍‌’ ଗାନ କରନ୍ତି ତଥା ବିଭିନ୍ନ ଜାତୀୟବାଦୀ ଧ୍ୱନି ଦେଇ ଶୋଇବାକୁ ଯାଆନ୍ତି। ସବୁ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ନବବାବୁ ଭାଗ ନିଅନ୍ତି ଓ ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗରେ ମିଶି ପ୍ରାଣ ଭରି ଚେସ୍‌ ଖେଳନ୍ତି। ସେ ‘ନେତା’ ବୋଲି ଅନ୍ୟମାନେ ଭୁଲି ଯାଆନ୍ତି।

୧୯୪୨ ମସିହା ଅକ୍ଟୋବର ମାସର ମେଦିନୀପୁର ବାତ୍ୟାର ପ୍ରଭାବ ପୁରୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପଡ଼ିଥାଏ। ସେହି ରାତିରେ ମନେ ହେଉଥିଲା ସତେ ଯେପରି ଖଣ୍ଡ ପ୍ରଳୟ ଆସିଗଲା। ଜେଲର କର୍ମକର୍ତ୍ତା ଓ ପ୍ରହରିମାନେ ନିଜ ନିଜ ପିଲାଛୁାଙ୍କୁ ସମ୍ଭାଳିବାରେ ବ୍ୟସ୍ଥ । ଝଢ଼ ବର୍ଷାର ଅନ୍ତ ନଥାଏ । ଜେଲର ପୁରୁଣା କୋଠା ଛାତ ଫାଟରୁ ପାଣି ଗଳୁଥାଏ। ପ୍ରବଳ ବର୍ଷା ପାଣି ଅଠରନଳା ବାଟେ ଖଲାସ ହୋଇ ନ ପାରି ଜେଲଖାନାର ବଗିଚାପଟେ ଜେଲ ଭିତରକୁ ପଶିଲା। ଜେଲ ମଧ୍ୟରେ ୬ ନମ୍ବର ଓ୍ୱାର୍ଡ଼ଟି ଉଚ୍ଚ। ଏହାଛଡ଼ା ଅନ୍ୟ ଓ୍ୱାର୍ଡ଼ ମଧ୍ୟକୁ ବର୍ଷା ପାଣି ପଶିଲା। ଅନ୍ୟ ଅନ୍ୟ ସବୁ ଶ୍ରେଣୀର କଏଧୀ ରାଜନୈତିକ ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଉଦ୍ଧିଷ୍ଟ ୬ ନମ୍ବର ଓ୍ୱାର୍ଡ଼ରେ ଆଶ୍ରୟ ନେଲେ। ସାରା ରାତି ଉପବାସ। ଜେଲ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେହି ନ ଥାନ୍ତି। ଏମିତି ପରିସ୍ଥିତିରେ ସମସ୍ତେ ଅସହାୟ ମନେ କରୁଥିବା ଜାଣି ନବବାବୁ ଜାତୀୟ ସଙ୍ଗୀତ ଜାଣିଥିବା ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ରାତି ସାରା ସଙ୍ଗୀତ ବୋଲାଇଲେ। ବନ୍ଦୀମାନେ ଓଦାହୋଇ ଶୀତରେ ଥରିବାରୁ ମଶାରୀ ଖୁଣ୍ଟ ଓ ଜେଲ ଝରକାକୁ ଭାଙ୍ଗି ରାତିରେ ନିଆଁ ଜଳାଇ ଆଶ୍ୱସ୍ଥ ହେଲେ। ତା ପରଦିନ ସକାଳୁ ବି ଜେଲ କର୍ତ୍ତୁପକ୍ଷଙ୍କ ଦେଖାନାହିଁ। ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବଳ ଉତ୍ତେଜନା। କେତେକ କହିଲେ,‘ ଚାଲ ଫାଟକ ଭାଙ୍ଗି ପଳାଇବା।’’ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ନାୟକ ଆଦି ନବବାବୁଙ୍କ ପରାମର୍ଶ ଲୋଡ଼ିଲେ। ସେ ଥାଆନ୍ତି ସମସ୍ତଙ୍କର ମୁରବି। ନବବାବୁ କହିଲେ ‘‘ ନାଁ, ଆମେ ପଳାୟନପନ୍ଥୀ ନୋହୁଁ। ତେଣୁ ଚାଲ ବନ୍ଦୀଶାଳାର କୈାଣସି ସୁରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନରେ ଆତ୍ମରକ୍ଷା କରିବା’’ । ବନ୍ଦୀଶାଳାର ପାଚେରୀକୁ ଲାଗି ସିଭିଲ୍‌ ଜେଲ। ଯେଉଁମାନେ ମହାଜନୀ ଦେଣା ବା ଅନ୍ୟ ଦେୟ ଦେଇ ନ ପାରି ଜେଲ ଭୋଗନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କୁ ସେହି ବଖରାରେ ରଖାଯାଏ। ସେମାନେ ନିଜ ପରିବାରର ଲୋକଙ୍କ ଠାରୁ ଖାଇବା ଜିନିଷ ପାଇବା ଲାଗି ସୁବିଧା ଥାଏ। ଏଣୁ ଜେଲ ପାଚେରୀ ତାଡ଼ି ସେହି ସିଭିଲ୍‌ ଜେଲ୍‌ ବଖରାକୁ ଯିବା କଥା ହେଲା। ଏ ପରାମର୍ଶଟି ସମସ୍ତଙ୍କ ମନକୁ ପାଇଲା। ତେବେ ପାଚେରୀ ଭଙ୍ଗା ଯାଇ ପାରିବ କିପରି? ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଜଣେ ଦୈାଡ଼ି ଯାଇ ଜେଲ ଘଣା ପାଖରେ ଥିବା ଶାବଳ ଆଣିଲେ। ଆଉ ଯାହା ଲୈାହ ସରଞ୍ଜାମ ପାଇଲେ ଆଣି ଲାଗିଲେ ପାଚେରୀ ଭଙ୍ଗା କାମରେ। କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟ ବନ୍ଦୀମାନେ ନୀରବ ରହିଲେ, କିନ୍ତୁ ସାଧାରଣ ବନ୍ଦୀମାନେ ଜେଲ ପାଚେରୀ ତଡ଼ାରେ ଲାଗି ପଡ଼ିଲେ। ସେହି ଶବ୍ଦ ଶୁଭିବାରୁ ଜେଲ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କ ନିଦ ଭାଙ୍ଗିଲା। ଜରୁରୀକାଳୀନ ବିଗୁଲ ବାଜି ଉଠିଲା। ସେହି ଝଡ଼ ବତାସ ମଧ୍ୟରେ ଭିଜି ଭିଜି କେତେ ଜଣ ସଶସ୍ତ୍ର ପୋଲିସ ବନ୍ଧୁକ ଧରି ଦେଓ୍ୱାନୀ ବନ୍ଦୀ ବଖରାର ଛାତ ଉପରେ ଉଠି ପ୍ରଥମେ ଶୂନ୍ୟକୁ ବନ୍ଧୁକରେ ଗୁଳି ଫୁଟାଇଲେ। ସେମାନେ ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କ ଆଡ଼କୁ ବନ୍ଧୁକ ଦେଖାଇବା ମାତ୍ରେ ଗୁଳି କରିବା ପୂର୍ବରୁ ନବବାବୁ ଛାତି ଦେଖାଇ ଗୁଳି କରିବାକୁ ଆହ୍ୱାନ ଦେଲେ। ତାଙ୍କରି ଆହ୍ବାନ ପରେ ପରେ ଭଗବାନ ପ୍ରତିହାରୀ, ପଦ୍ମଚରଣ ସାମନ୍ତସିଂହାର ଆଦି ଛାତି ଦେଖାଇ ଗୁଳି ମାରିବାକୁ ଆହ୍ୱାନ କରୁଥାନ୍ତି। ଏହି ଆହ୍ୱାନରେ ସିପାହୀମାନେ ଗୁଳି କରିବାରୁ ପଛେଇ ଗଲେ। ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ନାୟକଙ୍କ ଭଳି ନୂଆ ଓ ନିରୀହ ବନ୍ଦୀ ପାଚେରୀ ଭଙ୍ଗାରେ ନଥାନ୍ତି। ଖବର ପହଞ୍ଚିଲା ଜେଲ୍‌ ସୁପରିଟେଣ୍ଡଣ୍ଟ ଡ଼ାକ୍ତର କାଶୀନାଥ ମିଶ୍ରଙ୍କ ପାଖରେ। ସେ ତିନ୍ତି ବୁଡ଼ି ଆସି ପହଞ୍ଚିଲେ। ଜେଲଖାନାର ଡ଼ାକ୍ତରଖାନାର ରେଗୀମାନଙ୍କୁ ଅନ୍ୟତ୍ର ନିଆଯାଇ ସେହି ଘରେ ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କୁ ଚାରିଦିନ ରଖାଗଲା ଓ ଖାଇବା ପିଇବାର ବନ୍ଦୋବସ୍ତ କରାଗଲା। ଅବଶ୍ୟ ଜେଲ୍‌ ଡାକ୍ତରଖାନାର ଚାରିପଟେ ଆରକ୍ଷୀ ରହିଲେ। ଏହାପରେ ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କ ବିରୋଧରେ ମକଦ୍ଦମା ଆରମ୍ଭ ହେଲା। ଜଲଖାନାରୁ ପଳାୟନ ମକଦ୍ଦମା। ସାଂଘାତିକ ଅପରାଧ। ମକଦ୍ଦମା ଲଢ଼ିବା ପାଇଁ ନବବାବୁ ଖବର ପଠାଇଲେ ସ୍ୱାଧୀନଚେତା ଆଡ଼ଭୋକେଟ ହରିହର ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ପାଖକୁ। ସେ ବି ପୂର୍ବରୁ ତା’ଙ୍କର କେସ୍‌ ଲଢ଼ିଥିଲେ। କେଉଁ ଯୁକ୍ତି ଦେଖାଇବେ, ତାହା ବି ବତାଇ ଦେଲେ। କେଶ୍‌ ପଡ଼ିବା ଦିନ କଚେରୀରେ ଭିଡ଼। ନବକୃଷ୍ଣ ଚୈାଧୁରୀ, ପଦ୍ମଚରଣ ସାମନ୍ତସିଂହାର ଓ ଭଗବାନ ପ୍ରତିହାରୀ ପ୍ରମୁଖଙ୍କୁ କଡ଼ା ନିରାପତ୍ତା ଭିତରେ କୋର୍ଟକୁ ନିଆଯାଉଥାଏ।

ବନ୍ଦୀମାନେ ଜେଲଖାନାରେ ଥିବା ସମୟରେ ଉତ୍ତର ଓଡ଼ିଶା ଓ ମେଦିନୀପୁର ବାତ୍ୟାର କ୍ଷୟକ୍ଷତି ଖବର ପହଞ୍ଚୁଥାଏ। ସରକାର ତ ଜାପାନୀ ଆକ୍ରମଣରେ ଛାନିଆ; ଆଉ ରିଲିଫ୍‌ କଥା କିଏ ପଚାରୁଛି? ଜେଲଖାନାରେ ଖାଲି ବ୍ୟସ୍ତ ହେବା ଛଡ଼ା ଆଉ କିଛି ଉପାୟ ନ ଥାଏ। ଅଲେଖ ପାତ୍ର ଓ ଲୋକନାଥ ସେନାପତି ପାଞ୍ଚକଲେ ଜେଲରୁ ଖସି ପଳାଇଲେ ବାତ୍ୟା ବିପନ୍ନ ଲୋକଙ୍କୁ କିଛି ସାହାଯ୍ୟ କରି ହୁଅନ୍ତା ଓ ଦବି ଯାଇଥିବା ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ତେଜେଇ ହୁଅନ୍ତା। ସେମାନେ ଜଗନ୍ନାଥ ମିଶ୍ରଙ୍କ ପରାମର୍ଶ ଲୋଡ଼ିଲେ। ଜଗନ୍ନାଥବାବୁ ଏଡ଼େ ବଡ଼ କଥାର ଉତ୍ତରଦେଇେ ପାରିଲେ ନାହିଁ। ତା ପରେ ଦୁହେଁ ଗଲେ ନବବାବୁଙ୍କ ପାଖକୁ। ନବବାବୁ କହିଲେ ‘‘ ମୁଁ ସିନା ଯାଇ ପାରୁନାହିଁ; ଅନ୍ୟ କେହି ଯଦି ଯିବାକୁ ବାହାରେ, ମୁଁ ବାରଣ କରିବି କାହିଁକି?’’ ଏହା ପରେ ଜଗନ୍ନାଥ ମିଶ୍ର ବନ୍ଦୀ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଜେଲ ଡେଇଁ ଯିବାକୁ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରି ଦେଲେ । ଖଟଟିଏ ଜେଲଖାନାର ଗୋଟିଏ ପାଚେରୀକୁ ଆଉଜେଇ ଦେଇ ତାହା ଉପରେ ଜଗନ୍ନାଥ ମିଶ୍ର ଠିଆ ହେଲେ। ଲୋକନାଥ ସେନାପତି ଓ ଅଲେଖ ପାତ୍ର ଜଗନ୍ନାଥ ମିଶ୍ରଙ୍କ କାନ୍ଧରେ ଚଢ଼ି ଜେଲ ପାଚେରୀ ଉପରକୁ ଉଠିଲେ। ରିଙ୍ଗ ବଲ୍ ଖେଳିବା ପାଇଁ ମିଳିଥିବା ନେଟ୍‌ରେ ଗୋଟିଏ ପଟକୁ ଜଗନ୍ନାଥ ମିଶ୍ର ଖଟରେ ବାନ୍ଧି ଅନ୍ୟ ପଟଟିକୁ ସେମାନଙ୍କମଧ୍ୟରୁ ଜଣକୁ ଦେଲେ। ସେମାନେ ଜଣ ଜଣ ହୋଇ ସେହି ନେଟକୁ ଧରି ପାଚେରୀ ବାହାରକୁ ଖସି ପଡ଼ିଲେ। ୫ ମିନିଟରେ ସବୁ କାମ ଶେଷ। ସେମାନେ ଛଦ୍ମବେଶରେ ୮ ମାସ ୧୫ ଦିନ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନ ବୁଲି ଆନ୍ଦୋଳନ ବାର୍ତ୍ତା ଶୁଣାଇ,ବାତ୍ୟା ବିପନ୍ନଙ୍କ ପାଇଁ କାମ କରୁଥିଲା ବେଳେ ଧରାପଡ଼ି ପୁଣି ଜେଲକୁ ଯାଇଥିଲେ। ଅଲେଖ ପାତ୍ର ଖଲାସ ହେଲା ପରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଗଠନମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟରେ ନିଜକୁ ପୂରାପୂରି ଲଗାଇଛନ୍ତି। ଲୋକନାଥ ସେନାପତିଙ୍କ ଖବର ନବବାବୁ ଆଉ ରଖି ପାରି ନଥିଲେ। ପାରିବାରିକ ଅବସ୍ଥାକୁ ବିଚାରକୁ ନେଇ ଦେଶ ସ୍ୱାଧୀନ ହେଲା ପରେ ସେ ଗ୍ରାମଗୋଷ୍ଠୀ ଯୋଜନାରେ ଗ୍ରାମ ସେବକ କାମ କଲେ। ନବବାବୁ ମୁଖ୍ୟନ୍ତ୍ରୀ ଥିଲା ବେଳେ ଭଞ୍ଜନଗର କମ୍ୟୁନିଟି ପ୍ରୋଜେକ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ଯାଇଥିଲେ। ସେଠାରେ ଗ୍ରାମ ସେବକମାନଙ୍କ ସହିତ କାମଦାମ ବିଷୟ ବୁଝିଲା ବେଳେ ଲୋକନାଥଙ୍କୁ ଚିହ୍ନି ପାରି କୁଣ୍ଢେଇ ପକାଇଥିଲେ। ଏମାନେ ପୁରୀ ଜେଲରେ ଥିବା ବେଳେ ଜୟପ୍ରକାଶ ଆଦି ଜେଲରୁ ଖସି ପଳାଇବା ଖବର ଜଣାପଡ଼ିବାରୁ ନବବାବୁ ଭାରି ଉତ୍ସାହୀତ ହୋଇ ସହବନ୍ଦୀମାନଙ୍କୁ କହିଥିଲେ ‘‘ଆନ୍ଦୋଳନ ବର୍ତ୍ତମାନ ଲୋକଙ୍କ ସ୍ତରକୁ ଚାଲିଗଲାଣି; ନ ହେଲେ ଏତେ ସଂଖ୍ୟକ ଏହି ଶ୍ରେଣୀର ବନ୍ଦୀ ଖସିଯିବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇ ନଥାନ୍ତା।’’

ଏହି ପୁରୀ ଜେଲରୁ ସେ ତା’ଙ୍କର ଅତି ଆଦରର ଝିଆରୀ ଅନ୍ନପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍କୁ(ଡାକନାମ ଚୁନି),ନବବାବୁ ଓ ମାଳତୀ ଦେବୀଙ୍କ ଗେହ୍ଲା ଚୁନିଆ ନାଁରେ ଏକ ଚିଠି ଲେଖିଛନ୍ତି। ସେଥିରେ ସେ ଜୟପ୍ରକାଶଙ୍କ ଖବର ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି।

ପୁରୀ ଜେଲ୍‌

ତା ୧୨-୧୧-୪୨ ସଂଧ୍ୟା

ଚୁନିଆ –

ଖୁଡ଼ୀର ୨ ତାରିଖର ଚିଠି ମୁଁ ଏଠି ୮ ତାରିଖରେ ପାଇଛି। ଆଜିକାଲି ତମ ସେଠିକା ଚିଠି ବେଶ୍‌ ଚଞ୍ଚଳ ହସ୍ତଗତ ହେଉଛି। ଏଠିକା ଚିଠି ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ପାଉଥିବ। କେବଳ ବ୍ରହ୍ମପୁରରୁ ଚିଠି ଆସିବାରେ ଗୋଳମାଳ ହେଉଛି। ସେଠି ବହୁତ ଲୋକ ହୋଇଗଲେଣି, ବେବର୍ତ୍ତା କମ୍, ସେଥିପାଇଁ ଚିଠିପତ୍ର ଠିକ୍ ଆସିପାରୁ ନାହିଁ। ଶରତଠାରୁ ଚିଠି ଆସିଥିଲା ବୋଲି ଖୁଡ଼ୀ ଲେଖିଥିଲା। - ମାତ୍ର କେତେଦିନ ଲାଗିଲା ଆସିବାକୁ ସେ କଥା ଲେଖିନାହିଁ। ଲେଖିବୁ।

ପାଟଣାରୁ ଦିଦିମା’ଙ୍କ ପାଖରୁ ଖଣ୍ଡେ କାର୍ଡ଼ ପାଇଛି। ତିନୁଟା ଭାରି ଚାବୁରୀ ହେଇଛି। ଫୁର୍ତ୍ତିରେ ଅଛି। କାଲୁ କୁଆଡ଼େ ଆଗ ପରି ମନଦେଇ ପଢ଼ୁନାହିଁ। ମୁଁ ଲେଖି ଦେଇଛି – କାଲୁର ଦୋଷ ନାହିଁ – ତା’ ଇଛା ବିରୁଦ୍ଧରେ ଆମେ ତାକୁ ଅନୁଗୋଳ ସ୍କୁଲରୁ ନେଇ ଆସିଲୁ ସେଥିପାଇଁ ତା’ ପଢ଼ା ଅଭ୍ୟାସ ଛାଡ଼ି ଯାଇଛି।

ମୁଁ ତ ବେଶ୍‌ ଭଲରେ ଅଛି। ତମମାନଙ୍କ କଥା ଭାବିଲେ ମନ ଖରାପ ହୁଏ। ଏତେ ଟିକିଏ ଜାଗା ଭିତରେ ଅଣଃନିଶ୍ୱାସୀ ହୋଇ ପଡ଼ୁଥିବ ନିଶ୍ଚୟ, ତେବେ ସାଙ୍ଗ ସୁଖରେ ଦିନ କଟୁଥିବ। ଆଶା କରେ ସେହି ଛୋଟ ଜାଗା ଭିତରେ ମଧ୍ୟ ଖେଳ କସରତର କିଛି ବ୍ୟବସ୍ଥା କରି ପାରିଛ। କରି ନଥିଲେ ନିଶ୍ଚୟ କରିବ। ମୁଁ ଗଲା କେତେଦିନ ହେଲା ଟିକିଏ ପଢ଼ାପଡ଼ିରେ ମନ ଦେଇଛି। ସକାଳ ଓଳିଟା ପଢ଼େ। ଖରାବେଳେ ବ୍ରିଜ୍‌ ଖେଳ, ଉପରବେଳା ଭଲିବଲ୍ ଖେଳୁଁ। ରାତିରେ ପଢ଼େ। ସୂତାକଟାରେମନ ଲାଗୁନାହିଁ। କେହି ସାଙ୍ଗ ନାହାନ୍ତି ସୂତାକଟାରେ। ଖେଳଛଡ଼ା ମୁଁ ପ୍ରତିଦିନ ନିୟମିତ କେତେଟା ଆସନ କରୁଛି – ସର୍ବାଙ୍ଗ, ଭୁଜଙ୍ଗ,ପଶ୍ଚିମୋଭାନ, ମତ୍ସ୍ୟାସନ ଓ ଶୀର୍ଷାସନ। ସଂଧ୍ୟାବେଳେ ଗୀତାର ‘‘ସ୍ଥିତିପ୍ରଜ୍ଞ’’ ଶ୍ଲୋକ ଆବୃତ୍ତି ହୁଏ- ତା ଛଡ଼ା ୧୦ ମିନିଟ୍‌ ମୈାନ ହୋଇ ବସି ଧ୍ୟାନ କରାଯାଏ। ମୁଁ ସେତେବେଳେ ବଜ୍ରାସନ କରେ ଓ ତିନୁ,କାଲୁ ଓ ସେମାନଙ୍କ ସମସ୍ତଙ୍କ କଥା ଖୁବ୍‌ ଭାବେ।

ଖୁଡ଼ୀକୁ କହିବୁ, ବ୍ରଜବାବୁଙ୍କ ଜୁଆଁଇର ଖବର ଆଜି ଖବରକାଗଜରେ ପଡ଼ି ଭାରି ଖୁସି ହେଇଛୁ। ପ୍ରଭା ଘରେ ଅଛି କି ମାମୁଁ ଘରକୁ ଯାଇଛି କିଏ ଜାଣେ?

ତମେ ସବୁ ବହି ଦୋକାନରୁ ଡାକରେ V.P ରେ ବହି ମଗାଇବ। ବହି ମଗାଇବ ଯଦି, ଯଥେଷ୍ଟ ବହି ନଥାଏ। ମୁଁ ପ୍ରତି ମାସରେ ମା’ପାଖକୁ ଟଙ୍କା ପଠାଇବି। ତମେ ତା’ ପାଖକୁ ଲେଖିଲେ ସେ ଟଙ୍କା ପଠାଇବ। ସେ ଖୁଡ଼ି,ବୁବୁ,ତୋ ପାଖକୁ ବା ବୋଉ ପାଖକୁ ଟଙ୍କା ପଠାଇ ପାରେ। ଏଥିପାଇଁ ଦାରକାର ହେଲେ ଆଗକୁ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କ ଅନୁମତି ନେଇ ନେବ।

ବିମଳାକୁ କହିବୁ ପୂର୍ଣ୍ଣାନନ୍ଦ ବାବୁଙ୍କ ପୁଅ ଚିଠି ଦେଇଥିଲା। ବିମଳାର ମା’ର ଘରକୁ ପୁଲିସ ଜୋରିମାନା ପାଇଁ ଯାଇଥିଲା। ବିମଳାର ଘର ନୁହେଁ ବୋଲି ଫେରି ଆସିଛି। ନଟ କୋଉଠୁ ମାଗିକରି ମାତ୍ର ୫ ଟଙ୍କା ଦେଇଛି।

ଖୁଡ଼ୀକୁ କହିବୁ, ବଳିଆ ପାଖକୁ ୨୦ ଟଙ୍କା ପଠାଇବା ପାଇଁ ମା’କୁ କହିଥିଲି। ସେ ନିଶ୍ଚୟ ପଠାଇଥିବ। ମା ସାଙ୍ଗରେ ଏ ମାସରେ ତ ଫେର୍‌ ମୋର ଦେଖା ହେବ। ସେତେବେଳେ ଗୋପାଳର ଚିକିତ୍ସା ପାଇଁ ଟଙ୍କା ଦେବାକୁ କହିଦେବି। ସେ ତ ହୋମିଓପ୍ୟାଥିକ ଚିକିତ୍ସାରେ ଅଛି ବୋଲି ଶୁଣିଲି – ତା’ ନ ହୋଇଥିଲେ ଡ଼ାକ୍ତର ସାହେବଙ୍କୁ ତା’ କଥା କହିଥାନ୍ତି।

ତୁ ଚିଠି ଦବୁ। ବୁବୁକୁ ଚିଠି ଦବାକୁ କହିବୁ। ତମେ ସମସ୍ତେ ମୋର ଆଦର ନବ। ବୋଉ, ଖୁଡ଼ି, ମାସୀ ପ୍ରଭୃତି ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଯଥାବିଧି ଜଣାଇ ଦବୁ। ଭାଇ ଖବର ଅନଗୋଳରୁ ପାଇଥିଲେ, ଲେଖିବୁ।

ତୋର ଦାଦା

•ବ୍ରଜକିଶୋର ବାବୁଙ୍କ ଜ୍ୱାଇଁ ଜୟପ୍ରକାଶ ନାରାୟଣ ଜେଲରୁ ପଳାଇ ଯାଇଥିବା ଖବର।

•ପ୍ରଭା ଜୟପ୍ରକାଶ ନାରାୟଣ ପତ୍ନୀ;ମାମୁଁ ଘର –ଜେଲ।

•ବିମଳା – କାକଟପୁରର କର୍ମୀ, ସହବନ୍ଦିନୀ।

•ଗୋପାଳ – ପଣ୍ଡିତ କୃପାସିନ୍ଧୁ ହୋତାଙ୍କ ଜାମାତା।

•ଭାଇ – ମନମୋହନ ଚୈାଧୁରୀ, । ଅନୁଗୋଳ ଜେଲବାସୀ

ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ୍‌ରେ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟ ଓ ସେହି ମନୋଭାବାପନ୍ନ ରାଜବନ୍ଦୀଙ୍କ ଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଗୋପବନ୍ଧୁ ଚୈାଧୁରୀ ଆଦିଙ୍କ ଭଳି ବହୁ କିସମର ବନ୍ଦୀ ଥାଆନ୍ତି। ଏଣୁ ବୟସ ଓ ରୁଚି ଅନୁସାରେ ସେମାନଙ୍କର ନାନା ଗୋଷ୍ଠୀ ଥାଏ। ନବବାବୁ ସିକ୍ୟୁରିଟି ପ୍ରିଜ୍‌ନର୍‌ ହେଲାପରେ ଖାଇବା ପାଇଁ ସେ ଗୋ.ଆ.ଚା,ଗୋଷ୍ଠିଭୁକ୍ତ ହେଲେ। ଗୋପବନ୍ଧୁ ଚୈାଧୁରୀ ଗମ୍ଭୀର ଓ କ୍ରୋଧୀ ହେଲେ ବି ବେଶ ମଉଜିଆ, ଗୋପବନ୍ଧୁ ଚୈାଧୁରୀ, ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ହରିହର, ଚାଟୁବାବୁ (ବ୍ରଜମୋହନ ସିଂ) ଙ୍କ ନାମର ପ୍ରଥମ ଅକ୍ଷର ଅନୁସାରେ ଏହି ମେସ୍‌ର ନାମକରଣ ହୋଇଥାଏ। ସେହି ମେସ୍‌ରେ ସମସ୍ତେ ପାଳିକରି ହାତରେ ଗହମ ପେଷନ୍ତି ଓ ରୋଷେଇ କରନ୍ତି। ନବବାବୁଙ୍କ ସହିତ ପାଳିପଡ଼େ କଣ୍ଡୁରୀ ଚରଣ ମଳିକଙ୍କର। ସେତେବେଳର ନିୟମ ଅନୁସାରେ ଅଟକବନ୍ଦୀମାନଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସହାୟତା କରିବା ଲାଗି ପ୍ରତି ମେସ୍‌ ଲାଗି ଦୁଇ ଜଣ ଲେଖା କଏଦୀ ନିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାନ୍ତି। କିନ୍ତୁ ଗୋ.ଆ.ଚା. ମେସ୍‌ର ସଦସ୍ୟମାନେ ସବୁ କାମ ନିଜେ ନିଜେ କରନ୍ତି, ନବବାବୁ ଗୋ.ଆ.ଚା.ମେସ୍‌ରେ ଖାଇଲେ ବି ତା’ଙ୍କର ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ୍‌ରେ ବିରାଟ ବନ୍ଦୀ ଶିବିରର ବୁଢ଼ାଙ୍କ ଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଟୋକାଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ,କୁମ୍ୟନିଷ୍ଟଙ୍କ ଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଉଦାରପନ୍ଥୀଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ସମସ୍ତଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ମିଳାମିଶା ଓ ଭାବର ଆଦାନ ପ୍ରଦାନ ହେଉଥିଲା। ସେହିଠାରେ ହିଁ ବାନରସେନା ବେଳର ଗନ୍ଧର୍ବ ଗୋଛାୟତଙ୍କ ସହିତ ତା’ଙ୍କର ପରିଚୟ ହୁଏ।

ନବବାବୁ ସେହି ଜେଲ୍‌ରେ ପ୍ରାୟ ଦୁଇ ବର୍ଷ କଟାଇଲେ। ସେହି ସମୟରେ ସେ ନିଜେ ପଢ଼ାପଡ଼ି କରିନ୍ତି ଓ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ରାଜନୀତିକ ଶିକ୍ଷା ଦିଅନ୍ତି। ତା’ଙ୍କର ସବୁ ବକ୍ତୃତା ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଛୋଟ ଥେସିସ୍‌ ପରି। ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ତତ୍ତ୍ୱ ବୁଝାଇବାରେ ସେ ଅନେକ ସମୟ ନିଅନ୍ତି – କାରଣ ତତ୍ତ୍ୱଟି ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ମୈାଳିକ ଅବଦାନ ଓ ତା’ର ମହତ୍ତ୍ୱ ଅତି ଗଭୀର। କୈାଣସି ଯୁକ୍ତି ଅବତାରଣା କଲା ବେଳେ ସେ ତା’ର ବିପରୀତ ଯୁକ୍ତି ନିଜେ ବାଢ଼ି ତାକୁ କାଟିବାକୁ ସେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଆହ୍ୱାନ କରନ୍ତି। ଏହି ତାତ୍ତ୍ୱିକ କଥା ଛଡ଼ା ସେ ଅର୍ଥନୀତି ଓ କୃଷି ସମସ୍ୟା ଏବଂ ବିଶେଷ କରି ଭୂ-ସମସ୍ୟା ଉପରେ ଟିକିନିଖି ଆଲୋଚନା କରନ୍ତି। ନିଜେ ପ୍ରତିଦିନ ସୁତା କାଟନ୍ତି, ବଗିଚା କାମ କରନ୍ତି ଓ ନିଜର ବାସନ କୁସନ ତଥା ଲୁଗାପଟା ସଫା କରନ୍ତି । ଏଠାକୁ ସେତେବେଳକୁ ଆସିଯାଇଥାନ୍ତି ରବୀନ୍ଦ୍ର ମୋହନ ଦାସ, ସୁଧୀର ଘୋଷ। ସେମାନଙ୍କ ସହିତ ଉମାଚରଣ ପଟ୍ଟନାୟକ ଓ ଜଗନ୍ନାଥକ ମିଶ୍ର ଯୁବକମାନଙ୍କୁ ଡ୍ରିଲ୍ ଓ ମାର୍ଚ୍ଚିଙ୍ଗ୍‌ ତାଲିମ ଦିଅନ୍ତି। ଏଠାରେ ବି ନବବାବୁ ଆସି ହାଜର ହୋଇଯାଆନ୍ତି।

ନବବାବୁଙ୍କ କ୍ଲାସ୍‌ ସାଙ୍ଗକୁ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ୍‌ରେ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟମାନଙ୍କର ନୂଆ ସଭ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ଓ କ୍ଲାସ ବି ଚାଲିଥାଏ। ସମସ୍ତେ ଯେଝା ଯେଝା ବାଟରେ ଥାଆନ୍ତି। କିନ୍ତୁ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟମାନଙ୍କର ‘ପିପୁଲ୍ସ ଓ୍ୱାର’ ଘୋଷଣା ପରେ ଅନ୍ୟମାନେ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟମାନଙ୍କ ସହ ଛାଡ଼ ଛାଡ଼ ହେଲେ ବି ନବବାବୁଙ୍କର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମ୍ପର୍କ ଅକ୍ଷୁର୍ଣ୍ଣ ଥାଏ। ସେ କେବଳ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟମାନଙ୍କୁ ତାତ୍ତ୍ୱିକ ଦିଗରୁ ସମାଲୋଚନା କରନ୍ତି। ଯେତେବେଳେ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟମାନଙ୍କ ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ସଂସ୍ଥା (କୋମିନଟର୍ଣ୍ଣ) କୁ ୧୯୪୩ ଜୁନ୍‌ରେ ଷ୍ଟାଲିନ ଭାଙ୍ଗି ଦେଲେ, ନବବାବୁ ସେହି ସମୟରେ କହିଥିଲେ ଯେ, ଭାରତୀୟ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟମାନଙ୍କର ଯଷ୍ଟି ଭାଙ୍ଗିଗଲା; ଅର୍ଥାତ୍‌ ସେମାନେ ମସ୍କୋ ବା ଲଣ୍ଡନର ନିର୍ଦ୍ଦେଶକୁ ଯେ ଅନାଇ ରହିଥିଲେ ଏଣିକି ତା’ର ଅବସାନ ଘଟିବ। ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ତାହାର ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଛି।

ନବବାବୁ ଏହି ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ୍‌ରେ ଥିବା ବେଳେ ୧୯୪୩ ମସିହା ଅକ୍ଟୋବର ୨୩ ତାରିଖ ଦିନ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟ ପାର୍ଟିର ନେତା ଭଗବତୀ ପାଣିଗ୍ରାହୀଙ୍କ ଅକାଳ ମୃତ୍ୟୁ ଖବର ପହଞ୍ଚିଲା। ତା’ଙ୍କ ଶୋକସଭାରେ ଦଳ ମତ ନିର୍ବିଶେଷରେ ସମସ୍ତେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ। ନବବାବୁ ସେ ସଭାରେ କାନ୍ଦି କାନ୍ଦି ଖାଲି କହିଲେ ‘‘ଭଗବତୀ ନ ମରି ମୁଁ ମଲି ନାହିଁ!’’ ସେ ଆଉ ବିଶେଷ କହି ପାରିଲେ ନାହିଁ। ‘‘ଭଗବତୀଙ୍କର ଦୁଇ ସନ୍ତାନ କଅଣ କରିବେ?’’ ସେତିକି କହି ସେହି ବିରାଟ ଜନ ସମାବେଶରେ କଇଁ କଇଁ ହୋଇ କାନ୍ଦିଲେ। ଭଗବତୀ ପାଣିଗ୍ରାହୀଙ୍କ ସହିତ ତା’ଙ୍କର ରାଜନୈତିକ ମତାନ୍ତର ଥିଲା। ସେ ହିଁ ଓଡ଼ିଶାରେ କଂଗ୍ରେସ ସୋସାଲିଷ୍ଟ ପାର୍ଟିକୁ ଭୁଷାଡ଼ିବା ପାଇଁ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ; ତାହା ସତ୍ତ୍ୱେ ଭଗବତୀ ଥିଲେ ତା’ଙ୍କର ଏବଂ ମାଳତୀ ଦେବୀଙ୍କର ଅତି ଆପଣାର – ସତେ ଯେଭଳି ସହୋଦର। ଜେଲ୍‌ରୁ ଖଲାସ ହେଲା ପରେ ସେ ଭଗବତୀ ବାବୁଙ୍କ ପିଲାମାନଙ୍କର ଖୋଜଖବର ନିଅନ୍ତି। ସେମାନେ ପୁରୀରେ ରହୁଥିଲା ବେଳେ ରାଜସ୍ୱ ମନ୍ତ୍ରୀ ଭାବରେ ପୁରୀ ଗ୍ରସ୍ତ ବେଳେ ମଟର ଗାଡ଼ିକୁ ବହୁ ଦୂରରେ ରଖି ଚାଲି ଚାଲି ଯାଇ ତା’ଙ୍କ ପିଲାଙ୍କ ସହିତ ବେଶ୍‌ କିଛି କାଳ କଟାନ୍ତି। ତା’ଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟ ପାଣ୍ଠିରୁ ଭଗବତୀ ପାଣିଗ୍ରାହୀଙ୍କ ପିଲାଙ୍କ ବହିପତ୍ର କିଣା ପାଇଁ ସାମୟିକ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ। ନବବାବୁଙ୍କୁ ଅନ୍ୟମାନେ ବାପି ବୋଲି ଡ଼ାକନ୍ତି; କିନ୍ତୁ ମାଳତୀ ଦେବୀ ସେମାନଙ୍କୁ କହିଥାନ୍ତି,‘‘ତୁମେ ବାପି ଡାକିବ ନାହିଁ ବଡ଼ବାପା ବୋଲି ଡାକିବ ।’’

ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ୍‌ରେ ଥିଲା ବେଳେ ବିଧାନସଭା ସଦସ୍ୟ ଭାବରେ ତା’ଙ୍କୁ ମାସିକ ୭୫ ଟଙ୍କା ଭତ୍ତା ମିଳୁଥାଏ। ସେହି ଟଙ୍କାରୁ ସେ ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କର ପରିବାରଙ୍କ ନିକଟକୁ ବା ରୁଗ୍‌ଣ ରାଜନୈତିକ କର୍ମୀଙ୍କ ପାଖକୁ ପଠାଇ ଦିଅନ୍ତି। ଏହି ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ୍‌ରେ ଥିବା ବେଳେ ଦିନେ, ରାତି ୩ଟା ବେଳେ, ବ୍ରିଟିଶ ସୈନ୍ୟବାହିନୀ ନେଇ ଯାଇଥିବା ଟ୍ରେନ୍‌ ଉପରେ ଜାପାନୀ ବୋମା ମାଡ଼ ହେଲା। ଜେଲଖାନା ରେଳ ରାସ୍ତା ନିକଟରେ। ଗୋଟାଏ ବୋମା ଜେଲଖାନା ପାଚେରୀର ଠିକ୍ ବାହାରେ ଫୁଟିଲା। ସେହି ଶବ୍ଦରେ ବନ୍ଦୀମାନେ ଆତଙ୍କିତ ଓ ତ୍ରସ୍ତ ହୋଇଗଲେ। ନବବାବୁ ସକାଳ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜେଲସାରା ବୁଲି ବୁଲି ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଧୈର୍ଯ୍ୟ ଦେଉଥାନ୍ତି।

୨୬ ଜାନୁଆରୀ ମାଡ଼

୧୯୪୪ ମସିହାର ଜାନୁଆରୀ ୨୬ ତାରିଖ ଦିନ କିଛି ଯୁବକ ବନ୍ଦୀ, ଜେଲ ମଧ୍ୟରେ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦିବସ ପାଳନ ପାଇଁ ଇଚ୍ଛା କଲେ। ସେହି ଉପଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଜାତୀୟ ପତାକା ଉଡ଼ାଯିବାର କଥା। ଗୋପବନ୍ଧୁ ଚୈାଧୁରୀ ଆଦି ବୟୋଜ୍ୟେଷ୍ଠ ନେତା ଏହାକୁ ବିରୋଧ କଲେ – କାରଣ ଜେଲେ ଭିତରକୁ ବାହାରୁ ପତାକା ଚୋରାଇ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦିବସ ପାଳନ କରିବା ଅନୈତିକ। କିନ୍ତୁ କଣ୍ଡୁରୀ ଚରଣ ମଳିକ, ମଥୁରୀ ସାହୁ, ଉପେନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି ଓ ରାଧେଶ୍ୟାମ ଦାସ ଆଦି ଯୁବକମାନଙ୍କର ଜିଦ୍‌ ନିଶ୍ଚୟ ପତାକା ଉଡ଼ାଯିବ। ଜେଲ ଭିତରେ ପତାକା ତିଆରି କରାଗଲା ଓ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କ ବିରୋଧ ସତ୍ତ୍ୱେ ସକାଳ ୮ଟାରେ ପ୍ରାଣକୃଷ୍ଣ ପଡ଼ିହାରୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ପତାକା ଉତ୍ତୋଳନ କରାଗଲା। ପତାକା ବାଉଁଶଟା ଖୁବ୍‌ ଉଚ୍ଚ। କଲେକ୍ଟରଙ୍କ ଅଫିସ ସମେତ ଏହା ବହୁ ଦୂରକୁ ଦେଖାଯାଉଥାଏ। ଏଣୁ ହଇଚଇ ପଡ଼ିଗଲା। ପତାକା ଉତ୍ତୋଳନ ପରେ ତାହାକୁ ଓହ୍ଲାଇ ଆଣିବାକୁ ଜେଲ୍‌ ସୁପରିନ୍‌ଟେନଡ଼େଣ୍ଟ ନାୟାର କହିଲେ। କିନ୍ତୁ ବିଧି ଅନୁସାରେ ସନ୍ଧ୍ୟା ପୂର୍ବରୁ ପତାକା ଅବତରଣ କରାଯିବାର ନୁହେଁ। କଲେକ୍ଟର ହାସାନଙ୍କ ପାଖକୁ ଏ ଖବର ଗଲା। ସେ ୩ଟା ବେଳକୁ ସଶସ୍ତ୍ର ପୋଲିସ ଆଣି ପତାକା ବାଉଁଶ ଆଡ଼କୁ ଆସିଲା ବେଳକୁ ବହୁ ବନ୍ଦୀ ପତାକା ବାଉଁଶ ଚାରିପଟେ ଘେରି ରହି ତାହା କରାଇ ଦେଲେ ନାହିଁ। ଏଥି ଲାଗି ଆଖିବୁଜା ମାଡ଼ ହେଲା ଗୈାରାଙ୍ଗ ଚରଣ ଦାସ ମୁଣ୍ଡରେ ଚଦର ଭିଡ଼ି ଥିଲେ ବି ତା’ଙ୍କ କାନମୁଣ୍ଡା ଉପରେ ଏଭଳି ସାଂଘାତିକ ମାଡ଼ ହେଲା ଯେ, ମୁଣ୍ଡ ଫାଟି ଦେହ ସାରା ରକ୍ତ ଜୁଡ଼ୁ ବୁଡ଼ୁ। ସେହି ଭଳି ମାଡ଼ ହୋଇଥିଲା ବିରେନ୍‌ ମିତ୍ରଙ୍କ ମୁଣ୍ଡରେ। ବନ୍ଦେ ମାତରମ୍‌, ଇନକ୍ଲାବ ଜିନ୍ଦାବାଦ ଧ୍ୱନି ଦେଇ ବନ୍ଦୀମାନେ ସେ ପତାକା ଚାରିପଟେ ଘେରି ମାଡ଼ ଖାଉଥାନ୍ତି ପଛେ ଛାଡ଼ୁ ନ ଥାନ୍ତି। ନିଜେ କଲେକ୍ଟର ନିଜ ହାତରେ ଛୋଟ ବାଡ଼ିରେ ଏମାନଙ୍କୁ ପିଟୁଥାନ୍ତି। ମାଡ଼ରେ ଗୈାରାଙ୍ଗ ଚରଣ ଦାସ, ବୀରେନ ମିତ୍ର ଆଦି ମୂର୍ମୂର୍ଷୁ ଅବସ୍ଥା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯାଇଥିଲେ। କଲେକ୍ଟର ପୁଣି ଗର୍ଜି ଉଠିଲେ, ‘‘ କିଛି ଲୋକଙ୍କୁ ମୁଁ ଶସ୍ତା (You want cheap martyrdom, you will be given that just now) ସହିଦ ବନେଇବାକୁ ଚାହେଁ’’ – ମାଡ଼ ହେଲା ରବୀନ୍ଦ୍ରମୋହନ ଦାସଙ୍କ ବାମ ହାତରେ ଏକ ପିତଳ ଗୋବ ଦିଆ ରୋଳେ ବାଡ଼ିରେ। କଲେକ୍ଟରଙ୍କ ଦୁଇ ପାଖରେ ଥିବା ଦୁଇ ଜଣ ସର୍ଜେଣ୍ଟ କଣ୍ଡୁରୀ ଚରଣ ମଳିକ ଓ ଗୈାରାଙ୍ଗ ଚରଣ ଦାସଙ୍କୁ ବୁଟ୍‌ ଜୋତାରେ ଗୋଇଠା ମାରି ଚକଟି ଚାଲିଗଲେ। ମୁଣ୍ଡ, ପିଠି ଫାଟି ରକ୍ତ ବହୁଥାଏ। ଶହ ଶହ ସଂଗ୍ରାମୀ ଲାଠି ମାଡ଼ର ଶିକାର ହେଲେ। ତିନି ଥର ଲାଠି ଚାର୍ଯ ହେଲା। ପତାକା ପୀଠ ରକ୍ତାକ୍ତ ହୋଇଗଲା। ମଥୁରାନନ୍ଦ ସାହୁ ପତାକାକୁ ଜାବୁଡ଼ି ଧରି ରହିଥାନ୍ତି। ଫଉଜ ଏଣେ ତେଣେ ଯେଉଁଠି ଯାହାକୁ ପାଇଲେ ଗୋଗଛ ବାଡ଼ିଆ କଲେ। ବିଶ୍ୱନାଥ ଦାସ ଏବଂ ବିଶ୍ୱନାଥ ପଣ୍ଡିତଙ୍କ ଉପରେ ବି ମାଡ଼ ବସିଲା। ଡ଼ାକ୍ତର ସୁରେନ୍ଦ୍ର ସାହୁ ମାଡ଼ ଖାଇ ବେହୋସ ହୋଇ ପଡ଼ିରହିଲେ। ଏହି ସମୟରେ ନବକୃଷ୍ଣ ଚୈାଧୁରୀ ତା’ଙ୍କ ଓ୍ୱାର୍ଡରୁ ଆସି ପାଗଳଙ୍କ ପରି କଲେକ୍ଟରଙ୍କ ଆଗରେ ନିଜର ପିନ୍ଧିଥିବା ଜାମାକୁ ଫୋପାଡ଼ି ଦେଇ, ନିଜ ଛାତିରେ ଗୁଳି ନ ବାଜିଲା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ମାଡ଼ ଦେଇପାରିବ ନାହିଁ ବୋଲି କହିବାରୁ କଲେକ୍ଟର ଲଜ୍ଜିତ ହୋଇ ଫେରିଗଲେ।

ଭାରତର ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମର ଇତିହାସରେ ଜାତୀୟ ପତାକା ଉତ୍ତୋଳନ କରିବାକୁ ଯାଇ ଏଭଳି ମାଡ଼ ଖାଇବାର ପଟାନ୍ତର ନାହିଁ। ସେହି ସମୟରେ ବିଖ୍ୟାତ ଦୈନିକ ପତ୍ରିକା ‘ହିନ୍ଦୁ’ ସଂଗ୍ରାମୀମାନଙ୍କର ଅହିଂସାତ୍ମକ ସଂଗ୍ରାମର ଉଚ୍ଚ ପ୍ରଶଂସା କରି ଏକ ଲେଖା ବାହାର କରିଥିଲେ।

ଏସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନବବାବୁ ଓ ଅନ୍ୟ ନେତାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଫରକ ଆକାଶ ପାତାଳ। ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ ଓ ଯଦୁମଣି ମଙ୍ଗରାଜଙ୍କ ଭଳି ନେତାଙ୍କୁ କର୍ମୀମାନେ ଭୟ କରନ୍ତି; ସେମାନଙ୍କ ଠାରୁ ଆଡ଼ ଛାଡ଼ ହୋଇ ରହନ୍ତି। କିନ୍ତୁ ସେମାନେ ନବବାବୁଙ୍କ ଆଡ଼କୁ ଟାଣି ହୋଇ ଯାଆନ୍ତି। ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ ଓ ସୁରେନ୍ଦ୍ର ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ଭଳି ଟାଣୁଆ ନେତା କର୍ମୀମାନଙ୍କୁ ଲଢ଼େଇକୁ ପଠାଇବା ବରାଦ କରନ୍ତି ଓ ମାଡ଼ ଖାଇଲେ ପରେ ଆହା କରିନ୍ତି ବା ଆଉଁଶି ଦିଅନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ନବକୃଷ୍ଣ ଚୈାଧୁରୀ ନେତା ହେଲେ ବି ସତେ ଯେଭଳି ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଜଣେ। କର୍ମୀମାନଙ୍କୁ ତାଲିମ ଦିଅନ୍ତି ଓ ସେମାନଙ୍କ ସହିତ ଚେସ୍‌ ଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଖେଳ ଖେଳନ୍ତି; ପୁଣି କର୍ମୀଙ୍କ ଉପରେ ଲାଠି ଗୁଳିର ବିପଦ ଦେଖା ଦେଲେ ସେ, ଆଗେଇ ଯାଇ ବନ୍ଧୁକ ଆଗରେ ଛାତି ଦେଖାନ୍ତି ବା ବେଶ୍ ଦି’ଟା ପିଠିରେ ହାତରେ ବା ମୁଣ୍ଡରେ ଖାଆନ୍ତି। ଏଭଳି ମନ୍ତବ୍ୟ ଦେଲା ବେଳେ ମନେ ପଡ଼େ ସ୍ୱରାଜ୍ୟାଶ୍ରମ ଦଖଲ ବେଳର କଥା। ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ ନିଜ ଆତ୍ମଜୀବନୀ ‘ସାଧନାର ପଥେ’ର ୧୫୧ ପୃଷ୍ଠାରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ‘‘ ମୁଁ ବନ୍ଦୋବସ୍ତ କଲି ଯେ, ଦଳ ଦଳ ସ୍ୱେଚ୍ଛା ସେବକ ଲାଠି ବନ୍ଧୁକର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇ ସେ ଆଶ୍ରମ ଦଖଲ କରି ସେଠାରେ ରହିବେ। ଏଥିପାଇଁ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବକମାନଙ୍କୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବା, ବିଶେଷତଃ ମୁଁ ନିଜେ ଦୂରରେ ରହି ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଏଥିରେ ପ୍ରବର୍ତ୍ତାଇବା କି କଠିନ କାମ ସହଜେ ଅନୁମେୟ। ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବକଙ୍କ ଉପରେ ଭୀଷଣ ମାଡ଼ ହେଲା। ଏପରିକି ସମସ୍ତେ ବେହୋସ ହୋଇ ପଡ଼ିଲେ। ପୁଣି ପରଦିନ ୧୩ ଜଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହୀ ସେହିପରି ଉଦ୍ୟମ କରି ପ୍ରବଳ ମାଡ଼ ଖାଇ ପଡ଼ିଗଲେ। ପୃଷ୍ଠା ୧୫୨ରେ ଲେଖାଅଛି, ‘‘ଏ ପ୍ରଶ୍ନ ସେତେବେଳେ ନବକୃଷ୍ଣ ଚୈାଧୁରୀ ଖଲାସ ହୋଇେ ଆସିବା ପରେ ଆମ ଭିତରେ ବହୁ ସମୟ ଆଲୋଚିତ ହୋଇଛି।’’... ଏଥିରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ସ୍ୱରାଜ୍ୟାଶ୍ରମ ଦଖଲ ବେଳେ ନବବାବୁ ଜେଲ୍‌ରେ ଥିଲେ। ସୁରେନ୍ଦ୍ର ନାଥ ପଟ୍ଟନାୟକ ତା’ଙ୍କ ଲିଖିତ ‘ଓଡ଼ିଶାର ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନ’ର ସ୍ୱରାଜ୍ୟ ଆଶ୍ରମ ଦଖଲ ଅଧ୍ୟାୟର ୧୦୯ ଓ ୧୧୦ ପୃଷ୍ଠାରେ ଲେଖିଛନ୍ତି – ଶ୍ରୀ ବିନୋଦ କାନୁନଗୋ ଓ ଶ୍ରୀ ସୁରେନ୍ଦ୍ରନାଥ ପଟ୍ଟନାୟକ ବାହାରେ ରହି ଏ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ପରିଚାଳନା କରୁଥାନ୍ତି।...

କର୍ମୀମାନଙ୍କୁ ଲଢ଼େଇକୁ ପଠାଇକୁ ଦେଇ ମାଡ଼ଠାରୁ ଦୂରରେ ରହିବା ନବକୃଷ୍ଣ ଚୈାଧୁରୀଙ୍କ ଚରିତ୍ରରେ ନ ଥିଲା ଏଣୁ ଢେଙ୍କାନାଳ ଆନ୍ଦୋଳନ ବେଳେ ଯେତେବେଳେ ପ୍ରଥମ ଦଫା ଆନ୍ଦୋଳନକାରୀ ମାଡ଼ ଖାଇ ଫେରି ଆସିଲେ, ତା ପରେ ଯାଇଥିଲେ ନିଜେ ନବକୃଷ୍ଣ ଚୈାଧୁରୀ ନେତୃତ୍ୱ ଦେବାକୁ। ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲର ଏ ଘଟଣା ପରେ ତତ୍କାଳୀନ ମନ୍ତ୍ରୀ ଗୋଦାବରୀଶ ମିଶ୍ର ମନ୍ତବ୍ୟ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ ଯେ, ‘‘ନବକୃଷ୍ଣ ଚୈାଧୁରୀ ଯେଉଁ ଜେଲକୁ ଯାଉଛନ୍ତି, ସେଠାରେ ଗଣ୍ଡଗୋଳର ସୂତ୍ରପାତ କରୁଛନ୍ତି ଓ ଅନ୍ୟ ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କୁ ପ୍ରବର୍ତ୍ତାଉଛନ୍ତି। ଏଣୁ ତାଙ୍କୁ ଗୋଟିଏ ଜେଲ୍‌ରେ ରଖାନଯାଇ ଏତେ ଜେଲକୁ କାହିଁକି ପଠାଯାଉଛି?’’

୧୯୪୫ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ ପହିଲା ଦିନ କଣ୍ଡୁରୀ ଚରଣ ମଳିକ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲରୁ ଖଲାସ ହେଲେ ଓ ସେହିଦିନ ବି ମାଳତୀ ଦେବୀ କଟକ ଜେଲରୁ ଖଲାସ ହେଲେ। ନବବାବୁ କଣ୍ଡୁରୀ ବାବୁଙ୍କୁ ହାତରେ ମାଳତୀ ଦେବୀଙ୍କୁ ଲେଖିଲେ ‘‘କଣ୍ଡୁରୀ ତୁମ ପାଖରେ ରହିବ। ତୁମେ ସ୍ଥାୟୀ ଭାବରେ କେଉଁଠି କର୍ମସ୍ଥଳୀ ସ୍ଥିର କରିବ – ତରିକୁନ୍ଦ ନା ଅନୁଗୋଳ?ଏହି ଦୁଇସ୍ଥାନରୁ ଯାହାକୁ ହେଲେ ବାଛି ସ୍ଥିର କରିବ। କଣ୍ଡୁରୀ ବାବୁ ସେ ଚିଠି ମାଳତୀ ଦେବୀଙ୍କୁ ଦେଲେ ଓ ତା’ଙ୍କ କଟକ ଘରେ ୨,୩ ଦିନ ରହି ଗାଁକୁ ଗଲେ ଓ ଗାଁରୁ ଫେରି ମାଳତୀ ଦେବୀଙ୍କ ସହିତ ଅନୁଗୋଳ ଗଲେ। ଅନୁଗୋଳ ଆଶ୍ରମକୁ କେବଳ ସେହି ସମୟତକ ବାବାଜୀ ଭାଇ (ବଳଭଦ୍ର ମିଶ୍ର) ଜଗିଥାନ୍ତି। ଝାଟିମାଟିର ତିନି ବଖରା ଚାଳଘର। ସେଇଟିକୁ ସଫାସଫି କରିଲେ। ତରିକୁଦ ଘରଟି ବିକି ଏହି ଘର ସହିତ ଏ ୨-୮-୬ ଡ଼େସିମିଲ ଜମି ଗିରିଜାଭୂଷଣ ଦତ୍ତଙ୍କ ଠାରୁ ମାଳତୀ ଦେବୀଙ୍କ ନାମରେ କିଣା ଯାଇଥିଲା । ଏଇଟି ତା’ଙ୍କର ଦ୍ୱିତୀୟ ଘରକରଣା ବୋଲି ସେହି ଘରଟିର ନାଁ ରହିଲା ‘ପୁନଶ୍ଚ’ । ତାଳଚେର ଆନ୍ଦୋଳନ ବେଳେ ଅନୁଗୋଳର ହୃଷୀକେଶ ତ୍ରିପାଠୀ (ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ଅନୁଗୋଳର ବିଧାୟକ) ଆନ୍ଦୋଳନ ପରିଚାଳନା ପାଇଁ ଅନୁଗୋଳରେ ଏହି ଜାଗାଟି କିଣିବା ପାଇଁ ନବବାବୁଙ୍କୁ ପ୍ରସ୍ତାବ ଦେଇଥିଲେ । ତା’ରି ଉପରେ ଗଢ଼ି ଉଠିଛି ବାଜି ରାଉତ ଛାତ୍ରାବାସ ।

ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମ ଓ ଗଡ଼ଜାତ ମୁକ୍ତି ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯୋଗ ଦେଇ ବହୁ ଲୋକଙ୍କୁ ପାଞ୍ଚ ବର୍ଷରୁ ୬୦,୭୦ ବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜେଲ ହୋଇଥାଏ । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅଧିକାଂଶଙ୍କ ପିଲାପିଲି ଭିକ ଦୁଃଖ କରି ଚଳୁଥାନ୍ତି । ମାଳତୀ ଦେବୀଙ୍କର ଏକ ମହିଳା ସାଇକେଲ ଥାଏ । ତାକୁ ସଜଡ଼ା ଗଲା । ସେହି ସାଇକେଲରେ କଣ୍ଡୁରୀ ମଳିକଙ୍କୁ ଢେଙ୍କାନାଳର ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳକୁ ପଠାଗଲା । ଥରେ ମାଳତୀ ଦେବୀ ଓ ସେ ଚାଲି ଚାଲି ଅନୁଗୋଳରୁ ପରଜଙ୍ଗ ଯାଇଥିଲେ । ସେଠାରେ ମହେଶ୍ୱର ସୁବାହୁ ସିଂହଙ୍କ ଘରେ ରହି ସଂଗ୍ରାମୀମାନଙ୍କର ଓ ତା’ଙ୍କ ପରିବାରର କରୁଣ କାହାଣୀ ଶୁଣିବାକୁ ପାଇଥିଲେ । ସେସବୁ ଶୁଣି ମାଳତୀ ଦେବୀ ଅତ୍ୟନ୍ତ ବିଚଳିତ ହୋଇପଡ଼ିଥିଲେ ।

ଅଧିକାଂଶ ବନ୍ଦୀ ଖଲାସ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ନବବାବୁ ଇତ୍ୟାଦି ଖଲାସ ହୋଇ ନ ଥାନ୍ତି । ଶେଷ ବେଳକୁ ତା’ଙ୍କ ଦେହ ଖରାପ ହେବାରୁ ତା’ଙ୍କୁ କଟକ ଜେଲକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତର କରାଗଲା । ସେ କଟକ ଜେଲରେ ଥିଲା ବେଳେ ସେଠାରେ ବାଙ୍କବିହାରୀ ଦାସ ଓ ଚିତ୍ତଜରଞ୍ଜନ ଦାସ ନାମକ ଦୁଇଜଣ ଉଦୀୟମାନ ଓ ତୀକ୍ଷ୍ମ ବୁଦ୍ଧି ସମ୍ପନ୍ନ ଯୁବକଙ୍କ ସହ ତା’ଙ୍କର ପରିଚୟ ହୁଏ । ସେମାନଙ୍କ ସହ ରାଜନୀତିକ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବୌଦ୍ଧିକ ଆଲୋଚନା ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଚେସ୍‌ ଆଦି ଖେଳ ହୁଏ । ବାଙ୍କବାବୁଙ୍କ ସହ ଚେସ୍‌ ଖେଳରେ ସେ ଆନନ୍ଦ ପାଆନ୍ତି ବୋଲି ଷ୍ଟେସନରୁ ଓହ୍ଲାଇ ସିଧା ସୁଧା ଅପାଙ୍କ (ବାଙ୍କବାବୁଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ) କ୍ୱାଟରକୁ ଚାଲି ଆସନ୍ତି । ସୁଧା ଅପା ଆଇ-ଏସ-ସି ପଡ଼ିଲାବେଳେ ନବବାବୁଙ୍କୁ ପୁଅ କାଲୁ ସହିତ ତାଙ୍କର ପରିଚୟ । ସୁଧା ଅପାଙ୍କ ବିଜ୍ଞାନ ବହି ନଥିବାରୁ ତା’ଙ୍କୁ ପଡ଼ିବାକୁ ଦେଇଥିଲେ । ନବବାବୁ ଯେତେ ବେଳେ ଏ କଥା ଜାଣିଲେ, ସେତେ ବେଳେ ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟ ପାଣ୍ଠିରୁ ସୁଧାଅପାଙ୍କୁ ବହି କିଣିବା ଲାଗି କିଛି ଟଙ୍କା ସାହାଯ୍ୟ ଦେଇଥିଲେ ସେହି ସାହାଯ୍ୟ ଟିକକ ଥିଲା ତା’ଙ୍କ ପାଇଁ ସେତେବେଳେ ବହୁତ। ଏମିତି ଉଦିୟମାନ ଓ ଅଭାବଗ୍ରସ୍ତ ପୁଅ ଝିଅଙ୍କ ପଡ଼ିବା ଲାଗି ସେ ସାହାଯ୍ୟ ଦେବାର ଅନେକ ଲୋକ ଏବେ ମନେ ପକାନ୍ତି। ଏଣୁ ସୁଧା ଅପାଙ୍କ ଘରେ ଚେସ୍‌ ଖେଳ ସହିତ ନାନା ରକମ ରାଜନୀତିକ ଆଲୋଚନା ହେବାରେ ନବବାବୁଙ୍କର ଅସୁବିଧା ନଥାଏ ।

ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ ୧୯୪୫ ମସିହା ମେ ମାସରେ ସମ୍ୱଲପୁର ଜେଲରୁ ଖଲାସ ହୋଇ କଟକରେ ନିତ୍ୟାନନ୍ଦ କାନୁନ୍‌ଗୋଙ୍କ ଘରେ କିଛି ଦିନ ରହିଲେ । ସେହି ସମୟରେ ବିଜୟାନନ୍ଦ ପଟ୍ଟନାୟକ କଟକରେ ଅନ୍ତରୀଣ ବନ୍ଦୀ ହୋଇ ଥାଆନ୍ତି ଏବଂ ବୀରେନ୍‌ ମିତ୍ର ବି ଖଲାସ ହୋଇଥାନ୍ତି । ମହତାବବାବୁଙ୍କ ସହିତ ସାକ୍ଷାତ ଓ ଆଲୋଚନା ପାଇଁ ନିତ୍ୟାନନ୍ଦ ବାବୁଙ୍କୁ ବିରେନ୍‌ ମିତ୍ରଙ୍କର ତା’ଙ୍କ ଘରକୁ ଯା’ଆସ କରିବା ଭଲ ଲାଗୁ ନ ଥାଏ । ଏଣୁ ମହତାବ ବାବୁଙ୍କ ରହିବା ପାଇଁ ବାଲୁବଜାର କଟକ ଟ୍ରେଡିଙ୍ଗ କମ୍ପାନୀ ସାମନା ଏକ ଦୋମହାଲା ଘରର ଉପର ଦୁଇ ବଖରା ଭଡ଼ା ନିଆ ହେଲା । କଟକରେ ରହିବା ଭିତରେ ମହତାବ ବାବୁ ପ୍ରଥମେ ନବବାବୁଙ୍କ ସହିତ କଟକ ଜେଲରେ ଦେଖା କରି, ଆଳାପ ଆଲୋଚନା ଭିତରେ, ତା’ଙ୍କ ସହିତ ରହିବା ପାଇଁ ଜଣଙ୍କୁ ଚାହିଁଲେ । ନବବାବୁ ସେହି ସମୟରେ ବାଙ୍କ ବିହାରୀ ଦାସଙ୍କ ନାମ ସୁପାରିଶ କରିଥିଲେ । ମହତାବବାବୁଙ୍କ ଚିଠି ପାଇ ଗାଁରୁ ଆସି ବାଙ୍କବାବୁ ମହତାବବାବୁଙ୍କ ସହିତ ବାଲୁବଜାରର ସେହି ଘରେ ରହିଲେ । ଉଭୟ ରୋଷେଇ କରି ଖାଆନ୍ତି । କର୍ମୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଯେଉଁମାନେ ଖଲାସ ହୋଇଥିଲେ, ସେମାନେ କାରାବାସ ଜୀବନ ପରେ ଗାଁରେ ଥାନ୍ତି । କଟକରେ କଂଗ୍ରେସ ନ ଥାଏ ।

କାରାମୁକ୍ତି

ନବବାବୁ ଖଲାସ ହେଲା ଦିନ ବାଙ୍କ ବାବୁ ତା’ଙ୍କୁ ଆଣିବା ଲାଗି କଟକ ଜେଲକୁ ଯାଇଥିଲେ । ଉଭୟ ସିଧା ବାଲୁବଜାର ବସାକୁ ଆସିଲେ । ମହାତାବଙ୍କୁ ଭେଟୁ ଭେଟୁ ନବବାବୁ କହି ପକାଇଲେ ‘‘Mahatab babu, I accept you as my leader’’ ଏହା ଥିଲା ସମାଜବାଦୀ ବାଙ୍କବାବୁଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ଅପ୍ରତ୍ୟାଶିତ, ଅଚିନ୍ତନୀୟ ଆଘାତ । ଏହା ପୂର୍ବରୁ ଅବଶ୍ୟ ନବକୃଷ୍ଣ ଚୌଧୁରୀ କଂଗ୍ରେସ ସୋସାଲିଷ୍ଟ ଗୋଷ୍ଠୀ ଠାରୁ ନିଜକୁ ଅଲଗା କରି ଦେଇଥିଲେ । ନବବାବୁ ସାଙ୍ଗଠନିକ ଭାବରେ ଓଡ଼ିଶାର କଂଗ୍ରେସ ସୋସାଲିଷ୍ଟମାନଙ୍କ ଠାରୁ ଅଲଗା ହୋଇଯାଇଥିଲେ ବି ବିଭିନ୍ନ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ସେମାନଙ୍କ ସହିତ ସଂଶ୍ଲିଷ୍ଟ ହୋଇଥିଲେ । ବିଶେଷ କରି କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟମାନଙ୍କ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରତା ଜଣାପଡ଼ିବା ପରେ ସମାଜବାଦୀମାନେ ତା’ଙ୍କର ନିକଟତର ଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ସେ କଣ ଅନୁଭବ କଲେ କେଜାଣି, ଦିନେ ସେ ଓଡ଼ିଶାର କଂଗ୍ରେସ ସୋସାଲିଷ୍ଟ ପାର୍ଟିର ନେତୃତ୍ୱସ୍ଥାନୀୟ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ସ୍ୱରାଜ୍ୟାଶ୍ରମ ବାମ ପଟକୁ ଥିବା ଆଜବେସଟସ ଘରକୁ ଡ଼ାକି କହିଲେ ‘‘ତୁମ୍ଭେମାନେ ଭାବୁଛ ଓ ଆଶା କରୁଛ ମୁଁ ତୁମ୍ଭମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗରେ ରହେ । ମୁଁ ତୁମ୍ଭମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗରେ ରହି ପାରିବି ନାହିଁ ।’’ ଏତିକି କହି ସେ କାନ୍ଦି ପକାଇଲେ ଓ ସମାଜବାଦୀ ସହକର୍ମୀମାନେ ସମସ୍ତେ ବି କାନ୍ଦିଲେ ।

‘ ସେ କଂଗ୍ରେସ ସୋସାଲିଷ୍ଟ ଦଳର ନେତା ନ ହୁଅନ୍ତୁ ପଛେ କଂଗଗ୍ରେସ ଦଳର ନେତା ହୁଅନ୍ତୁ, କିନ୍ତୁ ହରେକୃଷ୍ଣ ମହାତାବ କାହିଁକି ତା’ଙ୍କର ନେତା ହେବେ ? ଏଇ କଥା ବାଙ୍କବାବୁଙ୍କୁ ଖୁବ୍‌ ବାଧିଥିଲା । ୧୯୩୩ ରୁ ୧୯୪୬ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ହିଁ ଥିଲେ କଂଗ୍ରେସ ଦଳର ସାରଥି । ଏହି ସମୟ ମଧ୍ୟରେ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ ଓ ଗଡ଼ଜାତ ଆନ୍ଦୋଳନ ହେଉ ବା ଅଗଷ୍ଟ ଆନ୍ଦୋଳନ ହେଉ ସେ ହିଁ ଥିଲେ । ସେ ସବୁର କର୍ଣ୍ଣଧାର ବା ସାରଥି ଏବଂ ଏହିସବୁ ଆନ୍ଦୋଳନ ଜରିଆରେ କଂଗ୍ରେସ ପ୍ରସାର ଲାଭ କରିଥିଲା ତଥା ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ହୋଇଥିଲା । ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବଙ୍କ ଆତ୍ମଜୀବନୀ ‘ସାଧନାର ପଥେ’ ର ୧୬୦ ପୃଷ୍ଠାରେ, ଲେଖାଅଛି ‘‘ ୧୯୩୩ ମସିହା ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ବନ୍ଦ ଠାରୁ ୧୯୩୭ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୁଁ ଆମ ଗାଁରେ ହିଁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଅବସ୍ଥାନ କରି ରହିଲି । ଏହି ସମୟରେ ମୋର ସମସ୍ତ ଧ୍ୟାନ, କର୍ମ ମନ୍ଦିରରେ ଥିଲା ଓ ନିଜ ଗାଁରେ ଯାହାକିଛି କରିବାର କଥା ସେଥିରେ ମୁଁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ରହିଲି । .....’’

ପୁଣି ସେହି ବହିର ୧୬୬ ପୃଷ୍ଠାର ୧୭ ଧାଡ଼ିରେ ଅଛି ‘‘ ମୋତେ ସେ ସଂଘର(କୃଷକ ସଂଘ) ସଭାପତି କରି ଦିଆହେଲା। ବଡ଼ ବଡ଼ କୃଷକ ସମ୍ମିଳନୀମାନ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହେବାରେ ଲାଗିଲା ଓ ଅନେକ ସ୍ଥଳରେ ମୋତେ ସଭାପତି ହୋଇ ଯିବାକୁ ହେଲା ।....’’

ସେହି ପୃଷ୍ଠାର ୨୬ ଧାଡ଼ିରେ ପୁଣି ଅଛି, ‘‘ ଏ କେତେ ବର୍ଷ କଂଗ୍ରେସ ଅନୁଷ୍ଠାନ ସହିତ ମୁଁ କେବଳ ନାମମାତ୍ର ସମ୍ପର୍କ ରଖିଥାଏ ଓ ମୋର ମୁଖ୍ୟ କାମ କର୍ମ ମନ୍ଦିର ହୋଇଥାଏ ।’’

୧୯୩୭ ନିର୍ବାଚନରେ ସେ ବାଲେଶ୍ୱର ଜିଲ୍ଲାରେ ହିଁ ସୀମବାବଦ୍ଧ ଥିଲେ । ଅଥଚ ଏହି ନିର୍ବାଚନରେ ସଭାପତି ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସଙ୍କ ସାଙ୍ଗକୁ ନବକୃଷ୍ଣ ଚୌଧୁରୀ ସାଧାରଣ ସମ୍ପାଦକ ତଥା କୃଷକ ନେତା ଭାବରେ ନିର୍ବାଚନ ପରିଚାଳନାରେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଂଶ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ପୁଣି ୧୯୩୭ ରୁ ୧୯୪୦ ମସିହା ମଧ୍ୟରେ ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ ରାଜନୀତିକ ପଟ୍ଟଭୂମିର ରଥୀ ହେଲେ ହେଁ ନବକୃଷ୍ଣ ଚୌଧୁରୀ ଥିଲେ ସାରଥି । ତେଣେ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ ଓ ଗଡ଼ଜାତ ଆନ୍ଦୋଳନ ପରିଚାଳନା କରି ସେ ହେଉଥାନ୍ତି କଂଗ୍ରେସର ଆଗୁଆ ବାହିନୀ ର ଦିଗଦ୍ରଷ୍ଟା । ପୁଣି ୧୯୪୦ ରୁ ୧୯୪୫ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବାହାରେ ତଥା ଜେଲ୍‌ଖାନାରେ ସେ ଥିଲେ ସବୁଠାରୁ ଆକର୍ଷଣୀୟ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ; ଯଦିଓ ଘଟଣା ପ୍ରବାହରେ ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ ପ୍ରଥମ ଥର ପାଇଁ କଂଗ୍ରେସ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କମିଟିର ସଦସ୍ୟ ହୋଇ ସର୍ବଭାରତୀୟ ନେତାମାନଙ୍କ ଅଧିକ ସାନିଧ୍ୟ ଲାଭ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏସବୁ ବିଚାରୁ ନବକୃଷ୍ଣ ଚୌଧୁରୀ ହିଁ ୧୯୪୬ ମସିହା ବେଳକୁ ହୋଇଯାଇଥିଲେ ଓଡ଼ିଶା କଂଗ୍ରେସର ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ନେତା । ସେ କଥା ବି ପରୋକ୍ଷରେ ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇ ଯାଇଥିଲା ୧୯୪୬ ମସିହାରେ ପ୍ରାଦେଶିକ କଂଗ୍ରେସ ସଭାପତି ନିର୍ବାଚନରେ । ସେଥର ୧୯୩୭ ମସିହାରେ ଯଶସ୍ୱୀ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ବିଶ୍ୱନାଥ ଦାସ ପ୍ରାଦେଶିକ କମିଟି ସଭାପତି ନିର୍ବାଚନରେ ମାଳତୀ ଦେବୀଙ୍କଠାରୁ ହାରିଯାଇଥିଲେ । ମଜାର କଥା ଯେ, ଉକ୍ତ ନିର୍ବାଚନରେ ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ ଥିଲେ ବିଶ୍ୱନାଥ ଦାସଙ୍କ ପ୍ରସ୍ତାବକ ଓ ନବକୃଷ୍ଣ ଚୌଧୁରୀ ତା’ଙ୍କର ସମର୍ଥକ । ନବକୃଷ୍ଣ ଚୌଧୁରୀ ଅବଶ୍ୟ ମାଳତୀ ଦେବୀଙ୍କୁ ପ୍ରତିଦ୍ୱନ୍ଦିତା ନ କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରବର୍ତ୍ତାଇ ନ ଥିଲେ । କାରଣ ମାଳତୀ ଦେବୀ ଥିଲେ ମାଳତୀ ଚୌଧୁରୀ – ସେ ଥିଲେ ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ- ନିଜ ସାଧନା ଓ ତ୍ୟାଗ ଫଳରେ । ତେବେ ମାଳତୀ ଦେବୀଙ୍କ ସମର୍ଥକମାନେ ସମସ୍ତେ ବି ନବକୃଷ୍ଣ ଚୌଧୁରୀଙ୍କ ସମର୍ଥକ । ଜେଲରେ ଥିବା ବେଳେ ଯେଉଁ ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କ ସହିତ ରହି ସେମାନଙ୍କୁ ନିଜର କରିଥିଲେ, ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅଧିକାଂଶ ବି ବିଧାନସଭାକୁ ଆସିବା ଭଳି ଅବସ୍ଥାରେ ଥିଲେ । ଏଣୁ ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ ଓ ନବକୃଷ୍ଣ ଚୌଧୁରୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ନେତୃତ୍ୱ ପାଇଁ ପ୍ରତିଦ୍ୱନ୍ଦିତା ହୋଇଥିଲେ, ନିଶ୍ଚିତ ଭାବରେ ନବକୃଷ୍ଣ ଚୌଧୁରୀ ହିଁ ଜୟଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାନ୍ତେ । ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ କଂଗ୍ରେସ ଦଳର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ପାଇବା ପଛରେ କଟକ ଗୋଷ୍ଠୀର ହିଁ ହାତ ଥିଲା । ତାଙ୍କରି ସାହାଯ୍ୟରେ ସେ ନୀଳକଣ୍ଠ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀତ୍ୱରୁ ବଞ୍ଚିତ କରିଥିଲେ ଓ କଂଗ୍ରେସରୁ ବି ହଟେଇ ପାରିଥିଲେ । ତେବେ କାହିଁକି ମହତାବଙ୍କ ଭଳି ଏକ ଛୋଟ ଜମିଦାରଙ୍କୁ ତା’ଙ୍କ ଭଳି ସୋସାଲିଷ୍ଟ, ନେତା ବୋଲି ମାନିନେଲେ – ଏହି କଥା ବାଙ୍କ ବାବୁଙ୍କ ଭଳି ଲୋକମାନେ ବୁଝି ପାରୁ ନଥିଲେ ।

ମନେହୁଏ ୧୯୪୬ ମସିହା ଭାରତୀୟ ଓ ଉତ୍କଳୀୟ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ବିଚାରକୁ ନେଇ ସେ ଏ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଇଥିଲେ । ସେତେବେଳକୁ ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରବୀଣ ନେତା ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସ, ଗୋଦାବରୀଶ ମିଶ୍ର ଓ ଯଦୁମଣି ମଙ୍ଗରାଜ ଆଦି କଂଗ୍ରେସରୁ ବାହାରି ଯାଇଥାନ୍ତି ଏବଂ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟମାନେ ପୁରୀ ଓ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲାରେ ନିଜର ସ୍ଥିତି ମଜଭୁତ କରିସାରିଥାନ୍ତି । କଂଗ୍ରେସବାଲା ଜେଲ୍‌ରେ ଥିବା ଭିତରେ ମୁସଲିମ୍‌ ଲିଗ୍‌ ‘ଲଢ଼କେ ଲେଙ୍ଗେ ପାକିସ୍ତାନ’ ବୋଲି ଧ୍ୱନି ଦେଉଥାନ୍ତି ଏବଂ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ଦଙ୍ଗା ବ୍ୟାପିଯିବ ବୋଲି ଜଳଜଳ ଦେଖାଯାଉଥାଏ । ତେଣେ ଇଂରେଜମାନେ ଚାଲିଯିବେ ଶୁଣି ୫୮୨ ଟି ଦେଶୀୟ ରାଜ୍ୟର ରାଜା ମହାରାଜାମାନେ ସ୍ୱାଧୀନ ହୋଇଯିବେ ବୋଲି ଘୋଷଣା କରୁଥାନ୍ତି । ଏଭଳି ପରିସ୍ଥିତିରେ କଂଗ୍ରେସ ମଧ୍ୟରେ ଆଉ ଗୋଟିଏ ବିଭାଜନର ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱ ନ କରି ହରେକୃଷ୍ଣ ମହାତାବଙ୍କ ଭଳି ଟାଣୁଆ ନେତାଙ୍କୁ ଆଗୁଆ କରି (ରଥି କରି), ନିଜେ ସାରଥି ହୋଇ, ବହୁ ଆକାଂକ୍ଷିତ ସ୍ୱାଧୀନତାର ସଦୁପଯୋଗ କରିବା ବିଜ୍ଞତା ବୋଲି ପ୍ରାୟ ନବବାବୁଙ୍କର ବିଚାର ଥିଲା ।

ଅନିର୍ବାଣ, ପଦ୍ମଲୋଚନ ନାୟକ, ଭୁବନେଶ୍ୱର, ୧୯୯୬

ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବର ପୃଷ୍ଟଭୂମି

ଉଣେଇଶି ବୟାଳିଶ ମସିହାରେ ବିକ୍ଷୁବ୍‌ଧ ଭାରତ ପ୍ରତ୍ୟାସନ୍ନ ବିପ୍ଳବର ସମ୍ଭାବନାରେ ଇତିହାସ ସ୍ତମ୍ଭିତ । ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ କଣ୍ଠରୁ ଉଚ୍ଚାରିତ ହେଲା ଚରମ ବାଣୀ...‘‘ ଭାରତ ଛାଡ଼’’ । ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ହେଲା ଇତିହାସର ପଟ୍ଟ ପରିବର୍ତ୍ତନ । ଶୃଙ୍ଖଳ ମୋଚନର ଦୁର୍ଜେୟ ସଂକଳ୍ପ ଦ୍ୱାରା କ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇ ଉଠିଲା ଭାରତ ଅନ୍ତରାତ୍ମା । ଉତ୍ତେଜିତ ହୋଇ ଉଠିଲା ଆକୁମାରୀ ହିମାଚଳ ଭାରତ । ସୂତ୍ରପାତ ହେଲା ଭାରତ ସ୍ୱାଧୀନତାର ଶେଷ ସଂଗ୍ରାମ ।

ଉପରୋକ୍ତ ସ୍ୱାଧୀନତା ବହ୍ନିର ଶେଷ ଶିଖା ମଧ୍ୟ ବାଲେଶ୍ୱର ଜିଲ୍ଲାନ୍ତର୍ଗତ ଖଇରା ଥାନାର ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ ଅଞ୍ଚଳସ୍ଥ ଅନ୍ଧାରୀ ଲୋକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଲକ୍ଷେ ମଶାଲର ଆଲୋକ ଜାଳି ଦେଇ ସମଗ୍ର ଅଞ୍ଚଳକୁ ଉଦ୍ଭାସିତ କରି ଦେଇଥିଲା । ଏହି ମୁକ୍ତି ସଂଗ୍ରାମ ଆବାଜ ମଧ୍ୟ ଉତ୍ତରରେ ଦେବଗିରି ପାହାଡ଼ ଠାରୁ ଦକ୍ଷିଣରେ କାଂଶବାଂଶ ନଦୀ ଏବଂ ପୁର୍ବରେ ସୋର ଠାରୁ ପଶ୍ଚିମରେ କୁପାରୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରତିଧ୍ୱନିତ ହୋଇଥିଲା । ସମ୍ପୃକ୍ତ ଅଞ୍ଚଳର ଦରିଦ୍ର ଅର୍ଦ୍ଧଶିକ୍ଷିତ କଂଗ୍ରେସ କର୍ମୀଗଣ ଯେପରି ଖୃଙ୍ଖଳା ଓ ନିଷ୍ଠାର ସହିତ ଅହିଂସାପୁର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ନିରନ୍ନ ଓ ନିରସ୍ତ୍ର ଜନତାକୁ ମୁକ୍ତି ସଂଗ୍ରାମର ପ୍ରକୃତ ମାର୍ଗ ଦେଖାଇଦେଇ ପାରିଥିଲେ ତାହା ଅଶ୍ରୁତପୂର୍ବ ଓ ଅଦ୍ଭୁତପୂର୍ବ ବୋଲି କହିଲେ ଅତ୍ୟୁକ୍ତି ହେବନାହିଁ । ସେମାନେ ଚରମ ତ୍ୟାଗୀ ଦଧିଚୀଙ୍କ ପରି ନିଜ ଶରୀରରୁ ଅସ୍ଥିଦାନ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ନିଜ ବୁକୁରୁ ତାଜା ଶୋଣିତକୁ ମଧ୍ୟ ଦେଶ ଦେଶର ମୁକ୍ତି ପାଇଁ ଆକୁଣ୍ଠିତ ଚିତ୍ତରେ ଉତ୍ସର୍ଗ କରି ଦେଇଥିଲେ । ବିଶେଷତଃ ପରଦାନସୀନ, ଅଶିକ୍ଷିତା, ନିରୀହା ଓ ଚିରପଦାନତା ପଲ୍ଲୀ ରମଣୀମାନେ ଯେପରି ସାହାସ ଓ ବିରତ୍ୱର ଜ୍ୱଳନ୍ତ ନିଦର୍ଶନ ଦେଖାଇ ଦେଇ ପାରିଥିଲେ ତାହା ଉତ୍କଳ ତଥା ଭାରତର ନାରୀ ସମାଜକୁ ଚିରଦିନ ପାଇଁ ଉଦ୍‌ବୁଦ୍ଧ କରୁଥିବ ।

ଏଠାରେ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ଯେ ଯେଉଁ ଦେଶର ସତୀ ଶିରୋମଣି ଜନକ ନନ୍ଦିନୀ ସୀତା ଦେବୀଙ୍କର ପ୍ରଳୟଙ୍କାରୀ ନିଃଶ୍ୱାସ ଦ୍ୱାରା ଦଶଗ୍ରୀବ ରାବଣର ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣମୟୀ ଲଙ୍କାପୁରୀ ଛାରଖାର ହୋଇଗଲା; ପତିଭକ୍ତା ସାବିତ୍ରୀ ନିଜର ନିଷ୍ଠା ଓ ସତିତ୍ୱ ବଳରେ ଜନ୍ତୁପତି ଯମଙ୍କର ନିଷ୍ଠୁର କବଳରୁ ସ୍ୱାମୀ ଦେବତାଙ୍କୁ ମୁକୁଳାଇ ଆଣି ପାରିଥିଲେ; ବୀରାରମଣୀ ଦୁର୍ଗାବତୀ ଅଶ୍ୱାରୋହଣ ଓ ଅଶୀଧାରଣ ପୂର୍ବକ ଅଦମ୍ୟ ସାହାସ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରି ଦୁର୍ଦ୍ଦର୍ଷ ପ୍ରବଳ ପରାକ୍ରାନ୍ତ ଆକବର ବାଦସାହଙ୍କର ଶକ୍ତିଶାଳୀ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ଲିପ୍‌ସାକୁ ଚୂର୍ଣ୍ଣୀଭୂତ କରିଦେଇଥିଲେ ଏବଂ ଝାନ୍‌ସୀର ରାଣୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀବାଇ ନିଜର ସାହାସ ଓ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ଦ୍ୱାରା ବିଶ୍ୱ ବୀରଙ୍ଗନାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠାସନ ଲାଭ କରିପାରିଥିଲେ, ସେହି ବୀର ପ୍ରସବିନୀ ଭାରତର ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ ଭଳି ଏକ ବିଖ୍ୟାତ, ଅଜ୍ଞାତ ଓ ଅନୁନ୍ନତ ପଲ୍ଲୀ ଅଞ୍ଚଳରେ ନିରକ୍ଷର କୁଳବଧୂଗଣ ସ୍ୱାଧୀନତାର ଅମୃତ ରସ ଆସ୍ୱାଦନ କରିବା ପାଇଁ ନିଜ ମୁଖ ମଣ୍ଡଳରୁ ଓଢ଼ଣା ଖୋଲିଦେଇ ନୀଳ ଆକାଶର ମୁକ୍ତ ପ୍ରାନ୍ତରକୁ ବାହାରି ଆସିଥିଲେ ଏବଂ ନିଜର ଶିଶୁ ସନ୍ତାନମାନଙ୍କୁ କୋଳରେ ଧାରଣ କରି ପୁରୁଷମାନଙ୍କ ସହିତ କାନ୍ଧକୁ କାନ୍ଧ ମିଳାଇ ଦେଇ ଇଂରେଜ ସରକାରର ମନମୁଖୀ ଶାସନକୁ ସମୂଳ ଉତ୍ପାଟନ କରିଦେବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସହାସ୍ୟ ବଦନରେ ଦୁର୍ଦ୍ଦନ୍ତ ପୋଲିସ୍‌ ବାହିନୀର ସଙ୍ଗୀନ ମୂନ ଆଗରେ ଯେପରି ନିଜର ବକ୍ଷ ପତାଇ ଦେଇଥିଲେ ଏହା ଆଜିକାର ସ୍ୱାଧୀନ ଦେଶର ନାରୀମାନଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ବିଶେଷ ଗର୍ବ ଓ ଗୌରବର ବିଷୟ ।

ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କୁ ଗିରଫ କରିନେବା ପରେ ଏ ଅଞ୍ଚଳର ମୁଖ୍ୟ କଂଗ୍ରେସ ନେତା ସ୍ୱର୍ଗୀୟ ନୀଳାମ୍ବର ଦାସଙ୍କୁ ଗିରଫ କରିନିଆଯାଇଥିଲା । ଆଉ ମଧ୍ୟ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ଏ ଅଞ୍ଚଳର ଜାତୀୟ କର୍ମପୀଠ ‘‘ସୋର କଂଗ୍ରେସ ଅଫିସ୍’’ କୁ ବେଆଇନ୍‌ ଘୋଷଣା କରିଦେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ତାଲା ପକାଇ ଜବତ୍‌ କରି ଦେଇଥିଲେ ।

ସର୍ବପ୍ରଥମେ ପ୍ରାୟ ଅଗଷ୍ଟ ୧୫ ତାରିଖ ଠାରୁ ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ ଅଞ୍ଚଳର ବିଶିଷ୍ଟ କଂଗ୍ରେସ କର୍ମୀ – ଶ୍ରୀ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଜେନା, ଲକ୍ଷ୍ମୀଧର ମହାରଣା, କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଦାସ ମହାପାତ୍ର, ସାଧୁଚରଣ ସାହୁ ଓ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ବେହେରା ଖଇରା, ସୋର ଓ ସିମୁଳିଆ ଥାନାର ବିଭିନ୍ନ ପଲ୍ଲୀ ଅଞ୍ଚଳରେ ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନ ସମ୍ପର୍କରେ ଗୋପନ ପ୍ରଚାର ଚଳାଇଥିଲେ ।

ତତ୍ପରେ ଏ ଅଞ୍ଚଳର କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଯେନା ଓ ଚିନ୍ତାମଣି ପଣ୍ଡା ପ୍ରଭୃତି କେତେକ କର୍ମୀ ସୋର ମେଘମାଧବ ବାବାଜୀ ମଠରେ ଅବସ୍ଥାନ କରି ଅନ୍ୟ କେତେକ ସ୍ଥାନୀୟ କର୍ମୀଙ୍କ ସହଯୋଗରେ ସେପ୍ଟେମ୍ୱର ପହିଲା ଠାରୁ ୧୨ ତାରିଖ ମଧ୍ୟରେ ସୋର ସବ୍- ରେଜିଷ୍ଟ୍ରାର ଅଫିସ୍‌, ଅବକାରୀ ଦୋକାନ ଓ ପୋଷ୍ଟ ଅଫିସ୍‌ ସମ୍ମୁଖରେ ପିକେଟିଂ କରିବା ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ କଂଗ୍ରେସ ସମର୍ଥକ ଓ କର୍ମୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଲିଥୋ-ପ୍ରଚାରପତ୍ର ବଣ୍ଟନ କରିଥିଲେ ।

ଜାତୀୟ ଚେତନାର ସ୍ଫୁରଣ :

୧୯୪୨ ମସିହା ସେପ୍ଟେମ୍ବର ପହିଲା ଏ ଅଞ୍ଚଳର ଏକ ସ୍ମରଣୀୟ ଦିବସ । ଉକ୍ତ ଦିବସରେ ଏ ଅଞ୍ଚଳରେ ମୁକ୍ତି ଆନ୍ଦୋଳନର ବାସ୍ତବ ସୂତ୍ରପାତ ହୋଇଥିଲା । ପ୍ରଥମେ ଛତରା ଗ୍ରାମର କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଯେନା, ଚିନ୍ତାମଣି ପଣ୍ଡା, କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ପଣ୍ଡା, ପୁରୁଷୋତ୍ତମ(ଭାଲୁ) ପାଢ଼ୀ ଓ ପଦ୍ମଲୋଚନ ମହାନ୍ତି ପ୍ରଭୃତି କେତେକ ପୁରାତନ କଂଗ୍ରେସ କର୍ମୀ ଏକ ସାଧାରଣ ସଭାର ଆୟୋଜନ କରିଥିଲେ । ଏଥିରେ ତତ୍କାଳୀନ ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ ଅମାନୁଷିକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଏବଂ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ, ଜବାହରଲାଲ୍‌ ନେହେରୁ, ଆବୁଲ୍‌ କାଲାମ ଆଜାଦ୍‌, ସର୍ଦ୍ଦାର ବଲ୍ଲଭ ଭାଇ ପଟେଲ ଓ ଡଃ ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ ପ୍ରଭୃତି ତୁଙ୍ଗ ନେତାମାନଙ୍କୁ ଆକସ୍ମିକ ଗିରଫଦାରୀ ସମ୍ବାଦ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଜଣାଇଦିଆଯାଇଥିଲା । ଏହାଫଳରେ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କ ଏତାଦୃଶ ଅବିବେକୀ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଯୋଗୁଁ ନିରକ୍ଷର ସରଳପ୍ରାଣ ପଲ୍ଲୀବାସୀମାନେ ଉତ୍‌କ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇ ଉଠିଥିଲେ । ଆଉ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କ ପ୍ରାଣରେ ସ୍ୱାଧୀନତାର ବହ୍ନି ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳିତ ହୋଇ ଉଠିଲା ଓ ବିଦେଶୀ ସରକାରଙ୍କ ଜନବିରୋଧୀ ଶାସନକୁ ସମୂଳ ଧୂଂସ କରିଦେବା ପାଇଁ ସେମାନେ ପ୍ରତିଜ୍ଞାବଦ୍ଧ ହେଲେ ।

ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବ ଓ ଭାରତ ଛାଡ଼ ଆହ୍ୱାନ :

୧୯୪୨ ମସିହାର ଅଗଷ୍ଟ ପନ୍ଦର ତାରିଖ । ଓଡ଼ିଶାର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ ‘‘ରେଭେନ୍ସା କଲେଜ’’ ର ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନେ ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ ଅମାନୁଷିକତାର ପ୍ରତିବାଦ କରି କଲେଜ ଅଫିସ୍‌ ଗୃହରେ ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗ କରିଦେବା ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ କଲେଜ ମଧ୍ୟ ବର୍ଜନ କରିଥିଲେ । ଧର୍ମଘଟ ଓ ଶୋଭାଯାତ୍ରାର ପରିଣାମ ସ୍ୱରୂପ ସେମାନଙ୍କ ଉପରେ କଟକ ମେଡ଼ିକାଲ ସ୍କୁଲହତା ମଧ୍ୟରେ ହେଲା ପୋଲିସ୍‌ର ନିର୍ମମ ଲାଠି ପ୍ରହାର । ଏହି ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଓଡ଼ିଶାର ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳରେ ଅଧିକ ବ୍ୟାପକ ଓ ଜୋରଦାର କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ତତ୍କାଳୀନ ଓଡ଼ିଶା ଛାତ୍ରସଂଘ ତରଫରୁ ଜାତୀୟବାଦୀ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦିଆଗଲା । ଭାରତମାତାର ମୁକ୍ତିପାଇଁ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ବଜ୍ର ନିର୍ଘୋଷ ଆହ୍ୱାନରେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇ ଏ ଅଞ୍ଚଳର ଖଇରାଡ଼ିହ ଗ୍ରାମନିବାସୀ ତଥା ରେଭେନ୍ସା କଲେଜର ଜନୈକ ଜାତୀୟବାଦୀ ଉଦୀୟମାନ ଦ୍ୱାବିଂଶ ବର୍ଷୀୟ ଛାତ୍ର ଶ୍ରୀ ବୈଦ୍ୟନାଥ ରାଉତ ନିଜର ପବିତ୍ର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ସାଧନ ପାଇଁ ଅଗ୍ରସର ହୋଇଥିଲେ । ସେ ନିଜ ଅଞ୍ଚଳରେ ଗଣ ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ପ୍ରତିବାଦ ସ୍ୱରୂପ ରେଭେନ୍ସା କଲେଜ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୧୩ ତାରିଖରେ ସୋର ଠାରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । ସେଦିନ ରାତିରେ ସୋର ବଜାରସ୍ଥ କେଶବଲାଲ୍‌ ବାବୁଙ୍କ ଦୋକାନ ଘରେ ଶ୍ରୀ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଜେନା, ଚିନ୍ତାମଣି ପଣ୍ଡା, ଶ୍ୟାମସୁନ୍ଦର ପାଣିଗ୍ରାହୀ ଓ ସୂର୍ଯ୍ୟମଣି ତ୍ରିପାଠୀଙ୍କ ସହିତ ବୈଦ୍ୟନାଥ ରାଉତଙ୍କର ସାକ୍ଷାତ ହେଲା । ଆନ୍ଦୋଳନର ଭବିଷ୍ୟତ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ସମ୍ପର୍କରେ ସେଠରେ ଗୁପ୍ତ ଆଲୋଚନା କରିବା ପରେ ୧୪ ତାରିଖ ପୂର୍ବାହ୍ନରେ ସେଠାରୁ ଚାଲିଆସି ଗୋହାଳ ଡିହ ଗ୍ରାମବାସୀ ବାଜୁ ଲେଙ୍କା ଓ ବେଲ୍‌ଦା ଗ୍ରାମର କୃଷ୍ଣପ୍ରସାଦ ମହାନ୍ତିଙ୍କ ସହିତ ପରାମର୍ଶ ସାରି ଛତରା ଗ୍ରାମରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲେ । ତାଙ୍କର ଏଭଳି ଦାୟିତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଧାମନଗର ଥାନାର ବିପ୍ଳବୀ କଂଗ୍ରେସ କର୍ମୀ ଶ୍ରୀ ସୂର୍ଯ୍ୟମଣି ତ୍ରିପାଠୀ, ଏବଂ ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ ଅଞ୍ଚଳରେ ନିଷ୍ଠାପର କଂଗ୍ରେସକର୍ମୀ ଚିନ୍ତାମଣି ପଣ୍ଡା, କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଯେନା, କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଦାସ ମହାପାତ୍ର, ଦିବାକର ପାଢ଼ୀ, ବାଞ୍ଛାନିଧି ପାଣିଗ୍ରାହୀ, ଶିବ ପ୍ରସାଦ ରାଉତ, କୃଷ୍ଣ ଚନ୍ଦ୍ର ପଣ୍ଡା(ଛତରା), ଅଭିରାମ ସାହୁ, ଶ୍ରୀନାଥ ପାଣିଗ୍ରାହୀ, ପଦ୍ମଲୋଚନ ମହାନ୍ତି, ପୁରୁଷୋତ୍ତମ(ଭାଲୁ) ପାଢ଼ୀ, ନରସିଂହ ଚରଣ ପଟ୍ଟନାୟକ ଏବଂ ସୋର ସତ୍ୟାନନ୍ଦ ହାଇସ୍କୁଲର ଛାତ୍ର ଭବଶଙ୍କର ପଟ୍ଟନାୟକ, ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ମହାନ୍ତି ଓ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି ପ୍ରଭୃତି କେତେକ ଜାତୀୟବାଦୀ ଉତ୍ସାହୀ ଛାତ୍ର ଏଥିରେ ସକ୍ରିୟ ସହଯୋଗ କରିଥିଲେ । ମୁଖ୍ୟତଃ ଖଇରାଡ଼ିହ, ଛତରା, ଡାଲଙ୍ଗ, ପାଣିଶିଆଳୀ, ମଲ୍ଲିକାପୁର ଓ ହରେକୃଷ୍ଣ ପ୍ରଭୃତି ୬ଖଣ୍ଡ ଗ୍ରାମକୁ ନେଇ ଏକ ସଂଗ୍ରାମ ଅଞ୍ଚଳ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା ।

ସାଙ୍ଗଠନିକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ :

ପ୍ରଥମେ ବୈଦ୍ୟନାଥ ରାଉତଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ଛତରା ଗ୍ରାମସ୍ଥ ଘଟବାସୁଳୀ ଠାକୁରାଣୀ ପଡ଼ିଆରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ଏକ ସାଧାରଣ ସଭାରେ ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ସାଫଲ୍ୟମଣ୍ଡିତ କରାଇବା ନିମନ୍ତେ ସର୍ବସମ୍ମତିକ୍ରମେ ଏକ ‘ସଂଗ୍ରାମ ସମିତି’ ଗଠନ କରାଯାଇଥିଲା । ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମର ମୁଖ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟାଳୟ, ସ୍ୱାଧୀନତା ବିଚାରାଳୟ ଓ ସ୍ୱାଧୀନ କାରାଗାର ସେହି ସମୟରେ ଏଠାରେ ଥିବା ନିମ୍ନ ପ୍ରାଥମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟ ଗୃହରେ ଖୋଲାଯାଇଥିଲା । ଆଉ ମଧ୍ୟ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଯନ୍ତ୍ରଣା ପାଇଁ ଛତରା ଗ୍ରାମସ୍ଥ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ପଣ୍ଡାଙ୍କର ମୂଲିଆବନ୍ଧ ଗ୍ରାମରେ ଥିବା ନିର୍ଜନ ଛପର ଘରକୁ ସଂଗ୍ରାମ ସମିତିର ଗୁପ୍ତଶିବିର ରୂପେ ବ୍ୟବହରାର କରାଯାଉଥିଲା ଏବଂ ସମିତିର ବରିଷ୍ଠ ସଦସ୍ୟମାନେ ନିଜର ନିରାପତ୍ତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ରାତ୍ରୀ କାଳରେ ଏଠାରେ ଅବସ୍ଥାନ କରୁଥିଲେ ।

ସଂଗ୍ରାମୀ ବାହିନୀ ଗଠନ :

ଅଧିକନ୍ତୁ ଉପରୋକ୍ତ ଗ୍ରାମଗୁଡ଼ିକରୁ ପ୍ରାୟ ଶତାଧିକ ଉତ୍ସାହୀ ଯୁବକଙ୍କୁ ନେଇ ଏକ ସଂଗ୍ରାମୀ ବାହିନୀ ଗଠନ କରାଯାଇ ଆନ୍ଦୋଳନ ସମ୍ପର୍କରେ ନିୟମିତ ତାଲିମ ଦିଆଯାଉଥିଲା । ଉକ୍ତ ସଂଗ୍ରାମୀ ବାହିନୀ ଭିତରେ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଯେନା, ପଞ୍ଚୁ ବିଶ୍ୱାଳ, ଭଗବାନ ରାଉତ, ଭୀମ ସାହୁ, ଶତ୍ରୁଘ୍ନ ଯେନା, ରଘୁନାଥ ଦାସ, କାଳନ୍ଦୀ ଯେନା, ବୈଦ୍ୟନାଥ ମହାନ୍ତି ଓ ଯୁଜ ପଣ୍ଡା ପ୍ରଭୃତି ଯୁବକମାନେ ଅଗ୍ରଣୀ ଥିଲେ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଚନ୍ଦ୍ରୀ ବେୱା, ଯଶୋଦା ବେୱା, ମାଣିକ୍ୟ ଦେଈ, ଜମ୍ଭୁବତୀ ଦେଈ, କ୍ଷେତ୍ରମଣି ଦେଈ, ଚମ୍ପା ଦେଈ ଓ କମଳା ଦେବୀ ପ୍ରଭୃତି କେତେକ ଉତ୍ସାହୀ ମହିଳାମାନେ ଏହି ମୁକ୍ତି ସଂଗ୍ରାମରେ ସହଯୋଗ କରିବା ଦିଗରେ କୁଣ୍ଠାବୋଧ କରିନଥିଲେ ।

ଏଠାରେ ଏହା ବିଶେଷ ଭାବେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇପାରେ ଯେ ଆମ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବକ ବାହିନୀ ମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ଉଗ୍ରଜାତୀୟବାଦୀ କର୍ମୀମାନେ ଗୋପନରେ ଛତରା ଗ୍ରାମର ମନ୍ଦର ଓଝା ନାମରେ ଜନୈକ କୁଶଳୀ କାରିଗର (କୁମ୍ଭାର)ଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ଗାଇଁଶୀ ଓ ତୀର ଲୁହାରେ ତିଆରି କରାଇ ସଂଗ୍ରାମ ସମୟରେ ଆତ୍ମରକ୍ଷା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ପ୍ରୟୋଗ କରିବା ନିମନ୍ତେ ସ୍ଥାନୀୟ କନ୍ଧ, କୋହ୍ଲ ଓ ସାନ୍ତାଳମାନଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତ କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ଆନ୍ଦୋଳନର ମୁଖ୍ୟ ପରିଚାଳକମାନଙ୍କ ବାରଣ ଯୋଗୁଁ ଉକ୍ତ ଉଦ୍ୟମଟି ରୂପାୟିତ ହୋଇପାରିନଥିଲା ।

କର୍ମ ପରିସରର ବ୍ୟାପକତା :

ଉପରୋକ୍ତ ମତେ ପ୍ରାଥମିକ ସଂଗଠନ ପରେ ହାଟ ବଜାରରେ ହରତାଳ, ସାଧାରଣ ସଭା ଓ ଶୋଭାଯାତ୍ରା, ଜମିଦାରଙ୍କ ଭେଟି-ବେଠି ବନ୍ଦ, ଖଜଣା-ଟେକ୍‌ସ ବନ୍ଦ, କୋର୍ଟ-କଚେରୀ ବର୍ଜ୍ଜନ, ସରକାରୀ କର୍ମଚାରୀ ଓ ପୋଲିସ୍‌ଙ୍କ ସହ ଅସହଯୋଗ, ପୋଷ୍ଟ ଅଫିସ୍‌, ଅବକାରୀ ଦୋକାନ, ଜମିଦାରଙ୍କ କଚେରୀ ଘର, ପୋଲିସ୍ ଥାନା ଓ ସରକାରୀ ଅଫସର ଧ୍ୱଂସ ସାଧନ, ସରକାରୀ ନିଲାମ କାର୍ଯ୍ୟ ସଂକ୍ରାନ୍ତୀୟ କ୍ରୋକ୍‌ର ପ୍ରତିରୋଧ ଏବଂ ସଡ଼କ ପୋଲର ଧ୍ୱଂସ ସାଧନ ସହ ଯୋଗାଯୋଗର ବିଚ୍ଛିନ୍ନ କାରଣ ପ୍ରଭୃତି ବିଭିନ୍ନ ଆନ୍ଦୋଳନାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ରୂପାୟିତ କରିବା ନିମନ୍ତେ ସଂଗ୍ରାମ ଶିବିରରୁ ନିୟମିତ ଭାବେ ଡାକରା ଦିଆଯାଉଥିଲା । ଆଉ ମଧ୍ୟ ସରକାରଙ୍କ ତରଫରୁ ଆକ୍ରମଣ ଜନିତ ବିପଦ କାଳ ବ୍ୟତୀତ ସାଧାରଣ ସମୟରେ କିମ୍ୱା ପର୍ବପର୍ବାଣୀ ପ୍ରଭୃତି ସାମାଜିକ ଉତ୍ସବରେ ଶଙ୍ଖବାଦନ ନକରିବା ପାଇଁ ଜନସାଧାରଣଙ୍କୁ ସାଧାରଣ ସଭା ମାଧ୍ୟମରେ ତାଗିଦ୍‌ କରିଦିଆଯାଇଥିଲା । ସୁତରାଂ ଛତରା ଗ୍ରାମ ନିବାସୀ କାହ୍ନୁ ପାଣିଗ୍ରାହୀଙ୍କ ଘରେ ଅରାନ୍ଧିଆ(ଚୂଲିପୂଜା) ଉପଲକ୍ଷେ ଶଙ୍ଖଧ୍ୱନି ହୋଇଥିବା କାରଣରୁ ତାଙ୍କୁ କିଛି ଜୋରିମାନା ଦେବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲା । ଆଉ ମଧ୍ୟ ଛତରା(ବନ୍ତିଆ) ଗ୍ରାମନିବାସୀ ଶିବ ବିଶ୍ୱାଳଙ୍କ ଘରେ ସ୍ତ୍ରୀ ଲୋକମାନେ ଅରାନ୍ଧିଆ ବାସି ଦିନ ଶଙ୍କ ବାଦନ କରିବା ଅପରାଧରେ ଜୋରିମାନା ବାବଦକୁ ସଂଗ୍ରାମ ସମିତି କାର୍ଯ୍ୟଳୟରେ ରହିଥିବା ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବକମାନଙ୍କର ଗୋଟିଏ ଓଳି ଖାଦ୍ୟପେୟ ପାଇଁ ଗୃହସ୍ୱାମୀ ମଧ୍ୟ ଖାଦ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀ ଯୋଗାଇ ଦେଇଥିଲେ ।

ସଂଗ୍ରାମ ସମିତିର ସଦସ୍ୟ, କର୍ମୀ ଓ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବକମାନଙ୍କର ଖାଦ୍ୟପେୟ ପାଇଁ ଏ ଅଞ୍ଚଳର ଧନୀ, ମହାଜନ ଓ ସାଧାରଣ ଗ୍ରାମବାସୀଙ୍କ ଠାରୁ ନିୟମିତ ଅର୍ଥ ଚାଉଳ ଓ ପନିପରିବା ଆଦାୟ କରାଯାଉଥିଲା । ଆଉ ମଧ୍ୟ ସୋର ବଜାରର ମୁଖ୍ୟ ବ୍ୟବସାୟୀ-ହଜାରିଲାଲ-ଖଣ୍ଡେଲୱାଲ ଓ କେଶବଲାଲ୍‌ ଟି. ଭୋରା ଏଠିକାର କାର୍ଯ୍ୟାଳୟରେ ଖର୍ଚ୍ଚ ନିମନ୍ତେ ସମୟେ ସମୟେ ଡାଲି- ଚାଉଳ ଗୋପନରେ ପଠାଇ ଦେଉଥିଲେ ।

ଚତୁର୍ମାସ୍ୟା ସମୟରେ ଖାଦ୍ୟ ପାଇଁ ଘୋର ଅଭାବ ଘଟିବାରୁ ଛତରା ଗ୍ରାମର କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ପଣ୍ଡା, ସାଧୁ ସାହୁ ଓ କୁଶ ସାହୁଙ୍କ ଘରୁ ଧାନ ବାହାର କରାଯାଇ ସଂଗ୍ରାମ ସମିତିର ନିର୍ଦ୍ଦେଶରେ ଅଭାବଗ୍ରସ୍ତ ଗରିବ ଲୋକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ତାହା କରଜ ସୂତ୍ରରେ ବଣ୍ଟନ କରାଯାଇଥିଲା । ଉପରୋକ୍ତ ଭାବେ ଦୂରଦୂରାନ୍ତର ପ୍ରାୟ ୫୦ ଜଣ ସ୍ୱଚ୍ଛାସେବକଙ୍କ ପାଇଁ ଦୈନିକ ଦୁଇଓଳି ଖାଦ୍ୟପେୟର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଥିଲା । ସେମାନେ ସେଠାରେ ଚବିଶ ଘଣ୍ଟା ଅବସ୍ଥାନ କରି ଡ୍ରିଲ, ମାର୍ଚ୍ଚିଂ ଓ ସଂଗ୍ରାମ କୌଶଳଗୁଡ଼ିକ ଶିକ୍ଷା କରିବା ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ସଂଗ୍ରାମୀ ସର୍ଦ୍ଦାରଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଅନୁଯାୟୀ ବିଭିନ୍ନ ଦାୟିତ୍ୱ ମଧ୍ୟ ବହନ କରୁଥିଲେ ।

ବୈପ୍ଳବିକ କର୍ମପନ୍ଥା ଗ୍ରହଣ :

ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୨୧ ତାରିଖ । ସେଦିନ ଥିଲା ସୁନିଆଁ । ପ୍ରଜାମାନେ ଜମିଦାରଙ୍କୁ ସେଦିନ ଭେଟି ଦେବାର ଏକ ଚିରାଚରିତ ନିୟମ ରହି ଆସିଥିଲା । ଭେଟି ଦେବାର ଖିଲାପ ହେଲେ ଜମିଦାରଙ୍କ ଅତ୍ୟାଚାର କହିଲେ ନସରେ । କିନ୍ତୁ ଏସବୁକୁ ଖାତିର ନକରି ସମ୍ପୃକ୍ତ ଅଞ୍ଚଳର ପ୍ରଜାମାନେ ମଙ୍ଗଳପୁର ଜମିଦାରଙ୍କୁ ଭେଟି ଦେବା କାର୍ଯ୍ୟ ବନ୍ଦ କରିଦେଲେ । ଡାଲଙ୍ଗ ଗ୍ରାମ ନିବାସୀ ବନମାଳୀ ପଣ୍ଡା ସୁନିଆଁ ଦିନ ମଙ୍ଗଳପୁର ଜମିଦାରଙ୍କ ଉଆସକୁ ଭେଟି ସ୍ୱରୂପ ପଠାଉଥିବା ପରିବା ଭାରକୁ ସଂଗ୍ରାମୀମାନେ ଛତରା ଠାକୁରାଣୀ ପଡ଼ିଆଠାରେ ଛଡ଼ାଇ ନେଇଥିବା ଏହାର ଏକ ଜ୍ୱଳନ୍ତ ଉଦାହରଣ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ବାଲେଶ୍ୱରର ଜନୈକ ଅଦାଲତ ପିଅନ ସମନ ଜାରି କରିବା ପାଇଁ ଏହି ସଂଗ୍ରାମ ସମିତି କାର୍ଯ୍ୟାଳୟ ପାଖରେ ଯିବା ସମୟରେ ତାଙ୍କ ଠାରୁ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବକମାନେ ସମସ୍ତେ ସରକାରୀ କାଗଜପତ୍ର ଜବତ କରିନେବା ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ତାଙ୍କ ଠାରୁ ସରକାରୀ ପୋଷାକପତ୍ର କାଢ଼ି ଦେଇ ତା’ ବଦଳରେ ସାଦା ପୋଷାକ ପରିଧାନ କରାଇଥିଲେ । ଏଥିସହିତ ମଧ୍ୟ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ଓ ଭାରତ ମା’ଙ୍କ ଜୟଗାନ କରିବା ପାଇଁ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବକମାନେ ତାଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ । ପରିଶେଷରେ ନମ୍ରତାର ସହିତ କ୍ଷମା ମାଗି ତାଙ୍କୁ ସେଠାରୁ ବିଦାୟ ନେବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲା ।

ଆଉ ମଧ୍ୟ ଛତରା(ବନ୍ତିଆ) ଗ୍ରାମର ସାଗର ବାରିକ ସଂଗ୍ରାମ ସମିତି କାର୍ଯ୍ୟାଳୟରେ କହିଲା ଯେ, ବାଲେଶ୍ୱରରୁ ଟ୍ରକ୍‌ ଟ୍ରକ୍‌ ପୋଲିସ୍‌ ଫୋର୍ସ ଆସି ଜଗନ୍ନାଥ ସଡ଼କ( ସୋର-କୁପାରୀ ସଡ଼କ) ଛକ ପାଖରେ ପହଞ୍ଚିଲେଣି । ଏଭଳି ଆତଙ୍କଜନକ ମିଥ୍ୟା ପ୍ରଚାର ଦ୍ୱାରା ଜନସାଧାରଣ କାଳେ ଭୟଭୀତ ହୋଇଯିବେ, ସେଥିପାଇଁ ଭବିଷ୍ୟତରେ ଏପରି ନକରିବା ପାଇଁ ତାକୁ ସତର୍କ କରି ଦିଆଯିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଆଜାଦ୍‌ ଜେଲ୍‌ରେ ଚାରିଘଣ୍ଟା ପାଇଁ ଅଟକ କରି ରଖାଯାଇଥିଲା ।

ଅଧିକନ୍ତୁ ଖଇରା ଥାନାର ମହିଳା ଗ୍ରାମ ନିବାସୀ ଓ ମଙ୍ଗଳପୁର ଜମିଦାରଙ୍କ ଗୁମାସ୍ତା ଗୋପୀନାଥ ଦାସ ଜମିଦାରଙ୍କ ଉଆସକୁ ଯିବା ସମୟରେ ମୂଳିଆବନ୍ଧ ଠାରେ ମୁକ୍ତି ସଂଗ୍ରାମର ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବକମାନେ ତାଙ୍କୁ ଅଟକାଇ ଦେଇ ତାଙ୍କ ଠାରୁ କେତେକ ଜମିଦାରୀ ସିରସ୍ତାର କାଗଜପତ୍ର ଛଡ଼ାଇ ଆଣିବା ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ଚାକିରୀରୁ ଇସ୍ତଫା ଦେବା ନିମନ୍ତେ ଧମକ ଦେଇଥିଲେ । ସେ ଭୟବଶତଃ ଏଥିରେ ସମ୍ମତି ପ୍ରକାଶ କରି ସେମାନଙ୍କ କବଳରୁ ରକ୍ଷା ପାଇଥିଲେ ।

ସ୍ୱାଧୀନ ଅଞ୍ଚଳ ଘୋଷଣା :

ପରିଶେଷରେ ସଂଗ୍ରାମ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ସଫଳତା ପାଇଁ ୧୬ ବର୍ଗ ମାଇଲ ପରିବ୍ୟାପ୍ତ ଅଞ୍ଚଳକୁ ଏକ ସ୍ୱାଧୀନ ଅଞ୍ଚଳ ବୋଲି ସମିତି ତରଫରୁ ଘୋଷଣା କରାଯାଇଥିଲା । ଏହି ସ୍ୱାଧୀନ ଅଞ୍ଚଳରେ କେତେକ ସରକାରୀ ଆଇନ୍‌ କାନୁନ୍‌ ନମାନିବା ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ସ୍ଥିର କରାଯାଇଥିଲା ।

ତେଣୁ ଜନସାଧାରଣଙ୍କର ଏ ପ୍ରକାର ଆନ୍ଦୋଳନାତ୍ମକ ପନ୍ଥା ଗ୍ରହଣ କରିବାର ନିଷ୍ପତ୍ତି ଓ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ଖଇରା ଥାନାନ୍ତର୍ଗତ ୬ନମ୍ବର ଇଉନିୟନର ପ୍ରେସିଡେଣ୍ଟ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ପଣ୍ଡା(ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ) ଜାଣିବାକୁ ପାଇଥିଲେ । ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ ବିରୋଧରେ ମୁଷ୍ଟିମେୟ ପ୍ରଜାଙ୍କର ଏଭଳି ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ସେ ବରଦାସ୍ତ କରିପାରିଲେ ନାହିଁ । ସେ ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ଖଇରା ଥାନାର ପୋଲିସ୍‌ ଦାରୋଗା କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ନାୟକଙ୍କୁ ସମ୍ବାଦ ପଠାଇଦେଲେ । ଦାରୋଗାବାବୁ ଏ ସମ୍ବାଦ ଶୁଣିପାରି ରାଗରେ ରକ୍ତଚାଉଳ ଚୋବାଇଲେ ଏବଂ କ୍ରୋଧାନ୍ୱିତ ହୋଇ ନିଜର ଦଳବଳ ଘେନି ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ ମୁକାମରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । ସେଠାରେ ପ୍ରେସିଡେଣ୍ଟ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ପଣ୍ଡାଙ୍କ ଚାଳଘରେ କିଛିଦିନ ପାଇଁ ଗୋଟିଏ ଅସ୍ଥାୟୀ ପୋଲିସ୍‌ ଶିବିର ସ୍ଥାପନ କରାଗଲା ।

ବିପ୍ଳବର ଅଗ୍ନିଶିଖା :

ସେପ୍ଟେମ୍ୱର ୨୨ ତାରିଖ ମଙ୍ଗଳବାର । ସେଦିନ ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ ହାଟ ପାଳି । ସଂଗ୍ରାମ ସମିତିର କେତେକ ମୁଖ୍ୟ କର୍ମୀଙ୍କୁ ସଙ୍ଗରେ ନେଇ ବିପ୍ଳବୀ ନେତା ବୈଦ୍ୟନାଥ ରାଉତ ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ ହାଟରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହରତାଳ ପାଳନ କରିବା ପାଇଁ ଏବଂ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ମନରେ ଜାତୀୟ ଜାଗରଣ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ ଚଳାଇଥିଲେ । ହାଟସ୍ଥଳୀର ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗରେ ପଇଁତରା ମାରୁଥିବା ସିପାହୀ, ଦଫାଦାର ଓ ଚୌକିଦାରଙ୍କଠାରୁ ଉପରୋକ୍ତ ଖବର ପାଇବାମାତ୍ରେ ପୋଲିସ୍‌ ସବ୍‌ଇନ୍ସପେକ୍ଟର ହାଟ ଚାରିପାଖେ ଘେରଉ କରିବା ପାଇଁ ସେମାନଙ୍କୁ ହୁକୁମ ଦେଲେ । ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ସମଗ୍ର ହାଟ ଅଞ୍ଚଳଟି ଘେରାଉ କରାଗଲା ଏବଂ ଆନ୍ଦୋଳନର ମୁଖ୍ୟ ପରିଚାଳକ ବୈଦ୍ୟନାଥ ରାଉତଙ୍କୁ ଧରିନେଇ ପ୍ରେସିଡେଣ୍ଟ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ପଣ୍ଡାଙ୍କ ଚାଳଘରେ ତାଲା ବନ୍ଦ କରି ଅଟକାଇ ରଖିଲେ ।

ଏହି ଅପ୍ରତ୍ୟାଶିତ ସମ୍ୱାଦଟି ବିଜୁଳି ବେଗରେ ଚରିଆଡ଼େ ବ୍ୟାପୀଯିବାକୁ ଲାଗିଲା । ସହସ୍ରାଧିକ ଉତ୍ତ୍ୟକ୍ତ ଜନତା ସେଦିନ ପ୍ରାୟ ରାତ୍ରି ୧୧ ଘଟିକା ସମୟରେ ଶଙ୍ଖଶବ୍ଦ ଶୁଣିପାରି ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ ହାଟ ମୁକାମରେ ସୂର୍ଯ୍ୟମଣି ତ୍ରିପାଠୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ପହଞ୍ଚିଲେ। ସୂର୍ଯ୍ୟମଣି ତ୍ରିପାଠୀ, କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଜେନା, ଚିନ୍ତାମଣି ପଣ୍ଡା, ପଦ୍ମଲୋଚନ ମହାନ୍ତି ଓ ଶିବ ପ୍ରସାଦ ରାଉତ ପ୍ରଭୃତି କେତେକ ମୁଖ୍ୟ କର୍ମୀ ବୈଦ୍ୟନାଥ ରାଉତଙ୍କୁ ଛାଡ଼ି ଦେବା ପାଇଁ ଦାରୋଗାବାବୁଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କଲେ । କିନ୍ତୁ ଅନୁରୋଧ ବିନିମୟରେ ସେମାନଙ୍କ ଉପରେ ପୋଲିସ୍‌ର ନିର୍ମମ ଲାଠି ପ୍ରହାର ହେଲା । ଲାଠି ପ୍ରହାର ଫଳରେ ସୂର୍ଯ୍ୟମଣି ତ୍ରିପାଠୀଙ୍କ ମୁଣ୍ଡରୁ ଧାର ଧାର ରକ୍ତ ବୋହିଯାଇ ସଡ଼କର ମାଟିକୁ ଲାଲ୍‌ ରଙ୍ଗରେ ରଞ୍ଜିତ କରିଦେଲା । ସମବେତ ଜନତା ଏତାଦୃଶ୍ୟ ଘଟଣାରେ ଧୌର୍ଯ୍ୟହରା ହୋଇଯାଇ ଅଧିକ ଉତ୍ତ୍ୟକ୍ତ ହୋଇପଡ଼ିଲେ । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଜନୈକ ସାହାସୀ କର୍ମୀ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଜେନା ପୋଲିସ୍‌ ସବ୍‌-ଇନ୍ସପେକ୍ଟରଙ୍କୁ ଧରି ନେଇ ବେକରେ ଦଉଡ଼ି ଲଗାଇ ସଡ଼କ ଉପରେ ଘୋଷାଡ଼ିଲେ । ଆଉ ମଧ୍ୟ ସେଠାରେ ଥିବା କେତେକ ସିପାହୀ, ଦଫାଦାର ଓ ଚୌକିଦାରଙ୍କ ଉପରେ ଉତ୍ତ୍ୟକ୍ତ ଜନତା ତରଫରୁ ଲାଠି ପ୍ରହାର କରାଗଲା । ତତ୍ପରେ ସେମାନଙ୍କର ଯୋତା, ପୋଷାକ, ପଗଡ଼ି, ବିଛଣାପତ୍ର ପ୍ରଭୃତି ଉତ୍ତ୍ୟକ୍ତ ଜନତା ଛଡ଼ାଇ ଆଣିଲେ । ଶେଷରେ ବିକ୍ଷୁବ୍ଧ ଜନତା ସ୍ଥାନୀୟ ଡ଼ାକଘର ଓ ଅବକାରୀ ଦୋକାନ ଉପରେ ଚଢ଼ାଉ କରିସାରି ବୈଦ୍ୟନାଥ ରାଉତଙ୍କୁ ତାଲାଦିଆ ଘର ଭିତରୁ ମୁକୁଳାଇ ଆଣିଲେ ଏବଂ ପୋଲିସ୍‌ କ୍ୟାମ୍ପରୁ ଅଣାଯାଇଥିବା ଅସବାବପତ୍ରଗୁଡ଼ିକୁ ପାଣିଶିଆଳୀ ଗ୍ରାମ ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ବରଗଛ ମୂଳରେ ନିଆଁ ଲଗାଇ ଜାଳିଦେଲେ ।

ନିରକ୍ଷର ପଲ୍ଲୀବାସୀଙ୍କର ଏତାଦୃଶ ଦୁଃସାହସିକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଥାନା ଦାରୋଗାଙ୍କ ମନରେ ଦାରୁଣ ଆଘାତ ଆଣି ଦେଇଥିଲା । ଏହାର ପ୍ରତିଶୋଧ ନେବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସେ ଅନତି ବିଳମ୍ବେ ବାଲେଶ୍ୱରରୁ ଅଧିକ ସଂଖ୍ୟରେ ପୋଲିସ୍‌ ଫଉଜ ମଗାଇ ପଠାଇଲେ । ତତ୍କାଳୀନ ଗୋରା ହାକିମ ଏଭଳି ଅତ୍ୟାଚାର ଖବର ଶୁଣିପାରି କ୍ରୋଧରେ ଅଗ୍ନିଶର୍ମା ହୋଇଗଲେ ଏବଂ ଶିଘ୍ରତିଶିଘ୍ର ସେ ଜନୈକ ଏଙ୍ଗ୍ଲୋଇଣ୍ଡିଆନ ସରଜେଣ୍ଟ ମେଜରଙ୍କ ଅଧିନାୟକତ୍ୱରେ ଦଳେ ପୋଲିସ୍‌ ଫୌଜ ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆକୁ ପ୍ରେରଣ କଲେ। ଉକ୍ତ ସମ୍ବାଦ ପାଇ ଆନ୍ଦୋଳନର ନେତୃବୃନ୍ଦ ଭବିଷ୍ୟତ ସଂଗ୍ରାମ ପାଇଁ ନିଜର ସଂଗଠନକୁ ଅଧିକ ଜୋର୍‌ଦାର କରିବାକୁ ଲାଗିପଡ଼ିଲେ ।

ପ୍ରଥମ ସଂଗ୍ରାମ ଭୂମି ‘‘କଳମଗଡ଼ିଆ’’ ‘‘ଆଡ଼ି’’(ଛତର) :

ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୨୪ ତାରିଖ ଗୁରୁବାର । ଦିନ ୧୦ଟା ବେଳକୁ ସର୍ଜଣ୍ଟ ମେଜର, ବନ୍ଧୁକଧାରୀ ପୋଲିସ୍‌ ଫୌଜ, ଖଇରା ଥାନାର ସବ୍‌-ଇନ୍ସପେକ୍ଟର, ଜମାଦାର, ସୋର ଥାନାର ଦାରୋଗା ଓ ଜମିଦାର, ଚୌକିଦାର, ଦଫାଦାର, କନେଷ୍ଟବଳ ଏବଂ ଇଉନିୟନ ପ୍ରେସିଡେଣ୍ଟ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ପଣ୍ଡାଙ୍କ ସମେତ ପ୍ରାୟ ୨୬ ଜଣ ସରକାରୀ ବାହିନୀ ଛତରା-ଖଇରାଡ଼ିହ ଗ୍ରାମର ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଥାନ ‘‘କମଳଗଡ଼ିଆ’’ ଠାରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । ଆନ୍ଦୋଳନକାରୀମାନେ ଉପରୋକ୍ତ ଖବର ଶୂଣିପାରି ଶଙ୍ଖନାଦ ମାଧ୍ୟମରେ ପାର୍ଶ୍ୱବର୍ତ୍ତୀ ଗ୍ରାମର ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଏକତ୍ରିତ କରାଇଲେ । ପୋଲିସ୍‌ ତରଫରୁ ପ୍ରଥମେ ଖଇରାଡ଼ିହ ଗ୍ରାମର ବୈଦ୍ୟନାଥ ରାଉତଙ୍କ ବାପା ଶିବପ୍ରସାଦ ରାଉତଙ୍କୁ ଡକାଇ ଆଣି ତାଙ୍କ ପୁଅ ଓ ଅନ୍ୟ କେତେକ ମୁଖ୍ୟ କର୍ମୀଙ୍କୁ ଧରାଇଦେବା ପାଇଁ କୁହାଗଲା।

ଇତ୍ୟବସରରେ ବିଭିନ୍ନ ଦିଗରୁ ବିରାଟ ଜନତା ସେଠାକୁ ଆସି ରୁଣ୍ଡ ହୋଇଗଲେ । ପ୍ରଥମେ ସୂର୍ଯ୍ୟମଣି ତ୍ରିପାଠୀ ଆନ୍ଦୋଳନର ନେତାମାନଙ୍କୁ ଗିରଫ ନକରିବା ପାଇଁ ଅନୁରୋଧ କଲେ । ପରିଶେଷରେ ଖଇରାଡ଼ିହ ଓ ଛତରା ଗ୍ରାମର ଜମ୍ବୁ ଦେଇ, ଯଶୋଦା ବେୱା, କ୍ଷେତ୍ରମଣି ଦେଈ, ଚନ୍ଦ୍ରୀ ବେୱା ଓ ଚମ୍ପା ଦେବୀ ପ୍ରଭୃତି କେତେକ ମହିଳା ସେଦିନ ପୋଲିସ ଅଫିସର ଓ ପୋଲିସ୍‌ ଫୌଜଙ୍କ ଗଳାରେ ନିର୍ଭୀକ ଚିତ୍ତରେ ଫୁଲମାଳ ପିନ୍ଧାଇ ଦେଲେ । କିନ୍ତୁ ଏତଦ୍ୱାରା ସୋମାନଙ୍କର ପାଷାଣ ହୃଦୟ ତରଳିଲା ନାହିଁ କି ସେମାନଙ୍କ ମନରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେଲା ନାହିଁ । ଶେଷରେ ସୂର୍ଯ୍ୟମଣି ତ୍ରିପାଠୀ ଗୁରୁଗମ୍ଭୀର ସ୍ୱରରେ ଭାବପ୍ରଣୋଦିତ ହୋଇ କହିଉଠିଲେ – ‘‘ହେ ସିପାହୀ ଭାଇମାନେ ! ଆମେ ସମସ୍ତେ ଭାରତମାତାର ସନ୍ତାନ । ତୁମେମାନେ ବିଦେଶୀ ସରକାରଙ୍କୁ ଆମମାନଙ୍କ ବିରୋଧରେ ସାହାଯ୍ୟ କରି ଏକ ଅକ୍ଷମଣୀୟ ଅପରାଧ କରୁଛ । ତେଣୁ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କୁ କୌଣସି ସାହାଯ୍ୟ ନ କରି ଦେଶର ସ୍ୱାଧୀନତା ଲାଭ ଦିଗରେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ପୂର୍ଣ୍ଣପ୍ରାଣରେ ସାହାଯ୍ୟ କର । ତୁମେମାନେ ଯଦି ମାତୃଭୂମି ତଥା ଆମମାନଙ୍କୁ ଆନ୍ତରିକତାର ସହ ଭଲ ପାଉଥାଅ, ତେବେ ବର୍ତ୍ତମାନ ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ତୁମେମାନେ ଧରିଥିବା ହିଂସାର ଆଗ୍ନେୟାସ୍ତ୍ରକୁ ପରିତ୍ୟାଗ କରିଦିଅ ନଚେତ୍‌ ତୁମର ଆଦେଶକର୍ତ୍ତା ଗୋରା ସାହେବ ଆଡ଼କୁ ବନ୍ଧୁକର ସଙ୍ଗୀନ ମୁନ ଦେଖାଇ ଦେଇ ନିଜ ହୃଦୟର ସ୍ୱାଧୀନତା ଲିପ୍‌ସାକୁ ଚରିତାର୍ଥ କର ।’’

ଏତାଦୃଶ ମର୍ମସ୍ପର୍ଶୀ ଆହ୍ୱାନ ଶୁଣିବା ମାତ୍ରେ ସର୍ଜଣ୍ଟ ମେଜରଙ୍କର ପୁଞ୍ଜିଭୂତ କ୍ରୋଧାଗ୍ନି ଦ୍ୱିଗୁଣିତ ଭାବରେ ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳିତ ହେଲା ଏବଂ ସେ ତତ୍‌କ୍ଷାଣତ ଗର୍ଜିଉଠି କହିଲେ,‘‘ଓଃ ସାଲେ ଲୋଗ୍‌ ଭାଗଯାଓ, ନହିଁ ତୋ ଗୁଲି କରେଙ୍ଗେ ।’’ ସାହେବଙ୍କର ଏଭଳି ଦମ୍ଭୋକ୍ତିର ଜବାବ ସ୍ୱରୂପ ସମବେତ ଜନତା ସମସ୍ୱରରେ ଚିତ୍କାର କରି କହିଉଠିଲେ- ‘‘ ତୁମେମାନେ କ’ଣ କରିବ କର । ବନ୍ଧୁକର ଗୁଳି ଆଗରେ ପଛେ ଛାତି ପତାଇ ମରିବୁ, କିନ୍ତୁ ତଫାତ୍ ହୋଇଯିବୁ ନାହିଁ ।’’ ତତ୍‌କ୍ଷଣାତ ବିକ୍ଷୁବ୍ଧ ଜନତା ଆଡ଼କୁ ପୋଲିସ୍‌ ଫୌଜ ମାଡ଼ିଆସିଲେ । ସର୍ଜଣ୍ଟ ମାଜର ତା’ପରେ ହୁକୁମ ଦେଲେ- ‘‘ଫାୟାର ।’’ ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ବନ୍ଧୁକର ଆୱାଜ ଗର୍ଜିଉଠିଲା । ଫଳରେ ରଣପୁର ଗ୍ରାମର ମାଗୁଣି ଜେନା ନାମକ ଜନୈକ ସ୍ୱଚ୍ଛାସେବକ ପୋଲିସ୍‌ର ନିର୍ମମ ଗୁଳି ଚୋଟରେ ସାଙ୍ଘାତିକ ଭାବରେ ଆହାତ ହୋଇ ସଂଗ୍ରାମ ଭୂମିରେ ଟଳିପାଡ଼ିଲେ । ଏହା ପରେ ପୋଲିସ୍‌ ଫୌଜ ବିରାଟ ଜନତାର ସମ୍ମୁଖିନ ହେବାକୁ ସାହାସ କରି ନପାରି ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆସ୍ଥିତ ପୋଲିସ୍‌ ଛାଉଣିକୁ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ କଲେ । କିନ୍ତୁ ବିଦେଶୀ ଶାସକଙ୍କର ଏତାଦୃଶ ନିଷ୍ଠୁର ଆଚରଣରେ ମୁକ୍ତିକାମୀ ଜନତା ତଥା ସଂଗ୍ରାମୀ ବାହିନୀ କ୍ରୋଧରେ ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳିତ ହୋଇ ଦେଶ ଦେଶର ମୁକ୍ତି ନିମନ୍ତେ ଚରମ ତ୍ୟାଗ କରିବାକୁ ଆଗ୍ନେୟ ଶପଥ ନେଇଥିଲେ ।

ଦ୍ୱିତୀୟ ସଂଗ୍ରାମ ଭୂମି ‘‘ଖଇରାଡ଼ିହ’’ ଗ୍ରାମ

ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୨୮ ତାରିଖ ସୋମବାର ପୂର୍ବାହ୍ନ ୯ ଘଟିକା ସମୟରେ ପୋଲିସ୍‌ ବାହିନୀର ଦ୍ୱିତୀୟ ଅଭିଯାନ ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ସେମାନେ ସଦଳବଳ ଖଇରାଡ଼ିହ ଗ୍ରାମରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । ପ୍ରଥମେ ବୈଦ୍ୟନାଥ ରାଉତଙ୍କ ବାପା ଶିବପ୍ରସାଦ ରାଉତଙ୍କ ଘରକୁ ଘେରାଉ କରିଦେଲେ । ଶିବ ରାଉତଙ୍କୁ ଦଉଡ଼ିରେ ବାନ୍ଧି ପକାଇ ନିଷ୍ଠୁର ଭାବରେ ପ୍ରହାର କଲେ । ଯେ ଏହାର ପ୍ରତିବାଦ କରିବାକୁ ଲାଗିଲା ତାକୁ ସେହି ଦଶା ଭୋଗ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଲା । ଏହାର ଅସଲ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥିଲା ବୈଦ୍ୟନାଥ ରାଉତଙ୍କୁ ଗିରଫ କରିବା । କିନ୍ତୁ ସାଧାରଣ ଜନତା ସେମାନଙ୍କ ପ୍ରିୟ ନେତାଙ୍କୁ ଧରାଇ ଦେବା ପାଇଁ ରାଜି ନଥିଲେ । ଉକ୍ତ ସମ୍ୱାଦଟି ଶଙ୍ଖ ଶବ୍ଦ ମାଧ୍ୟମରେ ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗ ବ୍ୟାପିଗଲା । ଅଳ୍ପ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଔପଦା ଥାନାରେ ବଡ଼ପୋଖରୀ, ବୁଦାଖୁଣ୍ଟା, ବଧି, ଦାରିପୋଖରୀ, ଗୋଲୁଣିଆ, ନିଆଁଖିଆ, ଆମ୍ବଗଡ଼ିଆ, ଗରୁଡ଼ହତା, ନୂଆଗାଁ, ଅଘାଶୂଳ, ଲକ୍ଷ୍ମୀଶୂଳ, ଅଘିରାପଦା, କୁମ୍ଭାରପାଳ, ଆଗୁଆଣି ସାହି, ବିଞ୍ଚିଡ଼ା, ସିଙ୍ଗାରପୁର, ମହୁଲଗଢ଼ିଆ, ସୋର ଥାନାର ଛତରା, ବେଲଦା, ରଣପୁର, ଖୁଣ୍ଟା, ରାଧାବଲ୍ଲଭପୁର, ମାଣିପୁର, ମୂଲିଆବନ୍ଧ, ଥାଟପୁର, ଏବଂ ଖଇରା ଥାନାର ଡଗରପଡ଼ା, ବାହାଦଲପୁର, ଜଳଦା, ଡାଲଙ୍ଗ, ବରପଦା, ମଛଦା, ତୁଟ, ସାରଣ୍ଢିଆ, ଗଣୁଆ, ପାଣିଶିଆଳି, ମଲ୍ଲିକାପୁର, ତେନ୍ତୁଳିଆପଡ଼ା ଓ ହରେକୃଷ୍ଣ ପୁର ପ୍ରଭୃତି ଗ୍ରାମମାନଙ୍କରୁ ସହସ୍ରାଧିକ ପଲ୍ଲିବାସୀ ଖଇରାଡ଼ିହ ଗ୍ରାମର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ୱରେ ରୁଣ୍ଡ ହୋଇଗଲେ । ଇତ୍ୟବସରରେ କେତେକ ପୋଲିସ୍‌ କର୍ମଚାରୀ ଯଥା-ଦଫାଦାର, ଚୌକିଦାର ଓ ସିପାହୀ ପ୍ରଭୃତି ବୈଦ୍ୟନାଥ ରାଉତଙ୍କ ଘର ଭିତରେ ପ୍ରବେଶ କଲେ ଏବଂ ଲୁଗାପଟା, ବାସନକୁସନ ଓ ଗହଣାଗାଣ୍ଠି ସେତେବେଳେ ସମୟର ଆନୁମାନିକ ପ୍ରାୟ ପାଞ୍ଚହଜାର ଟଙ୍କାର ମୂଲ୍ୟବାନ ଜିନିଷଗୁଡ଼ିକ ଲୁଟି ନେଲେ । ଏଣେ ଗ୍ରାମର ବିଭିନ୍ନ ରାସ୍ତା-ଛକମାନଙ୍କରେ ବନ୍ଧୁକଧାରୀ ପୋଲିସ୍‌ ଫୌଜକୁ ଜଗାଇ ଦିଆଯାଇ ସଂଗ୍ରାମୀ ଓ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ପ୍ରବେଶ ପଥକୁ ଭୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ ପୂର୍ବକ ଅବରୋଧ କରାଯାଇଥିଲା । ଆଉ ମଧ୍ୟ ଜନତାଙ୍କ ମନରେ ଆତଙ୍କ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଖଇରାଡ଼ିହ ଗ୍ରାମନିବାସୀ ବୈଦନାଥ ମଲିକଙ୍କ ଚାଳଘରଟିକୁ ପୋଲିସ୍‌ମାନେ ନିଆଁ ଲଗାଇ ଦେଇଥିଲେ । ଏତଦ୍ୱାରା ସମବେତ ଜନତା ଦବି ନଯାଇ ଆହୁରି ଆଗକୁ ମାଡ଼ିଆସିବାରୁ ପୋଲିସ୍‌ ବାହିନୀ ଅତ୍ୟନ୍ତ କ୍ରୋଧାନ୍ୱିତ ହୋଇଉଠିଲେ । ଏହି ସମୟରେ ସର୍ଜଣ୍ଟ ମେଜରଙ୍କ ଆଦେଶକ୍ରମେ ନିର୍ମମ ଭାବରେ ଗୁଳି ଚଳାଯାଇଥିଲା କ୍ଷଣକ ମଧ୍ୟରେ ବନ୍ଧୁକର ଶବ୍ଦ ଗର୍ଜିଉଠିଲା ଗାଁର ପଶ୍ଚିମପଟ ଗୋହିରି ଦାଣ୍ଡ ଛକରେ ଅର୍ଥାତ୍‌ ଶମ୍ଭୁ ମହାରଣାଙ୍କ ଘର ଆଗରେ ଠିଆ ହୋଇଥିବା ପ୍ରାୟ ପଚାଶ ଜଣ ସଂଗ୍ରାମୀମାନଙ୍କ ଉପରେ ଆଖିବୁଜା ଗୁଳି ବର୍ଷଣ ଚାଲିଲା । ସର୍ବାଗ୍ରେ ରହିଥିବା ବଧି ଗ୍ରାମର ସଂଗ୍ରାମୀ ଯୁବକ ରଘୁ ବେହେରା ଓ ବଡ଼ପୋଖରୀ ଗ୍ରାମର ମକର ଲେଙ୍କା ନିଜ ବୁକୁରୁ ତତଲା ରକ୍ତ ନିଗାଡ଼ି ଦେଇ ଚିରଦିନ ପାଇଁ ଗୋହିରି ଦାଣ୍ଡରେ ଟଳିପଡ଼ିଲେ । ଆଉ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କ ସହ ବଡ଼ପୋଖରୀ ଗ୍ରାମର ଆନନ୍ଦ ଚନ୍ଦ୍ର ଦାସ ମହାପାତ୍ର, ବଧି ଗ୍ରାମର ମଧୁ ଦାସ ଓ ବୁଦାଖୁଣ୍ଟା ଗ୍ରାମର ଶ୍ୟାମସୁନ୍ଦର ବାରିକ ଗୁଳି ଚୋଟରେ ଆହତ ହେଲେ । ପ୍ରକାଶ ଥାଉକି ମଧୁ ଦାସ ସାଙ୍ଘାତିକ ଭାବରେ ବାମଛାତି ଓ କାନ୍ଧରେ ଆହତ ହୋଇଥିବା ଯୋଗୁଁ ସେ ଆତୁରରେ ଯାଇ ପାର୍ଶ୍ୱବର୍ତ୍ତୀ ଧରେଇ ସାହୁ ଘର କଳସୀରୁ ପାଣି ପିଇବା ପରେ ତଳେ ପଡ଼ିଯାଇ ଅଚେତ୍‌ ହୋଇଗଲେ । ସେମାନଙ୍କର ରକ୍ତରେ ଗାଁ ମାଟି ଲାଲ୍‌ ରଙ୍ଗରେ ରଞ୍ଜିତ ହୋଇଗଲା । ଲୋକମାନେ ଏଭଳି ବିଭତ୍ସ ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖି ଆତଙ୍କିତ ହୋଇପଡ଼ିଲେ । ପୋଲିସ୍‌ ଫୌଜ ବୀର ଶହୀଦମାନଙ୍କ ମର ଶରୀରକୁ ଗିରଫ ହୋଇଥିବା ସଂଗ୍ରାମୀମାନଙ୍କ କାନ୍ଧରେ ବୋହାଇ ନେଇ ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ ପୋଲିସ୍‌ ଛାଉଣୀକୁ ଫେରିଯାଇଥିଲେ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଦିବସରେ ଅପରାହ୍ନ ୧ ଘଟିକା ସମୟ । ଆହତ ସଂଗ୍ରାମୀମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଉତ୍‌କ୍ଷିପ୍ତ ଜନତା ନିଆଁଖିଆ ଗ୍ରାମ ନିକଟସ୍ଥ ନୂଆନାଳ ପଡ଼ିଆର ବରଗଛ ପାଖରେ ସମବେତ ହେଲେ । ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ଔପଦା ଥାନାର କେତେକ ଗ୍ରାମରୁ ଆହୁରି ଅଧିକ ସଂଖ୍ୟକ ଲୋକ ଆସି ସେଠାରେ ରୁଣ୍ଡ ହୋଇଗଲେ । ସାଙ୍ଘାତିକ ଭାବରେ ଆହତ ହୋଇଥିବା ସଂଗ୍ରାମୀ- ମଧୁଦାସଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ଭାଇ ରାଧୁ ଦାସ ଓ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବକ କାଳନ୍ଦୀ ଯେନା ଗୋଟିଏ ଦଉଡ଼ିଆ ଖଟିଆରେ ଶୁଆଇ ଦେଇ ଡାକ୍ତରଖାନାକୁ ଜରୁରୀ ଚିକିତ୍ସା ନିମନ୍ତେ ନେଇଯାଇଥିଲେ ।

୩ୟ ସଂଗ୍ରାମ ଭୂମି ‘‘ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ ହାଟସ୍ଥଳ’’

ତତ୍ପର ବିପ୍ଳବୀ ନେତାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମସୁଧା ହେଲା- କିପରି ଅମର ଶହୀଦମାନଙ୍କ ମରଶରୀରକୁ ଶତ୍ରୁ ହସ୍ତରୁ ଉଦ୍ଧାର କରିଆଣିବା । ତେଣୁ ବିପ୍ଳବୀ ସର୍ଦ୍ଦାର ବୈଦ୍ୟନାଥ ରାଉତଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ୍ରମେ ସମବେତ ଜନତା ଆଗେଇ ଚାଲିଲେ ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ ପୋଲିସ୍‌ ଶିବିର ଆଡ଼କୁ । ଚାହୁଁଚାହୁଁ ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ ହାଟସ୍ଥଳିର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ୱରେ ପ୍ରାୟ ତିନିହଜାର ଗ୍ରାମବାସୀ ଘେରିଗଲେ । ଚାରିଆଡ଼େ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ଭାବରେ ଲୋକକମାନେ ଉପସ୍ଥିତ ରହିଥିବାରୁ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶାନ୍ତିଶୃଙ୍ଖଳା ରକ୍ଷା କରାଯାଇ ପାରିଲା ନାହିଁ । ହାଟସ୍ଥଳିର ବିଭିନ୍ନ ଦିଗରେ ସଜାଗ ରହିଥିବା ପୋଲିସ୍‌ ଫୌଜ ଏହି ବିରାଟ ଜନତାକୁ ଦେଖି ବିଚଳିତ ହୋଇପଡ଼ିଲେ । ନିଜର ନିରାପତ୍ତା ପ୍ରତି ଆଶଙ୍କା କରି ସେମାନେ ସରକାରୀ କର୍ମକର୍ତ୍ତାଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକୁ ଅପେକ୍ଷା କରି ରହିଲେ । ପୋଲିସ୍‌ ଇନ୍ସପେକ୍ଟର ରସିକ ମୋହନ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ଆଦେଶ କ୍ରମେ ପୋଲିସ୍‌ ଫୌଜ ଆଖିବୁଜା ଗୁଳି ଚଳାଇଥିଲେ । ହାଟର ପୂର୍ବଦିଗରେ ଥିବା ଗୋଦାବରୀ ବେୱାର ଜଳଖିଆ ଦୋକାନ ପାଖ ହାଟପଲ୍ଲାରେ ରହିଥିବା ଡଲାଙ୍ଗ ଗ୍ରାମର ଅଧିବାସୀ କେଳୁ ସାହୁ ଗୁଳି ଚୋଟରେ ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ପ୍ରାଣତ୍ୟାଗ କଲେ । ତତ୍ପରେ ବିକ୍ଷୁବ୍ଧ ଜନତାକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ଘୋଡ଼ାଇ ଦେବା ପାଇଁ ବାରମ୍ୱାର ବନ୍ଧୁକରୁ ଗୁଳି ଚାଲିଥିଲା । ଏହାଫଳରେ ଜନତାର ମନୋବଳ ଭାଙ୍ଗି ପଡ଼ିଥିଲା ଏବଂ ସେମାନଙ୍କୁ ଆଉ ଆୟତ ଓ ଶୃଙ୍ଖଳିତ କରାଯାଇ ପାରିଲା ନାହିଁ । ପରିଶେଷରେ ସେମାନେ ବିଶୃଙ୍ଖଳିତ ଭାବରେ ଛତ୍ରଭଙ୍ଗ ଦେଲେ । ଏହାପରେ ତିନିଜଣ ଶହୀଦଙ୍କ ମୃତ ଶରୀରକୁ ସେହିଦିନ ସନ୍ଧ୍ୟା ମଧ୍ୟରେ ପୋଲିସ୍‌ ଫୌଜଙ୍କ ହିପାଜିତ ଓ ସହାୟତାରେ ବାଲେଶ୍ୱରକୁ ପଠାଇ ଦିଆଯାଇଥିଲା ।

ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କ ଦମନଲୀଳା :

ତତ୍ପରେ ପୋଲିସ୍‌ ତରଫରୁ ପାର୍ଶ୍ୱବର୍ତ୍ତୀ ଗ୍ରାମର ଲୋକମାନଙ୍କ ଉପରେ ଅକଥନୀୟ ଅତ୍ୟାଚାର ଓ ଦମନଲୀଳା ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ଆଉ ମଧ୍ୟ ଶିବପ୍ରସାଦ ରାଉତ, ଶ୍ରୀନାଥ ପାଣିଗ୍ରାହୀ, ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ନାୟକ, କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ପଣ୍ଡା(ଛତରା) ଓ ପଦ୍ମଲୋଚନ ମହାନ୍ତିଙ୍କ ଘରର ଚଳନ୍ତି ସମ୍ପତ୍ତି ଓ ଆସବାବପତ୍ର ପୋଲିସ୍‌ଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ଲୁଟ କରି ନିଆଗଲା । ମିଥ୍ୟା କାରଣ ଦର୍ଶାଇ ଅନେକ ଆନ୍ଦଳନର ସମର୍ଥକ ଓ କଂଗ୍ରେସ ପ୍ରେମୀମାନଙ୍କ ଦିନ ଦିନ ଧରି ଖାଇବାକୁ ନଦେଇ ପୋଲିସ୍‌ କ୍ୟାମ୍ପରେ ଅଟକାଇ ରଖାଗଲା । ସେମାନେ ମଧ୍ୟ କଂଗ୍ରେସ ସମର୍ଥକମାନଙ୍କୁ ଜୋର୍‌ପୂର୍ବକ ଘରୁ ଧରିଆଣି ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ ହାଟ ସଡ଼କ ଉପରେ ଘଣ୍ଟା ଘଣ୍ଟା ଧରି ଘୋଡ଼ାଦୌଡ଼ କରାଇଥିଲେ ଏବଂ ନିର୍ମମ ଭାବରେ ମାଡ଼ ଦେଇଥିଲେ । ଏପରି ମାଡ଼ ଆଘାତରେ ଡାଲଙ୍ଗ ଗ୍ରାମର ରାଜ ସେଠୀ ଓ କୁଶ ବେହେରା କିଛିଦିନ ଶଯ୍ୟାଶାୟୀ ହୋଇ ଅତି ଦୟନୀୟ ଅବସ୍ଥାରେ ମୃତ୍ୟୁ ବରଣ କରିଥିଲେ । ବିପ୍ଳବୀ ନେତାମାନଙ୍କୁ ସବୁପ୍ରକାର ସାହାଯ୍ୟ ସହଯୋଗ ବନ୍ଦ କରିବା ନିମନ୍ତେ ପଡ଼ୋଶୀ ଭାଇମାନଙ୍କୁ ପୋଲିସ୍‌ ତରଫରୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦିଆଗଲା । ସ୍ଥାନୀୟ ଦଫାଦାର, ଚୌକିଦାର ଓ ଗାଁର କେତେକ ଟାଉଟର ଏବଂ ସରକାର ପକ୍ଷ ଦଲାଲ୍‌ମାନେ ଗାଁ ଗାଁ ବୁଲି ନିରୀହ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଗିରଫ କରି ନେବାର ଧମକ ଦେଖାଇ ପ୍ରଚୁର ଟଙ୍କା ପଇସା ରୋଜଗାର କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ସେମାନେ ଏପରି ନିର୍ମମ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦୟ ହୋଇପଡ଼ିଥିଲେ ଯେ ସେମାନଙ୍କ ଆଗରେ ପ୍ରିୟାପ୍ରୀତି ଓ ଆତ୍ମୀୟ ସ୍ୱଜନର ମମତା ରହିଲା ନାହିଁ । ଯେଉଁମାନଙ୍କ ଉପରେ ପ୍ରେସିଡେଣ୍ଟ, ଦଫାଦାର ଓ ଚୌକିଦାରଙ୍କର କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିଗତ କାରଣରୁ ଆକ୍ରୋଶ ବା ରାଗ ଥିଲା, ଏଭଳି ପରିସ୍ଥିତିର ସୁଯୋଗ ନେଇ ସେମାନେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିର୍ଦ୍ଦୋଷ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କୁ ନାନା ପ୍ରକାର ହଇରାଣ ହରକତ କରାଯାଇଥିଲା । ଏପରି ହେଲା ଯେ ଆନ୍ଦୋଳନକାରୀଙ୍କ ଘରକୁ ସେମାନଙ୍କ ବନ୍ଧୁବାନ୍ଧବମାନେ ଯାତାୟତ କରିବାକୁ ବନ୍ଦ କରିଦେଲେ । ମୂଲିଆ ମଜୁରିଆମାନେ ସେମାନଙ୍କ ଘରେ ଦୈନିକ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ନିମନ୍ତେ ନିଷେଧ କରାଯାଇଥିବାରୁ ଚାଷକାମ ବନ୍ଦ ହେବାକୁ ଲାଗିଲା । ଏପରିକି ଗୋରୁ-ଗାଈ ମଧ୍ୟ ଘାସ କେରାଏ ଖାଇବାକୁ ପାଇଲେ ନାହିଁ । ଏ ଅଞ୍ଚଳର ହାଟ ବଜାର ଓ ପର୍ବ-ପର୍ବାଣୀ କିଛିଦିନ ପାଇଁ ବନ୍ଦ ହୋଇଗଲା । ବ୍ୟବସାୟ-ବାଣିଜ୍ୟ, ଶିକ୍ଷା-ଦୀକ୍ଷା, ରୋଗୀମାନଙ୍କ ଡାକ୍ତରୀ ଚିକିତ୍ସା ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦୈନିନ୍ଦିନ ଜରୁରୀ କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଅଚଳ ଅବସ୍ଥାରେ ପହଞ୍ଚିଲା । ଲୋକମାନେ ତ୍ରାହି ତ୍ରାହି ଡାକ ଛାଡ଼ିଲେ ।

ଧନୀ ଦରିଦ୍ର ସମସ୍ତେ ସମଦଶାପନ୍ନ ହୋଇପଡ଼ିଲେ । ଲୋକମାନଙ୍କ ମନରେ କୋକୁଆ ଭୟ ସୃଷ୍ଟିକରି ଗଣ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଦବାଇ ଦେବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ମକାଶମାର୍ଗରୁ ଉଡ଼ାଯାହାଜରେ ଧମକପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରଚାରପତ୍ର ସରକାରଙ୍କ ତରଫରୁ ସଂଗ୍ରାମରତ ଗ୍ରାମଗୁଡ଼ିକରେ ବିଛାଡ଼ି ଦିଆଯାଇଥିଲା । ଖଇରାଡ଼ିହ, ହରେକୃଷ୍ଣପୁର, ଡାଲଙ୍ଗ, ଛତରା, ପାଣିଶିଆଳି ଓ ମଲ୍ଲିକାପୁର ଗ୍ରାମବାସୀଙ୍କ ଠାରୁ ଚୌକିଦାର ଟେକ୍ସ ଅନୁପାତରେ ସମୂହ ଜୋରିମାନା ଜୋର୍‌ ପୂର୍ବକ ମୋଟ ଛ’ହଜାର ଟଙ୍କା ଆଦାୟ କରାଗଲା।

ନେତୃବୃନ୍ଦଙ୍କୁ ଗିରଫ :

ଏହି ଆତଙ୍କଜନକ ପରିସ୍ଥିତି ମଧ୍ୟରେ ବିପ୍ଳବୀ ନେତୃବୃନ୍ଦ ଓ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବକମାନେ ନିଜକୁ ଅସହାୟ ମନେକଲେ । ପରିଶେଷରେ ଏହି ସଂଗ୍ରାମ ଅଞ୍ଚଳରୁ ପ୍ରାୟ ପଚାଶ ଜଣ କଂଗ୍ରେସ କର୍ମୀ ଓ ଆନ୍ଦୋଳନକାରୀଙ୍କୁ ଗିରଫ କରାଯାଇଥିଲା । ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମୁଖ୍ୟ ଥିଲେ ସୂର୍ଯ୍ୟମଣି ତ୍ରିପାଠୀ, ଚିନ୍ତାମଣି ପଣ୍ଡା, ବାଞ୍ଛାନିଧି ପାଣିଗ୍ରାହୀ, କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଯେନା, ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ପାଢ଼ୀ, ପଦ୍ମଲୋଚନ ମହାନ୍ତି, ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ନାୟକ, ନରସିଂହ ଚରଣ ପଟ୍ଟନାୟକ, କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଦାସ ମହାପାତ୍ର ଏବଂ ଅଭିରାମ ସାହୁ। ଆନ୍ଦୋଳନର ମୁଖ୍ୟ ନେତା ବୈଦ୍ୟନାଥ ରାଉତ ଏଭଳି ନୈରାଶ୍ୟଜନକ ପରିସ୍ଥିତି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ନିଜକୁ ଅସହାୟ ମନେକରି ପୁଣି ଭବିଷ୍ୟତ ଆନ୍ଦୋଳନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ କେତେକ ଜରୁରୀ ପରାମର୍ଶ ନେବା ଆଶାରେ ଖଇରାଡ଼ିହ ଗ୍ରାମର ତାଙ୍କର ଜୈନିକ ବିଶ୍ୱସ୍ତ ପଡ଼ୋଶୀ ଦେବନ ଶିଅଳଙ୍କ ସହ ଦୀର୍ଘ ୧୬ ମାଇଲ ଘନଜଙ୍ଗଲ ପାଦରେ ଅତିକ୍ରମ କରି କପ୍ତିପଦାରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । ମୟୁରଭଞ୍ଜର କଂଗ୍ରେସ ନେତା ଶରତ ଚନ୍ଦ୍ର ଦାସ ଓ ନୀଳଗିରି ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳର ନେତା କୈଳାସ ଚନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତିଙ୍କ ସହିତ ସାକ୍ଷାତ ଆଲୋଚନା କରିବା ପାଇଁ ମନସ୍ଥ କଲେ । କିନ୍ତୁ ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟବଶତଃ ଉଦଳା ଅଞ୍ଚଳରୁ କେତେକ ସ୍ଥାନୀୟ କର୍ମୀଙ୍କ ଠାରୁ ଜାଣିବାକୁ ପାଇଲେ ଯେ ଉପରୋକ୍ତ ନେତାଦ୍ୱୟ ଅନେକ ଆଗରୁ ଗିରଫ ହୋଇ ଜେଲ୍‌ବରଣ କଲେଣି । ସେଥିପାଇଁ ତାଙ୍କର ମନ ଓ ହୃଦୟ ଦୁଃଖରେ ଭାଙ୍ଗିପଡ଼ିଲା । ସେପ୍ଟେମ୍ୱର ୩୦ ତାରିଖ ସନ୍ଧ୍ୟା ସମୟରେ ଶିରିପୁର ଗ୍ରାମର କେତେକ କଂଗ୍ରେସ ସମର୍ଥକ ବନ୍ଧୁକ ସହ ଆନ୍ଦୋଳନ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଆଲୋଚନାରେ ରକ୍ତ ଥିଲାବେଳେ ନିଜ ଗ୍ରାମରୁ ଦାମ ଶିଅଳ, ଭାବ ମଳିକ ଓ କେଳୁ ମଳିକ ସେଠାରେ ପହଞ୍ଚି ଖବରଦେଲେ ଯେ, ବର୍ତ୍ତମାନ ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ ଅଞ୍ଚଳରେ ପୋଲିସ୍‌ ତରଫରୁ ଅତ୍ୟାଚାର ତାଣ୍ଡବଲୀଲା ଜୋର୍‌ସୋର୍‌ରେ ଚାଲିଛି । ତାଙ୍କୁ ପୋଲିସ୍‌ ହାତରେ ଅକ୍ଟୋବର ପହିଲା ତାରିଖ ମଧ୍ୟରେ ଅର୍ପଣ କରି ନଦେଲେ ସରକାରଙ୍କ ତରଫରୁ ଖଇରାଡ଼ିହ, ଛତରା ଓ ଡାଲାଙ୍ଗ ପ୍ରଭୃତି ଗ୍ରାମଗୁଡ଼ିକରେ ନାହିଁନଥିବା ଦମନଲୀଳା ଚାଲିବ, ନିରୀହ ଗ୍ରାମବାସୀମାନେ ଘରଦ୍ୱାର ଛାଡ଼ି ଅନ୍ୟତ୍ର ପଳାଇଯିବେ ଏବଂ ଝିଅବହୂଙ୍କ ମାନସମ୍ମାନ ନଷ୍ଟ ହୋଇଯିବ । ଏପରି ଶୋଚନୀୟ ପରିସ୍ଥିତିରୁ ରକ୍ଷା ପାଇବାର ଏକମାତ୍ର ଉପାୟ ହେଉଛି ତୁମ ଗାଁକୁ ଶୀଘ୍ର ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ କରି ପୋଲିସ୍‌ଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଗିରଫ ହୋଇଯିବା । ତେଣୁ ସେ ନିର୍ଯାତିତ ନିରୀହ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ଭବିଷ୍ୟତ ମଙ୍ଗଳ ଓ ନିରାପତ୍ତା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ନିଜର ଜୀବନକୁ ତୁଚ୍ଛ ଓ ବିପନ୍ନ କରିବା ଶ୍ରେୟସ୍କର ଭାବି ଅକ୍ଟୋବର ପହିଲା ସନ୍ଧ୍ୟା ସମୟରେ ଉଦଳା ନିକଟସ୍ଥ ଶିରିପୁର ଗାଁରୁ ଫେରିଆସି ଘରେ ନିଜର ପରିବାରବର୍ଗଙ୍କ ଠାରୁ ବିଦାୟ ନେଇ ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ ପୋଲିସ୍‌ କ୍ୟାମ୍ପରେ ହାଜର ହେଲେ ଏବଂ ଖଇରା ଥାନାର ପୋଲିସ୍‌ ସବ୍‌ଇନ୍ସପେକ୍ଟର କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ନାୟକଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ତାଙ୍କୁ ଗିରଫ କରାଗଲା । ସେଦିନ ରାତିରେ ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ କୃଷ୍ଣପଣ୍ଡାଙ୍କ ଚାଳଘର ପୋଲିସ୍‌ଙ୍କ ହିପାଜତ୍‌ରେ ତାଙ୍କୁ ରଖାଯାଇ ତତ୍‌ପର ଦିନ ଅପରାହ୍ନ ତିନିଘଟିକା ସମୟରେ ଅନ୍ୟ ଏକ ସଂଗ୍ରାମୀ ଅନନ୍ତ ପ୍ରସାଦ ପଣ୍ଡାଙ୍କ ସହ ବାଲେଶ୍ୱର ଚାଲାଣ କରାଗଲା । ତେଣୁ ଉପଯୁକ୍ତ ବିକଳ୍ପ ନେତୃତ୍ୱ ଅଭାବ ଯୋଗୁଁ ଦୀର୍ଘଦିନ ଧରି ବାଜୁଥିବା ବିପ୍ଳବାଗ୍ନି ବୀଣାର ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ ସ୍ୱର ବନ୍ଦ ହୋଇଯିବା ଫଳରେ ବିପ୍ଳବ ଅଞ୍ଚଳଟି ନୀରବ ନିସ୍ତବ୍ଧ ହୋଇପଡ଼ିଲା ।

ସ୍ୱାଧୀନତା ଲାଭ :

ପରିଶେଷରେ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ଯେ ଆମ ଦେଶର ଅଗଣିତ ନରନାରୀଙ୍କ ଅସୀମ ତ୍ୟାଗ, ଚରମ କର୍ତ୍ତବ୍ୟନିଷ୍ଠା ଅଦମ୍ୟ ସାହସ, ପ୍ରଭୂତ ଧୌର୍ଯ୍ୟ, ଆନ୍ତରିକ ଦେଶାତ୍ମବୋଧ ଫଳରେ ଭାରତମାତା ୧୯୪୭ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ୧୫ ତାରିଖରେ ପରାଧୀନତା ଶୃଙ୍ଖଳାରୁ ମୁକ୍ତିଲାଭ କଲା । କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ବୀର ସଂଗ୍ରାମୀମାନେ ଶହୀଦତ୍ୱ ବରଣ କରିଛନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କର ଉପଯୁକ୍ତ ସ୍ମୃତିରକ୍ଷା ପାଇଁ ସରାକାରଙ୍କ ତରଫରୁ କିମ୍ୱା ବେସରକାରୀ ସ୍ତରରେ ଖଇରାଡ଼ିହ କିମ୍ୱା ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ ଠାରେ ସେପରି କୌଣସି ସୁବ୍ୟବସ୍ଥା ଅଦ୍ୟାବଧି ହୋଇପାରି ନଥିବା ଅତିବ ଦୁଃଖର ବିଷୟ । ଆଉ ମଧ୍ୟ ଓଡ଼ିଶାର ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳରେ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ହୋଇଥିବା ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମର ଗୋଟିଏ ତଥ୍ୟମୂଳକ, ସଠିକ୍‌ ତଥା ପୂର୍ଣ୍ଣଙ୍ଗ ଇତିହାସ ବିଧିବଦ୍ଧ ଭାବରେ ଏପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରଣୟନ ହୋଇପାରି ନାହିଁ । ଅପରନ୍ତୁ ଯେଉଁ ମହତ୍‌ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନେଇ ଦେଶବାସୀ ମୁକ୍ତି ସଂଗ୍ରାମରେ ଅମ୍ଲାନ ବଦନରେ ଝାସ ଦେଇଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ ସୁନେଲି ସ୍ୱପ୍ନଟି ମଧ୍ୟ ବାସ୍ତବତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ରୂପାୟିତ ହୋଇପାରି ନାହିଁ । ସ୍ୱାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତିର ଦୀର୍ଘ ୪୪ ବର୍ଷ ଅତିବାହିତ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଲୋକମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ, ଆର୍ଥିକ, ସାଂସ୍କୃତିକ, ଓ ନୈତିକ ଅବସ୍ଥାର ସେପରି ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆସିଥିବାର ଦେଖାଯାଉ ନାହିଁ । ବରଂ ସେମାନଙ୍କ ମନରେ ନୈତିକ ଅଧୋଗତି ସ୍ୱାଭିମାନ ଓ ଜାତୀୟ ଚେତନାର ଅଭାବ ଅଧିକରୁ ଅଧିକ ପରିଲକ୍ଷିତ ହେଉଛି । କ୍ଷମତା ଓ ଅର୍ଥ ଲିପ୍‌ସା ବନ୍ଧନରେ ଆଜି ଆମେ ଆବଦ୍ଧ । ରାଜନୈତିକ ଦଳର ମୁଖ୍ୟ ଆଦର୍ଶ, ସେବା ଓ ତ୍ୟାଗ ନେତୃବୃନ୍ଦଙ୍କ ମନରୁ ଦୂରେଇ ଗଲାଣି । ତା’ ସ୍ଥାନରେ ନିର୍ବାଚନ ଦେବତାଙ୍କୁ ସର୍ବସ୍ୱ ପ୍ରଦାନକରି ନିଜର ଆତ୍ମସ୍ୱାର୍ଥ ସାଧନ ପାଇଁ ନେତାମାନେ ନିଷ୍ଠାପର ପୂଜକ ସାଜିଲେଣି । ଆଜି ଭୋଟ ସମୟରେ ଲୁଟ ହେଉଛି ଏବଂ ବେଲ୍ଟ ବଦଲରେ ବୁଲେଟ୍ ପ୍ରୟୋଗ କରଯାଉଛି । ମାନବିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ, ସାମାଜିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଏବଂ ନୈତିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଉପରେ ଆଉ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଆଯାଉ ନାହିଁ । ସ୍ୱାଧୀନତା ହିଁ ସ୍ୱେଚ୍ଛାଚାରିତାର ରୂପ ନେବାକୁ ବସିଲାଣି । ଜାତିଗତ, ଆଞ୍ଚଳିକ, ଭାଷାଗତ, ଗୋଷ୍ଠୀଗତ ଓ ସମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ମନୋଭାବ ଜୀବନର ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆଜି ଅନୁଭୂତ ହେଉଛି । ଦେଶବ୍ୟାପୀ ହିଂସା, ବିଦ୍ୱେଷ, ପରଶ୍ରୀକାତରତା, ସ୍ୱାର୍ଥପରତା, ବିଚ୍ଛିନ୍ନତାବାଦୀ ମନୋଭାବ, ଅଶାନ୍ତି ଓ ବିଶୃଙ୍ଖଳା ପ୍ରକଟିତ ହେଉଥିବାରୁ ଦେଶର କଷ୍ଟଲବ୍ଧ ସ୍ୱଧୀନତାକୁ ରକ୍ଷା କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଜନସାଧାରଣଙ୍କର ସର୍ବାଙ୍ଗୀନ କଲ୍ୟାଣ କରିବା ଅସମ୍ଭବ ହୋଇପଡ଼ିଲାଣି ।

ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିର ପ୍ରାଣ ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା- ଶୂର, ସନ୍ଥ ଓ ସତୀମାନଙ୍କର ପଦାଙ୍କ ଅନୁସରଣ ଓ ସେମାନଙ୍କ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ନୀତି ଓ ଆଦର୍ଶର ରୂପାୟନ ପାଇଁ ଆମର ଆନ୍ତରିକ ଇଚ୍ଛା ନାହିଁ କି ଉଦ୍ୟମ ନାହିଁ । ଧର୍ମନୀତି ଓ ରାଜନୀତିକୁ ଆୟୁଧ କରି ଲୋକ ନିଜର ଆତ୍ମସ୍ୱାର୍ଥ ସାଧନରେ ସର୍ବଦା ଲିପ୍ତ ରହୁଥିବାର ଦେଖାଯାଉଛି । ଜାତୀୟ ସ୍ୱାର୍ଥ ଅପେକ୍ଷା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସ୍ୱାର୍ଥକୁ ଅଗ୍ରାଧିକାର ଦେଲେଣି। ଜୀବନର ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୃତ୍ରିମତା ପରିଦୃଷ୍ଟ ହେଉଥିବାର ଜଣାଯାଏ । ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ସ୍ୱପ୍ନର ଭାରତ ସ୍ୱପ୍ନରେ ହିଁ ରହିଛି । ରାମରାଜ୍ୟ ଆଜି ରାବଣ ରାଜ୍ୟରେ ପରିଣତ ହେବାକୁ ବସିଲାଣି । ଅଖଣ୍ଡ ଭାରତ କ୍ରମଶଃ ବିଖଣ୍ଡିତ ହେବାର ଆଶଙ୍କା ମନରେ ଉଙ୍କି ମାରିଲାଣି । ତଥାପି ଏବଂବିଧ ଅସ୍ୱାଭାବିକ ପରିସ୍ଥିତି ଓ ପରିବେଶ ସତ୍ତ୍ୱେ ଭାରତର ବାସ୍ତବ ଶାନ୍ତି ଓ ପ୍ରଗତି ଆମର ଏକାନ୍ତ କାମ୍ୟ । ତେଣୁ ଗୌରବମୟ ଐତିହ୍ୟ ଓ ପରମ୍ପରା ବହନ କରି ଆସିଥିବା ଏହି ମହାନ୍‌ ଜାତିର ଏବଂବିଧ ଚରମ ଅଗ୍ନି ପରୀକ୍ଷା ସମୟରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମୀ ତଥା ଭାରତୀୟ ଦେଶର ସଂହତି, ଏକତା, ଅଖଣ୍ଡତା, ସ୍ୱାଧୀନତା ଏବଂ ଗଣତନ୍ତ୍ରର ସୁରକ୍ଷା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ନିଜର ଜୀବନକୁ ଉତ୍ସର୍ଗ କରିବା ପରମ ଓ ଚରମ ନୈତିକ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ବୋଲି ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିବା ଉଚିତ୍‌, ନଚେତ୍‌ ଅମର ଶହୀଦଙ୍କର ତଥା ଜାତିର ଅଗ୍ରପୂଜ୍ୟ ପିତା ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କର ଉପଯୁକ୍ତ ସ୍ମୃତିରକ୍ଷା ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ କି ମାତୃଭୂମିର ସମ୍ମାନ ବିଶ୍ୱର ଇତିହାସ ପୃଷ୍ଠାରେ ଚିର ଭାସ୍ୱର ହୋଇ ରହିପାରିବ ନାହିଁ । ଜୟହିଦ୍‌ ।

‘‘ ଜୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ଜୟ’’

ସରଗ ଠାରୁ ଶ୍ରେୟ ହେ ତୁମ ଜୀବନ ଠାରୁ ପ୍ରିୟ

ଭକତି ଚିତ୍ତେ ଦେଉଛି ମୋହର ଅଭିନନ୍ଦନଟି ନିଅ ।

ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ ଅଞ୍ଚଳରେ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମର ଝଲକ, ବୈଦ୍ୟନାଥ ରାଉତ, କଟକ, ୧୯୯୩

ଅଗଷ୍ଟ ଆନ୍ଦୋଳନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ

କେତେକ ଭାବନ୍ତି ତାଳଚେରର ଅଗଷ୍ଟ ଆନ୍ଦୋଳନ ପ୍ରଧାନତଃ ମୋର ମୃତ୍ୟୁଜନରବ ଜନିତ ପ୍ରତିଶୋଧର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା। କିନ୍ତୁ ଏ ଧାରଣା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୁଲ୍‌। ଅବଶ୍ୟ ମୋର ହତ୍ୟାଜନରବ ଷ୍ଟେଟର ଆବାଳ ବୃଦ୍ଧବନିତା ପ୍ରତ୍ୟେକଙ୍କ ହୃଦୟରେ ଉତ୍ତେଜନାମୂଳକ ପ୍ରତିଶୋଧ ଅଗ୍ନି ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳିତ କରିଦେଲା। ଏହା ଅଗଷ୍ଟ ଆନ୍ଦୋଳନର ଦୁର୍ଦ୍ଦମନୀୟ ଓ ଅଶାସନୀୟ ଗଣ ଉଚ୍ଛଙ୍ଖଳତାର ଏକ ଆଶୁ କାରଣ ଅଟେ, କିନ୍ତୁ ଏହା ଅଗଷ୍ଟ ଆନ୍ଦୋଳନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନୁହେଁ। ୧୯୩୮-୩୯ରେ ତାଳଚେର ଜନତା ଯେଉଁ ଉଚ୍ଛୃଙ୍ଖଳିତ ଓ ଆଦର୍ଶ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ଆନ୍ଦୋଳନ ଏବଂ ପରିଶେଷରେ ବିଖ୍ୟାତ ‘ହିଜାରାତ୍‌’ ବିପ୍ଲବ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଫଳତାର ସହିତ ଏକବର୍ଷ ଚଳାଇଥିଲା ଓ ସେହି ଆନ୍ଦୋଳନ ଦିନଠାରୁ ୧୯୪୨ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯେଉଁ ଉଚ୍ଚ ରାଜନୈତିକ ଶିକ୍ଷ୍ୟା ସହିତ ସୁଦୃଢ଼ ଭାବରେ ସଂଗଠିତ ହୋଇଥିଲା, ସେହି କାରଣରୁ ତାଳଚେର ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ହୃଦୟରେ ସ୍ଥାୟୀ ଏବଂ ସକ୍ରିୟ ରାଜନୈତିକ ଚେତନା ଓ ସ୍ୱାଧୀନତା ଆକାଂକ୍ଷା ବିଦ୍ୟମାନ ଥିଲା। ଏହାକୁ କାର୍ଯ୍ୟନ୍ୱିତ କରିବାକୁ ‘ଭାରତ ଛାଡ଼’ ପ୍ରସ୍ତାବ ଦ୍ୱାରା ଉନ୍ମୁକ୍ତ କରିଦେଲା। ତେଣୁ ଏ ଆନ୍ଦୋଳନ ପୂର୍ବକଳ୍ପିତ। ଏହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କୁ ଭାରତରୁ ତଡ଼ି ଭାରତରେ ଚାଷୀ ମୂଲିଆର ପଞ୍ଚାୟତ ସରକାର ସ୍ଥାପନ କରିବା। ମୋର ମୃତ୍ୟୁର ପ୍ରତିଶୋଧ ନେବା କେବେ ହେଁ ଏହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନୁହେଁ। ଅବଶ୍ୟ ମୋର ମୃତ୍ୟୁଗୁଜବ ଜନବିକ୍ଷୋଭକୁ ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱିଳିତ କରିଦେଲା।

ମୋର ଜେଲ୍‌ରୁ ପଳାୟନ ଏବଂ ହତ୍ୟାଜନରବ ଦିନଠାରୁ ଅର୍ଥାତ୍‌ ଅଗଷ୍ଟ ମାସ ୩୧ ତାରିଖ ଠାରୁ ତାଳଚେର ଜନତା ଉଚ୍ଛୃଙ୍ଖଳ ଓ ଦୁର୍ଦ୍ଧଷ ଭାବେ ଅଶାସନୀୟ ହୋଇଗଲା। ଷ୍ଟେଟର ସମସ୍ତ ଅଫିସ୍‌, ଅଦାଲତ ଓ ସ୍କୁଲ ବନ୍ଦ ହୋଇଗଲା। ପ୍ରଜାମାନେ ସରକାରଙ୍କୁ ମାନିଲେ ନାହିଁ। ଆବାଳ ବୃଦ୍ଧ ବନିତା ପ୍ରତ୍ୟେକଙ୍କ ମୁଖରୁ ଏକ କଥା ବାହାରିଲା- ‘‘ରାଜବଂଶ ଧ୍ୱଂସ କର, ଗଡ଼ଜାତ ସରକାରଙ୍କୁ ଧ୍ୱଂସ କର । ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ହୁକୁମ ଅନୁସାରେ ପଞ୍ଚାୟତ ସରକାର ଗଢ଼ ଏବଂ ଇଂରେଜକୁ ଏ ଦେଶରୁ ମାରି ତଡ଼।’ ଖୋଲା ସଭାସମିତିରେ ସଶସ୍ତ୍ର ଆକ୍ରମଣର ପ୍ରଚାର ନିଜ ଗୁଇନ୍ଦା ଠାରୁ ଖବର ପାଇ ସରକାର ନିଶ୍ଚୟ ପ୍ରମାଦ ଗଣିଲେ। ତହୁଁ ଭାରତ ସରକାରଙ୍କର ଦ୍ୱାରସ୍ଥ ହୋଇ ବୋମା, ବ୍ୟୋମଯାନ ଓ ମେସିନ୍‌ଗନ୍‌ର ସାହାଯ୍ୟ ଲୋଡ଼ିଲେ। ବ୍ରିଟିଶ୍‌ ସରକାର ତାଳଚେର ସରକାରର ଏ ବିପତ୍ତିକୁ ବାସ୍ତବିକ ନିଜର ବିପତ୍ତି ମନେକରି ୩ ତାରିଖ ଠାରୁ ତାଳଚେର ରାଜାଙ୍କୁ ବୋମା, ବ୍ୟୋମଯାନ, ମେସିନ୍‌ଗନ ଏବଂ ପଦାତିକ ସୈନ୍ୟବାହିନୀ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସାହାଯ୍ୟ ଦେଲେ। ୪ ତାରିଖ ଦିନ ୧୨ଟା ଠାରୁ ମେସିନ୍‌ଗନ ଖଚିତ ବ୍ୟେମଯାନ ସାରା ତାଳଚେରର ମସ୍ତକ ଉପରେ ଭୀଷଣ ବିକଟାଳ ଶବ୍ଦ ପୂର୍ବକ ଅନୁସନ୍ଧାନ, ନିରୀକ୍ଷଣ ଏବଂ ପ୍ରହରା କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବାର ଦେଖାଗଲା। ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ମଧ୍ୟ ଯୁଦ୍ଧ ନ କରିବାକୁ ପ୍ରଚାରପତ୍ର ଏବଂ ପ୍ରଜାଙ୍କୁ ଡରାଇବାକୁ ଧୂଆଁବାଣ ଓ ଲୁହବୁହା ବୋମା ପକାଉଥିଲା। କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ତାଳଚେର ପ୍ରଜା ୧୯୩୮ ର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ଓ ହିଜରାତ ଆନ୍ଦୋଳନ ଦ୍ୱାରା ଅଚିନ୍ତନୀୟ ଏବଂ ଅଭୂତପୂର୍ବ କ୍ଷତି ଓ ତ୍ୟାଗ ସହ୍ୟ କରି ସେଥିରେ ଅଭ୍ୟସ୍ତ ହୋଇଯାଇଛି, ସେ କ’ଣ ଆଜି ଏ ବୋମା ବ୍ୟୋମଯାନରେ ଭୟର ପାତ୍ର ହେବ? ସରକାରଙ୍କର ଏ ଭୟ ଦେଖାଇବା ଚେଷ୍ଟା ବିଫଳ ହେଲା। ପ୍ରଜାମାନେ ପୂର୍ବବତ୍‌ ଉତ୍ସୃଙ୍ଖଳ ଅବସ୍ଥାରେ ସରକାରଙ୍କୁ ମାନିଲେ ନାହିଁ। ସରକାର ଅଗଷ୍ଟ ୩୧ ତାରିଖ ଠାରୁ ପଙ୍ଗୁ ଏବଂ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ହୋଇଯାଇଥିଲା।

ଚତୁର୍ଥ ଶିବିରରେ ବିଚାର ଓ ଆକ୍ରମଣର ଯୋଜନା

ପାଠକଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟି ବର୍ତ୍ତମାନ ପୁଣି ପାହାଡ଼ ଉପରସ୍ଥ ଚତୁର୍ଥ ଶିବିର ପ୍ରତି ଆକୃଷ୍ଟ ହେଉ। ଅନୁଗୋଳସ୍ଥ ତାଳଚେର ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ କର୍ମକର୍ତ୍ତାମାନେ ମୋର ଚିଠି ଚାରି ତାରିଖରେ ପାଇଲେ। କିନ୍ତୁ ପ୍ରବଳ ଲଗାଣ ବୃଷ୍ଟି ଓ ଅତ୍ୟଧିକ ନଦୀ ବୃଦ୍ଧି ବଶତଃ ସେମାନେ ମୋ ଶିବିରକୁ ପାଞ୍ଚ ତାରିଖ ସନ୍ଧ୍ୟା ସୁଦ୍ଧା ଆସିନପାରି ଛଅ ତାରିଖ ସକାଳେ ପହଞ୍ଚିଲେ। ଅନୁଗୋଳସ୍ଥ କର୍ମକର୍ତ୍ତାଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ତାଳଚେରର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅଂଶରୁ ଆହୂତ ଓ ଆମନ୍ତ୍ରିତ ନେତା ଏବଂ ପାଲଲହଡ଼ା ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳର ସଭାପତି ଓ କୋଷାଧ୍ୟକ୍ଷମାନେ ପାଞ୍ଚତାରିଖ ଦିନ ପହଞ୍ଚିଯିବାରୁ କାଳ ବିଳମ୍ବ ନକରି ପାଞ୍ଚ ତାରିଖ ଦିନଠାରୁ ବିଚାର ସଭା ଆରମ୍ଭ କରିଦେଲୁ। ସଭାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥିଲା ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପ୍ରସ୍ତାବିକ ଏବଂ କଂଗ୍ରେସ ଦ୍ୱାରା ଗୃହୀତ ‘ଭାରତ ଛାଡ଼’ ପ୍ରସ୍ତାବ କାର୍ଯ୍ୟାନ୍ୱିତ କରିବା। ତେଣୁ ଇଂରେଜେ ସାମ୍ରାଜ୍ୟବାଦ- ବୃକ୍ଷର ସମୂଳୋତ୍ପାଟନ ପାଇଁ ପ୍ରଥମେ ଷ୍ଟେଟ ସରକାରଗୁଡ଼ିକୁ ଏକଦମ୍‌ ଧ୍ୱଂସ କରିଦେଇ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ କଳ୍ପିତ ଚାଷୀ-ମୂଲିଆର ପଞ୍ଚାୟତ ରାଜ ସ୍ଥାପନ କରିବୁଁ। ପ୍ରଥମେ ତାଳଚେର ସରକାରକୁ ନଷ୍ଟକରି ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ବିଜୟୀ ସେନା ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଯିବେ। ଭାଗେ ନଦୀ ପାର ହୋଇ ଢେଙ୍କାନାଳ ଅଭିଯାନରେ ଯିବେ, ଆଉ ଭାଗେ ପାଲଲହଡ଼ା ଆକ୍ରମଣ ଓ ଅଧିକାର କରି ବାମଣ୍ଡା ଏବଂ ବଣାଇରେ ତତ୍ପରତା ଦେଖାଇବେ। ଏକ ଭାଗ ତାଳଚେରକୁ ଶତ୍ରୁ ବ୍ରିଟିଶ ଜାତିର ପୁନର୍ବାର ଆକ୍ରମଣରୁ ରକ୍ଷା କରିବା ପାଇଁ ଷ୍ଟେଟ ଭିତରେ ମହଜୁଦ ରହିବେ। ସମୟ ଯେତିକି ବିତିଯାଉଥିବ, ସେତିକି ନୂତନ ନୂତନ କୃଷକ ବାହିନୀ ଶିକ୍ଷିତ ଓ ବର୍ଦ୍ଧିତ କରାଯାଇ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଷ୍ଟେଟ୍‌ମାନଙ୍କୁ ଆକ୍ରମଣ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ପ୍ରେରିତ ହେଉିଥିବେ। ବ୍ରିଟିଶ ଓଡ଼ିଶାରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ଚଳାଉଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ମଧ୍ୟ ସମ୍ପର୍କ ଓ ସହଯୋଗ ରଖାଯିବ। ଦରକାର ପଡ଼ିଲେ ସୈନ୍ୟ ଏବଂ ଅସ୍ତ୍ର ଶସ୍ତ୍ରର ସାହାଯ୍ୟ ଦିଆଯିବ।

ଏହା ଥିଲା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ କଳ୍ପନା। କିନ୍ତୁ ଏଥିପାଇଁ ଅଶୃଙ୍ଖଳିତ ଜନତାକୁ ସୈନ୍ୟ ରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରିବା ସପକ୍ଷରେ ମୁଁ ନଥିଲି। ମୋର କଳ୍ପନା ଥିଲା ଜନତା ଆମକୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହାନୁଭୂତି ଓ ସହଯୋଗ ଦେଖାଇବେ। ଜନତା ନିଜେ ପ୍ରତିନିଧିମୂଳକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ବା ପଞ୍ଚାୟତ ନିର୍ବାଚନ କରି ନବ ଅନୁଷ୍ଠିତ ସାମରିକ ସରକାରଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ନିଯୁକ୍ତି ଅସ୍ଥାୟୀ ସିଭିଲ୍‌ ଅଫିସର୍‌ଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଓ ତତ୍ତ୍ୱାବଧାନ କ୍ରମେ ନିଜକୁ ଶାସନ କରିବେ।

ଆକ୍ରମଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ତାଳଚେର ଓ ପାଲଲହଡ଼ାରୁ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ପନ୍ଦର ଶହ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବକ ସୈନ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବାର ଭାର ଆହୂତ ଓ ନିମନ୍ତ୍ରିତ ନେତା ଓ କର୍ମୀମାନେ ଆନନ୍ଦ ସହକାରେ ମୁଣ୍ଡାଇଲେ। ଏ ପନ୍ଦର ଶହ ସୈନ୍ୟଙ୍କର ଖାଦ୍ୟ ପାନୀୟର ବନ୍ଦୋବସ୍ତ ପାଇଁ ପାଞ୍ଚଶହ ଅଧିକା ସ୍ୱୟଂସେବକ ସୈନ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଲେ। ଖଣ୍ଡ ଯୁଦ୍ଧ ବା ଗରିଲା ଯୁଦ୍ଧ ନୀତିରେ ଯୁଦ୍ଧ ଚଳାଇବା ପନ୍ଥା ସ୍ଥିର ହେଲା। ପନ୍ଦର ତାରିଖ ବା ତା’ପରେ ଯେକୈାଣସି ଦିନ ଆକ୍ରମଣ କରିବାର ସମୟ ଠିକ୍‌ ହେଲା। ଆକ୍ରମଣ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ସ୍ଥାନୀୟ ଏବଂ ଦେଶୀୟ ଲଭ୍ୟ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ସଂଗ୍ରହର ଚେଷ୍ଟା କରାଗଲା। ଇତିମଧ୍ୟରେ ଚାରିତାରିଖ ଦିନ ସନ୍ଧ୍ୟା ସମୟ ଠାରୁ ବ୍ୟୋମଯାନ ନିରୀକ୍ଷଣ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଦିନରାତି ତତ୍ପର ଥାଏ।

ଜର୍ଜରିତ ଜନତାର ଅଶାସନୀୟ ଉଚ୍ଛୃଙ୍ଖଳତା ସମ୍ମୁଖରେ ନତମସ୍ତକ

ପରଦିନ ସକାଳେ ଅର୍ଥାତ୍‌ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ଛଅ ତାରିଖ ଦିନ ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳର ଉପଦେଷ୍ଟା ଓ କର୍ମକର୍ତ୍ତାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଗୈାରୀଶଙ୍କର, ବିଚ୍ଛନ୍ଦ ଚରଣ ଓ କାଳନ୍ଦୀଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରଧାନମାନଙ୍କ ସହ ଆଉ ୬/୭ ଜଣ ବିଶିଷ୍ଟ କର୍ମୀ କ୍ୟାମ୍ପରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲେ। ସେମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ପୂର୍ବଦିନ ସଭାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ବୁଝାଇ ଦିଆଗଲା। ସେମାନେ ତାହା ଷୋଳଅଣା କାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିଣତ କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରଫୁଲ୍ଲଚିତ୍ତରେ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦେଲେ। କିନ୍ତୁ ତିନି ତାରିଖ ଦିନ କୁମୁଣ୍ଡା ସଭାରେ ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ ସମାନ୍ତରାଳ ସରକାର ସ୍ଥାପନ କରି ଏକ ପ୍ରସ୍ତାବ ପାସ୍‌ କରିଥିଲେ ଯେ, ଛଅ ତାରିଖ ଦିନ ରାତ୍ରିରେ ଜନତା ତାଳଚେର ଟାଉନ୍‌ ଆକ୍ରମଣ କରି ସରକାରକୁ ଧ୍ୱଂସ କରିବ। ଅନେକ ଅଞ୍ଚଳରେ ଏ ସମ୍ପର୍କରେ ପ୍ରଚାର ହୋଇ ସମସ୍ତ ବନ୍ଦୋବସ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା। ଜନତା ସେଦିନ ରାତ୍ରିରେ ତାଳଚେର ଟାଉନ୍‌ ଆକ୍ରମଣ କରିବା ପାଇଁ ଉଚ୍ଛୃଙ୍ଖଳ ଓ ଉଦ୍‌ବିଗ୍ନ ଥିଲା। ଏ ପ୍ରସ୍ତାବ ବନ୍ଦ କରିବାକୁ ମୁଁ ସ୍ଥିର କଲି, କାରଣ ଅସଙ୍ଗଠିତ ଓ ଅଶୃଙ୍ଖଳିତ ଜନତା ଗୁଳିବର୍ଷଣ ଓ ବ୍ୟୋମଯାନରୁ ବୋମାବର୍ଷଣରେ ନିଶ୍ଚୟ ଛତ୍ରଭଙ୍ଗ ଦେବ ବୋଲି ମୁଁ ଭାବିଥିଲି। ଫଳତଃ ଶତ୍ରୁ ଜିତିଯିବ। ଜନତା ଥରେ ଛତ୍ରଭଙ୍ଗ ଦେଲେ ପୁନର୍ବାର ତାକୁ ସଂଗଠିତ କରିବା ନିତାନ୍ତ ଦୂରୁହ ଓ କଠିନ ହେବ। ଶତ୍ରୁ ଥରେ ଜିତିଗଲେ ବିଜୟମଦରେ ଅନ୍ଧ ଓ ଉନ୍ମତ୍ତ ହୋଇ ଏପରି ପାଶବିକ ଅତ୍ୟାଚାର କରିବ, ଯା’ ଫଳରେ ଜନତା ହୃଦୟରେ ନୈତିକ ଦୁର୍ବଳତା ଆସିଯିବ। ଏହି ଆଶଙ୍କାରୁ ଜନତାକୁ ନେଇ ଆକ୍ରମଣ କରିବା କଳ୍ପନାକୁ ମୁଁ କାର୍ଯ୍ୟାନ୍ୱିତ କରାଇ ନଦେବାକୁ ଦୃଢ଼ପ୍ରତିଜ୍ଞ ହେଲି। କିନ୍ତୁ ଗୈାରୀଶଙ୍କର ବାବୁଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତେ ସେହି ଦିନ ରାତ୍ରିରେ ଆକ୍ରମଣ କରିବାକୁ ଅନୁମତି ଦେବାପାଇଁ ମୋତେ ସାନୁନୟ ଅନୁରୋଧ ଓ ପ୍ରାର୍ଥନା କଲେ। ମୁଁ ମଧ୍ୟ ଶୁଣିଲି ଏବଂ ଦେଖିଲି ଜନତା ଏତେଦୂର ଉତ୍‌କ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇଥିଲା ଯେ, ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ସେମାନଙ୍କର ୬ ତାରିଖ ଆକ୍ରମଣରେ ବାଧା ଦେବ, ସେ ଭୀରୁ, କାପୁରୁଷ ଏବଂ ସରକାରର ଦଲାଲ୍‌ ବୋଲି ଲୋକେ ସନ୍ଦେହ କରି ତାକୁ ମାରିଦେବାକୁ ଦ୍ୱିଧା କରିବେ ନାହିଁ। ଷ୍ଟେଟର ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗରୁ ଖବର ପାଇଲି ଯେ, ଲୋକେ ପ୍ରତ୍ୟେକେ ନିଜ ନିଜର ନେତା ହୋଇ ଝାମ୍ପି, ବାଡ଼ି ଏବଂ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ଓ ଖାଦ୍ୟ ସହ ପ୍ରସ୍ତୁତ। ୬ ତାରିଖ ଦିନ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅଞ୍ଚଳର ଲୋକ ମୋତେ ବାଧ୍ୟ କଲେ ଯେ, ମୁଁ ଜନତାକୁ ସେମାନଙ୍କର ଇପ୍‌ସିତ ଆକ୍ରମଣ ପାଇଁ ଅନୁମତି ଓ ଉପଦେଶ ଦେବି। ବ୍ୟୋମଯାନ ଉଡ଼ୁଥିବା ସତ୍ତ୍ୱେ, ବ୍ୟୋମଯାନରୁ ବୋମା ପଡ଼ିବ ବୋଲି ଜାଣୁଥିବା ସତ୍ତ୍ୱେ ପ୍ରଜାମାନେ ପ୍ରାଣବଳି ଦେବାକୁ ବ୍ୟଗ୍ର ଏବଂ ନଛୋଡ଼ବନ୍ଧା। ସଠିକ ଖବର ଶୁଣିଲି ଯେ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ବଂଶରକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ପୁଅ ଘରେ ରଖି ବାକି ଯୁବକ ପୁଅମାନଙ୍କୁ ତାଳଚେର ଟାଉନ ଆକ୍ରମଣ କରିବାକୁ ଖୁସିରେ ପଠାଇ ଦେଉଛନ୍ତି। କିନ୍ତୁ ୧୫ ତାରିଖ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅପେକ୍ଷା କରିବାକୁ କେହି ରାଜି ନୁହନ୍ତି।

ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ କର୍ମୀ ଓ ଜନତାମାନଙ୍କ ମୁଖରୁ ଏକଥା ଶୁଣି ସ୍ଥିର କଲି ଯେ, ଯଦି ଜନତା ମରିବା ଏବଂ ମାରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟଗ୍ର ଓ ବ୍ୟାକୁଳ, ତେବେ ୬ ତାରିଖ ରାତ୍ରି କିମ୍ୱା ୭ ତାରିଖ ରାତ୍ରିରେ ଆକ୍ରମଣ ହେଉ। କିନ୍ତୁ ମୁଁ ନିଜେ ଜନତାକୁ ଚଳାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା ପ୍ରକାଶ କଲି। ମୁଁ ନିଜେ ଚଳାଇବା କଥା ଶୁଣି ସମସ୍ତ ନେତା, କର୍ମକର୍ତ୍ତା ଓ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବକମାନେ ମର୍ମାହତ ଓ ଦୁଃଖିତ ହେଲେ। ମୁଁ ପ୍ରକାଶିତ ନହୁଏ, ଏହା ସେମାନଙ୍କର ଇଚ୍ଛା; କାରଣ ମୋର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ଜାଣିଲାକ୍ଷଣି ସରକାର ଯେ କୈାଣସି କ୍ଷତି ଏବଂ ବିପଦର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇ ମୋତେ ହୁଏତ ଗିରଫଦାର କରିବ କିମ୍ବା ମାରିଦେବ। ସେତବେଳକୁ ମଧ୍ୟ ସରକାର ହୁକୁମ କରି ସାରିଥିଲା ଯେ, ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ମୋତେ ଜୀଅନ୍ତା ଗିରଫଦାର କରିନେଇ ଦେବ କିମ୍ବା ମୁଣ୍ଡ କାଟିନେଇ ଦେବ, ସେ ପାଞ୍ଚହଜାର ଟଙ୍କା, ପାଞ୍ଚଶତ ମାଣ ଜମି ଏବଂ ପାଞ୍ଚଖଣ୍ଡ ଗ୍ରାମର ସର୍ବରାକାରୀ ସହ ବଡ଼ ବଡ଼ ପଦ ଓ ଉତ୍ପାଧିମାନ ପାଇବ। ସରକାରୀ ଗୋଇନ୍ଦା ବୁଲୁଥାନ୍ତି ଏବଂ ଜନତା ମଧ୍ୟରେ ପଶି ଆଗଭର ହୋଇ କାମ କରୁଥାନ୍ତି। କର୍ମକର୍ତ୍ତା ଓ ନେତାମାନେ ଆଶଙ୍କା କଲେ ଯେ, ମୁଁ ଯଦି ଧରାହୁଏ କିମ୍ବା ମରାଯାଏ, ତାଳଚେର ତଥା ଗଡ଼ଜାତମାନଙ୍କର ଅପୂରଣୀୟ କ୍ଷତି ହେବ। ଆଉ ମଧ୍ୟ ସେମାନେ କାରଣ ଦେଖାଇଲେ ଯେ, ମୁଁ ଜୀବିତ ଅଛି ବୋଲି ଜନତା ଜାଣିଲାକ୍ଷଣି ଜନତାର ଧ୍ୟାନ ଓ ଦୃଷ୍ଟି ମୋର ଦର୍ଶନ ପ୍ରତି ଆକୃଷ୍ଟ ହେବ। ପ୍ରତିହିଂସାଜନିତ ଉଚ୍ଛୃଙ୍ଖଳତା ସହିତ ବୋମା ବ୍ୟୋମଯାନର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇ ସରକାରକୁ ଧ୍ୱଂସ କରିବାର ସାହାସ ଓ ଉତ୍ସାହ କମିଯିବ। ତେଣୁ ମୁଁ ଯୁଦ୍ଧକ୍ଷେତ୍ରକୁ ନିଜେ ନଯାଇ ମୋର ସହକର୍ମୀମାନଙ୍କୁ ଆକ୍ରମଣ କାର୍ଯ୍ୟରେ ନିଯୁକ୍ତ କରିବାପାଇଁ ମୋତେ ନେତା ଏବଂ କର୍ମୀମାନେ ସବିନୟ ଅନୁରୋଧ କଲେ।

ମୁଁ ମଧ୍ୟ ଦେଖିଲି କର୍ମକର୍ତ୍ତା, ମୁଖ୍ୟବ୍ୟକ୍ତି ଏବଂ କେତେକ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବକଙ୍କ ଆପତ୍ତି ଓ ଅନୁରୋଧେ ଅଯୈାକ୍ତିକ ନୁହେଁ। ଏଥିରେ ମଧ୍ୟ ମନୋବିଜ୍ଞାନ ନୀତିର ଅଭାବ ନାହିଁ। ବାସ୍ତବିକ ଜନତା ଯଦି ଜାଣେ ଯେ ମୁଁ ଜୀବିତ, ତେବେ ନିଶ୍ଚୟ ସେମାନଙ୍କ ପ୍ରତିହିଂସା ବହ୍ନି ଅନେକ ପରିମାଣରେ ନିର୍ବାପିତ ହେବ। ମୋର ଧରାପଡ଼ିବାର ମଧ୍ୟ ବଡ଼ ସମ୍ଭାବନା ଥିଲା। ମୁଁ ଯଦିଧରାପଡ଼ିଯାଏ, କିମ୍ବା ହତ୍ୟାହୁଏ ଏବଂ ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ଯଦି ଲୋକଙ୍କର ଉତ୍ସାହ କମିଯାଏ ଏବଂ ଅତ୍ୟାଚାର ବଶତଃ ଯଦି ସେମାନଙ୍କର ନୈତିକ ଦୁର୍ବଳତା ଆସିଯାଏ, ତେବେ ଭବିଷ୍ୟତର ସମଗ୍ର ଓଡ଼ିଶା ପାଇଁ କଳ୍ପିତ ଆନ୍ଦୋଳନ ଚଳାଇପାରିବୁ ନାହିଁ। ଏହିସବୁ ବିଚାରରୁ ମୁଁ ନିଜେ ଯୁଦ୍ଧକ୍ଷେତ୍ରକୁ ନଯିବାକୁ ସ୍ଥିର କଲି। ସେଦିନ ରାତି କିମ୍ବା ୭ ତାରିଖ ରାତ୍ରିରେ ତାଳଚେର ରାଜଦୁର୍ଗ ଘେରାଉ ଓ ଆକ୍ରମଣ କରିବାକୁ ଅନୁମତି ଦେଲି। ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ମଧ୍ୟ ମହାତ୍ମାଜୀଙ୍କ କଳ୍ପିତ ଚାଷୀମୂଲିଆର ପଞ୍ଚାୟତ ଶାସନ ମୂଳକ ରାମରାଜ୍ୟ ସରକାରର ଏକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଯୋଜନା ବୁଝାଇଦେଲି। ଏହି ଯୋଜନା ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗ୍ରାମରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଥିଲା। ଏ ପରିପର୍ତ୍ତିତ ଏବଂ ଗୋଳମାଳିଆ ସମୟରେ ଅରାଜକତା ଯେପରି ନହୁଏ, ସେଥିପ୍ରତି ବିଶେଷ ଉପଦେଶେ ଏବଂ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ନଜର ମଧ୍ୟ ଦିଆଯାଇଥିଲା। ପରବର୍ତ୍ତୀ ପାରାଗ୍ରାଫମାନଙ୍କରୁ ଏ ପଞ୍ଚାୟତ ଶାସନ ଯୋଜନାର ଆଭାସ ମିଳିବ।

ଜନତାର ଆନନ୍ଦ

ମିଲିଟାରୀ ଦ୍ୱାର ସୁରକ୍ଷିତ ତାଳଚେର ରାଜବାଟୀ ଓ ରାଜ ଅଫିସ୍‌ ଆକ୍ରମଣ ଜନତାକୁ ଅନୁମତି ମିଳିଗଲା। ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ନେତା ଓ କର୍ମୀମାନେ ନିଜ ନିଜ ଅଞ୍ଚଳକୁ ଅଭୁଯାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ପ୍ରସ୍ଥାନ କଲେ। ଆଜି ଜନତା ପକ୍ଷେ ଆନନ୍ଦର ସୀମା ନାହିଁ, ପରିତୃପ୍ତିର ଅବସାଦ ନାହିଁ, ଉତ୍ସାହର ପରିସର ନାହିଁ; କାରଣ ୧୯୩୮ ଠାରୁ ତାଳଚେର ପ୍ରଜାକୁଳ ସର୍ବଦା ସଫଳିଭୂତ ଅହିଂସ ଆନ୍ଦେଳନ ଚଳାଇ ଆସିଛନ୍ତି । ପ୍ରଜାର ଅହିଂସ ନୀତିର ସୁଯୋଗ ନେଇ ସରକାରୀ ଅଫିସର ଓ ଗୁମାସ୍ତାମାନେ ପ୍ରଜାଙ୍କ ପ୍ରତି ଯଦୃଚ୍ଛ ଅତ୍ୟାଚାର କରିଅଛନ୍ତି। ନୀତି ଓ ପନ୍ଥା ଅହିଂସ ଥିବାରୁ ପ୍ରଜାମାନେ ଦରବାରଙ୍କର ସମସ୍ତ ଅମାନୁଷିକ ଅତ୍ୟାଚାର ଓ ପାଶବିକ ନିର୍ଯାତନା ନୀରବରେ ସହ୍ୟ କରିଅଛନ୍ତି। କିନ୍ତୁ ‘ଭାରତ ଛାଡ଼’ ଆନ୍ଦୋଳନର ନୀତି ଓ ପନ୍ଥା କଂଗ୍ରେସର ଚିରାଚରିତ ନୀତି ଓ ପନ୍ଥା ଠାରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ପୃଥକ। ଏପରିକି ଆତ୍ମରକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ ଆକ୍ରମଣୀକାରୀ ପୋଲିସ୍‌, ମିଲିଟାରୀ କିମ୍ବା ଶତ୍ରୁର ଦଲାଲ୍କୁ ଜୀବନରେ ମାରିଦେବାକୁ ଅନୁମତି ମିଳିଛି। ଏଥର ବିଦ୍ରୋହରେ ଜନତା ସତ୍ୟାଗ୍ରହୀ ଓ ସ୍ୱୟଂସେବକ ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ପାପିଷ୍ଠ ଏବଂ ଅତ୍ୟାଚାରୀ ଅଫିସରଙ୍କ ହାତରୁ ମାଡ଼ ଖାଇବାକୁ ହେବନାହିଁ ବରଂ ଓଲଟି ମାରିବାକୁ ହେବ। କଂଗ୍ରେସର ରଣଧ୍ୱନି ଥିଲା ‘ଭାରତ ଛାଡ଼’, ‘କର ବା ମର’ ଇତ୍ୟାଦି। ଜନତା ତାହା ବୁଝିଲା ଏବଂ ଠିକ୍‌ କରି ବୁଝିଲା। ତେଣୁ ଡୁହା ଦେଲା ‘ଭାରତୁ ତଡ଼’, (Drive out from India) ‘ମାରିବା ମରିବା’ କିନ୍ତୁ ମରିବା ପୂର୍ବରୁ ମାରିବା।

ଅଭିଯାନ

ଗ୍ରାମେ ଗ୍ରାମେ ସ୍ୱାଧୀନ ପଞ୍ଚାୟତ ଶାସନ ସ୍ଥାପନ କରି କୃଷକ ସେନା ତାଳଚେର ରାଜବାଟୀ ଓ ରାଜଅଫିସ୍‌-ବିଜୟରେ ଅଭିଯାନ କଲା। ‘କରିବା ମରିବା’, ‘ମାରିବା ମରିବା’ ‘ଭାରତୁ ତଡ଼ିବା’ ,‘ତାଳଚେରୁ ତଡ଼ିବା’ ‘ରଜାକୁ ମାରିବା’ ‘ଚାଷୀ ମୂଲିଆର ସରକାର କରିବା’ ଇତ୍ୟାଦି ରଣ କୁହାଟରେ ଉନ୍ମତ୍ତ ହୋଇ ଅଭିଯାନ ଆରମ୍ଭ ହେଲା। ଚୁଲୀ ହିସାବରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ କୁଟୁମ୍ବରୁ ଅନ୍ୟୂନ ଏକ ଜଣ ପୁରୁଷ ବ୍ୟକ୍ତି ଯିବାର ନିୟମ ହୋଇଗଲା। ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବଂଶରକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ କେବଳ ମାତ୍ର ଏକ ଜଣ ପୁରୁଷ ବ୍ୟକ୍ତି ରହି ବାକୀ ସମସ୍ତେ ଯୁଦ୍ଧକ୍ଷେତ୍ରକୁ ଡ଼େଇଁପଡ଼ିଲେ। ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ତିନିଦିନ ପାଇଁ ଶୁଖିଲା ଖାଦ୍ୟ-ଚୁଡ଼ା, ମୁଢ଼ି, ଲିଆ, ବିଶେଷକରି ଚାଉଳଭଜା ଗୁଣ୍ଡ ଏବଂ ଲୁଣ, ଖଟା ଓ ଲଙ୍କାମରିଚ- ନେବାକୁ ପଡ଼ିଲା। ଭାଦ୍ରମାସ, ନଅଣ୍ଟିଆ ସମୟ। ସମସ୍ତଙ୍କ ଘରେ ଧାନ ଚାଉଳ ନଥିବାରୁ ଗ୍ରାମର କର୍ମକର୍ତ୍ତାମାନେ ଅଭାବଗ୍ରସ୍ତ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଧାନ ଏବଂ ଚାଉଳ ଯୋଗାଇ ଦେବାରୁ ଗରିବ, ସୈନିକମାନେ ନିଜର ଖାଦ୍ୟ ବନ୍ଦୋବସ୍ତ କରିନେଲେ। ପ୍ରତ୍ୟେକ ସୈନିକଙ୍କୁ ଖରା, ବର୍ଷା ଓ ନିଆଁ ଗୋଲ୍‌ରୁ ନିଜକୁ ରକ୍ଷା କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଝାମ୍ପି ଏବଂ ଆତ୍ମରକ୍ଷା ସକାଶେ ଖୁବ୍‌ କମ୍‌ରେ ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ଲାଠି ନେବାକୁ ହେଲା। ଏତଦ୍‌ ବ୍ୟତୀତ ଯାହା ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ଥିଲା, ତାହା ମଧ୍ୟ ନେଇକରି ଗଲା। ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗ୍ରାମରେ ଜଣେ ହାବିଲଦାର,ପ୍ରତ୍ୟେକ ଚାରି ପାଞ୍ଚ ଗ୍ରାମରେ ଜଣେ ଜଣେ ବ୍ରିଗେଡ଼ିଅର ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଗଣା ପାଇଁ ଜଣେ କିମ୍ବା ଦୁଇଜଣ ଉପ ସେନାପତି ନିଯୁକ୍ତ ହେଲେ। ସମଗ୍ର ଷ୍ଟେଟପାଇଁ ଜଣେ ଡିରେକଟର ଓ ପ୍ରଧାନ ସେନାପତି(ଶ୍ରୀ ବିଚ୍ଛନ୍ଦ ପ୍ରଧାନ) ମନୋନୀତ ହେଲେ। ଏମାନଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ କିମ୍ବା କ୍ଷତ ବିକ୍ଷତ ଅବସ୍ଥାରେ ସ୍ଥାନ ପୂରଣ ପାଇଁ କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ନାମ ନେଇ ଗୋଟିଏ ତାଲିକା ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥିଲା। ଆହାତ ସୈନିକଙ୍କୁ ନେଇ ଆସିବା ପାଇଁ ରେଡ଼କ୍ରସ ବା ଯୁଦ୍ଧ ଡାକ୍ତରୀ ବିଭାଗ ଖୋଲାଯାଇଥିଲା। ଏ ଗଣ-ସେନାର ନାମ ଦିଆଗଲା ତାଳଚେର ପ୍ରଜା-ସେନା। (militia)।

ଆଜି ତାଳଚେରର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘରେ ବୀର ପୂଜାର ଆନନ୍ଦ ଉତ୍ସବ ଖେଳି ଉଠୁଛି; ଶକ୍ତି ଆରାଧନାର ଭକ୍ତି ଓ ହର୍ଷମିଶ୍ରିତ ପର୍ବ ପାଳିତ ହେଉଛି। ହିନ୍ଦୁରୀତିରେ ଯୁଦ୍ଧକ୍ଷେତ୍ରକୁ ଯିବା ପୂର୍ବରୁ ଯୋଦ୍ଧା କିମ୍ବା ସୈନିକ ଘରେ ଯେସବୁ ବିଧିବିଧାନ ଓ ପୂଜା ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ, ସେସବୁ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହେଉଛି। ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘରେ ତୋରଣ ଏବଂ ଦଧିମାଛ ସହ ପୂର୍ଣ୍ଣକୁମ୍ଭ ସ୍ଥାପିତ। ଧୂପ, ଦୀପ ଏବଂ ନୈବେଦ୍ୟ ବିଶିଷ୍ଟ ଅର୍ଘ୍ୟଥାଳି ହାତରେ ଧରି ମା ପୁଅକୁ, ଭଉଣୀ ଭାଇକୁ ଏବଂ ସ୍ତ୍ରୀ ସ୍ୱାମୀକୁ ପୁଷ୍ପ ଚନ୍ଦନରେ ସୁଶୋଭିତ ଓ ମସ୍ତକରେ ସିନ୍ଦୁର ଟୀକା ଲେପନ କରି ବୀର ରମଣୀ ରୂପେ ହସ ହସି ବିଦାୟ ଦେଉଛି। ଗଣସେନା ଲାଠି, ବାଡ଼ି, ଟାଙ୍ଗୀ, ଟାଙ୍ଗୀଆ, ଫାର୍ସା, ଖଣ୍ଡା, ତରବାରୀ, ଭାଲା,ବର୍ଚ୍ଛା, ଏକମୂନା, ଗୁପ୍ତି, ଧନୁ,ତୀର,ବାଟୁଳିଖଡ଼ା, ଗଖୁଣି, ବନ୍ଧୁକ ଓ ଡିନାମାଇଟ୍‌ ପ୍ରଭୃତି ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ଧାରଣ କରି ଏବଂ ଛିଣ୍ଡାକନା, ଝୋଟ, କିରାସିନି,ପେଟ୍ରୋଲ, କୋଡ଼ି, ଖଣତି ଓ ଶାବଳ ସଙ୍ଗରେ ନେଇ ଯାତ୍ରା କଲେ। ଘଣ୍ଟା, ଶଙ୍ଖ, ବୀରକହାଳି ଓ ବାଦ୍ୟର ରଣନାଦ ଏବଂ ‘ହରିବୋଲ’ ‘ହୁଳହୁଳି’ର ସୁଲଳିତ କୋରସ ଧ୍ୱନି ମଧ୍ୟରେ ‘ଭାରତ ଛାଡ଼’ ‘ଭାରତୁ ତଡ଼’, ‘କର ମାର’ ଏବଂ ‘ମାର ମର’ ଇତ୍ୟାଦି ରଣଧ୍ୱନି ଓ ପାଏକ କୁହାଟରେ ଆକାଶ ନିନାଦିତ କରି ତାଳଚେରର ଜନସେନା ଶତ୍ରୁସଂହାର ପୂର୍ବକ ବ୍ରିଟିଶ ବୋମା ବ୍ୟୋମଯାନ ଦ୍ୱାରା ସୁରକ୍ଷିତ ବୈରୀର ସୁଦୃଢ଼ ଦୁର୍ଗ ତାଳଚେର ଟାଉନ୍‌ ବିଜୟରେ ଅଭିଯାନ କଲା।
 

ଚାଷୀ ମୂଲିଆର ପଞ୍ଚାୟତ ସରକାର ସ୍ଥାପନ

ତାଳଚେର ଅଗଷ୍ଟ ୩୧ ତାରିଖ ଠାରୁ ବସ୍ତୁତଃ ରାଜ ଶାସନ ନଥିଲା। ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ କମିଟିମାନେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗ୍ରାମ ଓ ଘଟଣା ଓ ପ୍ରଗଣାରେ ସରକାରର ସ୍ଥାନ ନିରୂପଣ କରିଥିଲେ। ତଥାପି ଗ୍ରାମମାନଙ୍କରେ ସରକାରୀ କର୍ମଚାରୀ ଓ ଏଜେଣ୍ଟମାନେ ଅଫିସ୍‌ ଧରି ପଙ୍ଗୁ ହୋଇ ବସିଥାନ୍ତି। କିନ୍ତୁ ଏ ପଙ୍ଗୁ ଅଫିସ୍‌ ମଧ୍ୟ ରଖାଇ ନଦେବାର ସ୍ଥିର ହେଲା। ୧୯୩୮ ଠାରୁ ତାଳଚେର ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ ତାଳଚେର ଦରବାରରେ ସମାନ୍ତର ସରକାର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗ୍ରାମ ଏବଂ କେନ୍ଦ୍ର ପାଇଁ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ନୀତି ଅନୁସାରେ ସ୍ଥାପନ କରି ଆସିଥିଲା। ଗ୍ରାମମାନଙ୍କରେ ସରକାରଙ୍କର ଶତକଡ଼ା ଏକ ଜଣ ସୁଦ୍ଧା ଲୋକ ନଥିବାରୁ ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳର ଉକ୍ତ ସମାନ୍ତର ସରକାରର ଅଙ୍ଗଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଜାଙ୍କର ବାସ୍ତବ ପ୍ରତିନିଧିମୂଳକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ବୋଲି କହିବା ଆଦୈା ବହୁଲ୍ୟ ନୁହେଁ।

ଆଜି ତାଳଚେରରେ ଯେପରି ଅବସ୍ଥା, ତାକୁ ସମ୍ଭାଳିବା ପାଇଁ ଟାଣୁଆ ପ୍ରଜା ପ୍ରତିନିଧି ସରକାର ନହେଲେ ଚୋର, ଡକାଏତ ଏବଂ ଅବାଞ୍ଛନୀୟ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ନିଜ ସ୍ୱାର୍ଥସିଦ୍ଧି ନିମନ୍ତେ ଲୋକଙ୍କ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ଚୋରି ଡକାୟତି କରିପାରନ୍ତି। ଏହି ଆଶଙ୍କାର କାରଣ ନଥିଲା, ଯେହେତୁ ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ ଏବଂ ପ୍ରଜାଶକ୍ତିର ଭୟରେ କେହି ବେସାମାଜିକ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ସାହସ କରିନଥିଲେ।

ଯେତେଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତାଳଚେର ଦରବାରଙ୍କର କୈାଣସି ଚିହ୍ନଥିବ, ସେତେଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନୂତନ ସ୍ଥାପିତ ପ୍ରଜା ଶାସନର କୈାଣସି ମହତ୍ୱ ରହିବ ନାହିଁ। ଏହି ଉଦ୍ଧେଶ୍ୟରେ ଗ୍ରାମମାନଙ୍କରୁ ସମସ୍ତ ସରକାରୀ ଏଜେନ୍‌ସି, ପ୍ରତିନିଧି, ଅଫିସ୍‌ ଓ କାଗଜପତ୍ର ଏବଂ ଚିହ୍ନ ସୁଦ୍ଧା ନଷ୍ଟ କରିଦିଆଗଲା। ଗ୍ରାମର ସର୍ବରାକାର, ଚୈାକିଦାର, ଦଫାଦାର, ବ୍ଲକ୍‌ ଅଫିସର ଓ ସର୍କଲ ଅଫିସରମାନଙ୍କ ଠାରୁ ସମସ୍ତ ସରକାରୀ କାଗଜପତ୍ର ଛଡ଼ାଇ ନେବାର ହୁକୁମ ବାହାରୁ ନବାହାରୁଣୁ ଉକ୍ତ ଅଫିସରମାନେ ପ୍ରତ୍ୟେକେ ନିଜ ନିଜ ପୋଷାକ, ବ୍ୟାଜ ଓ କାଗଜପତ୍ର ପ୍ରଜାମଣ୍ତଳ ସରକାରରେ ଦାଖଲ କରି ନିଜ ହାତରେ ପୋଡ଼ିଦେଲେ। ମଫସଲରେ ଥିବା ପୋଲିସ୍‌, ଫରେଷ୍ଟ ଅବକାରୀ ଓ ରେଭିନ୍ୟୁ ବିଭାଗର ଅଫିସରମାନେ ମଧ୍ୟ ବିନା ଅର୍ଡରରେ ସେମାନଙ୍କର ପୋଷାକ, କାଗଜପତ୍ର ଓ ବ୍ୟାଜ ଇତ୍ୟାଦି ମଧ୍ୟ ସର୍ବସମ୍ମୁଖରେ ଜାଳିଦେଲେ। ଏ ସମସ୍ତ ଅଫିସର ରାଜ୍ୟ ସରକାରକୁ ଛାଡ଼ି ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ ସରକାରକୁ ସ୍ୱୀକାର କଲେ ବୋଲି ତମ୍ବା, ତୁଳସୀ ଓ ଶାଳଗ୍ରାମ ଧରି ଶପଥ ଗ୍ରହଣ କଲେ। ଶିପୁର ଗ୍ରାମର ସରକାରୀ ତରଫର ଗଡ଼ନାୟକ ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳର ନୂତନ ସରକାରକୁ ସ୍ୱୀକାର ନକରିବାରୁ ଜନତା ଦ୍ୱାରା ରାଜଦ୍ରୋହ ଅପରାଧରେ ପ୍ରାଣଦଣ୍ଡ ପାଇଲା। ସରକାରୀ ବେସରକାରୀ ଯେକୈାଣସି ବ୍ୟକ୍ତିଠାରେ ଯେତେ ବନ୍ଧୁକ ଥିଲା, ସେସବୁ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳର ମିଲିଟାରୀ କମାଣ୍ଡରମାନଙ୍କ ଠାରେ ଦାଖଲ କରାଗଲା। କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତି ୧୯୩୮ ଠାରୁ ତାଳଚେର ଦରବାରଙ୍କ ତରଫରେ ଥାଇ ପ୍ରଜାଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଖଚମିଛ କହୁଥିବାରୁ ସେମାନେ ତାଙ୍କର ଦୋଷର ଦଣ୍ଡ ସ୍ୱରୂପ ନୂତନ ସରକାରଙ୍କୁ ଅର୍ଥଦାନ ପୂର୍ବକ ଦୋଷମୁକ୍ତ ହେଲେ ଏବଂ ନୂତନ ସରକାରଙ୍କ ଗୋଇନ୍ଦା ହେବାକୁ ଇଚ୍ଛା ପ୍ରକାଶ କଲେନାହିଁ। କିନ୍ତୁ ନୂତନ ସରକାର ସେମାନଙ୍କୁ ଗ୍ରହଣ କଲେ ନାହିଁ। ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗ୍ରାମରେ ଥିବା ସରକାରୀ ଘର, ଡାକବଙ୍ଗଳା, ପୋଲିସ ଷ୍ଟେସନ, ଥାନା, ବିଟଘର, ପରେଷ୍ଟ ଅଫିସ୍‌ କ୍ୱାର୍ଟର ସବୁ ପୋଡ଼ି ଦିଆଗଲା। ଚାଷୀମୂଲିଆର ନୂତନ ପଞ୍ଚାୟତ ଶାସନକୁ ଦୃଢ଼ୀଭୂତ ଓ ଶତ୍ରୁ ଆକ୍ରମଣରୁ ସୁରକ୍ଷିତ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଶତ୍ରୁର ଗତିରୋଧ କରିବାକୁ ପୁରୀ-ତାଳଚେର ରେଳ ଲାଇନ୍‌ କେତେ ମାଇଲ୍‌ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତାଳଚେରକୁ ରେଳଗାଡ଼ି ଯିବା ଆସିବା ବନ୍ଦ ହୋଇଗଲା। ଷ୍ଟେଟ୍ ଭିତରେ ଥିବା ସଡ଼କ ଏବଂ ପୋଲ ନଷ୍ଟ କରିଦିଆଗଲା। ଯେ ଅନେକ ଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତାଳଚେରକୁ ଯିବା ଆସିବା ବନ୍ଦ ହୋଇଗଲା। ଷ୍ଟେଟ ଭିତରେ ଥିବା ସଡ଼କ ଓ ପୋଲ ନଷ୍ଟ କରିଦିଆଗଲା। ଟେଲିଫୋନ୍ ଏବଂ ଟେଲିଗ୍ରାଫ୍ ତାର ମଧ୍ୟ କାଟି ଦିଆଗଲା। ମଫସଲର ସମସ୍ତ ପୋଲିସ୍‌ ଷ୍ଟେସନ୍‌ ଓ କଣିଆ ସବ୍‌ଡ଼ିଭିଜନ ଅଧିକାର କରାଗଲା। ଏହି ପ୍ରକାରରେ ପୂର୍ବ ସରକାରର ସମସ୍ତ ଚିହ୍ନ ଓ କ୍ଷମତା ନଷ୍ଟ କରି ୪ବର୍ଗମାଇଲ ବିଶିଷ୍ଟ ତାଳଚେରର କ୍ଷୁଦ୍ର ଟାଉନ୍‌କୁ ଛାଡ଼ି ବାକି ସମଗ୍ର ତାଳଚେରରେ ଚାଷୀ ମୂଲିଆଙ୍କର ସେହି ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ ସରକାର ସ୍ଥାପନ କରାଗଲା।

ଏ ନୂତନ ସରକାରର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥିଲା କାହାରିକୁ ଲଙ୍ଗଳା, ଭୋକିଲା ଏବଂ ଗୃହହୀନ ନ ରଖିବା। ଜମି ଖଜଣା ନିତାନ୍ତ କମ୍‌ କରିଦେବା, କୋଇଲା ଖଣି ଓଗେରରେ ମୂଲିଆର ମୂଲ ବଢ଼ାଇବା, ଯାହାକୁ କାମ ମିଳୁନାହିଁ ତାହା ପାଇଁ ଯଦି ସମ୍ଭବ ହୁଏ ଜମି କିମ୍ବା କାମ ଯୋଗାଇ ଦେବା, ଖଣି ଏବଂ କଳକାରଖାନା କମ୍ପାନୀମାନଙ୍କୁ ନଦେଇ ନିଜ ସରକାରଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଚଳାଇବା ଏବଂ ଶିକ୍ଷା, ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ଓ ଜଳସେଚନର ପ୍ରଚୁର ବନ୍ଦୋବସ୍ତ କରିଦେବା।

ଚୋରୀ ଡକାୟତି ଏବଂ ନୂତନ ସରକାର ପ୍ରତି ଅବମାନନା କରିବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ସମୁଚିତ ଶାସ୍ତି ଦେବା ପାଇଁ ନୂତନ ସରକାରଙ୍କର ସାମରିକ ପୋଲିସ୍‌ ବିଭାଗକୁ ପ୍ରଚୁର କ୍ଷମତା ଦିଆଗଲା।

ଏହିପରି ଭାବରେ ପଞ୍ଚାୟତ ଶାସନ ସ୍ଥାପନ କରି ଜନତା ଶତ୍ରୁର ଦୁର୍ଗ ଅବରୋଧ ଓ ଅଧିକାର କରିବାକୁ ବାହାରିଲା।

ଅଭିଯାନ(କ୍ରମଶଃ)

ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅନୁସାରେ କୃଷକବାହିନୀ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗ୍ରାମରୁ ବାହାରି ତାଳଚେର ଟାଉନ୍‌ ଅଭିମୁଖେ ଯାତ୍ରାକଲା। ପୂର୍ବ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅନୁସାରେ ସେପ୍ଟମ୍ବର ଛଅ ତାରିଖ ରାତ୍ରିରେ ଆକ୍ରମଣ କରିବାର ଥିଲା। କିନ୍ତୁ ଅନବରତ ପ୍ରବଳ ବୃଷ୍ଟି ସହ ଅତ୍ୟନ୍ତ ନଦୀବୃଦ୍ଧି ହେତୁ ଅଭିଯାତ୍ରୀଙ୍କର ଅଭିଯାନ ବନ୍ଦ ହୋଇଗଲା। ଫଳତଃ ସମସ୍ତ କଳ୍ପନା ଓ ଯୋଜନା ନଷ୍ଟ ଭ୍ରଷ୍ଟ ହୋଇଗଲା। ଅଗ୍ରଗାମୀ ଜନତାର ପଶ୍ଚାତ୍‌ଗାମୀ ହେବାର ନୀତି ଓ ଗତି ନାହିଁ। କୈଣସି ପ୍ରକାରେ ଗଣ-ବାହିନୀ ସାମ୍ରାଜ୍ୟବାଦୀ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରର ଗୁମାସ୍ତା ତାଳଚେର ଦରବାରକୁ ଧ୍ୱଂସ କରି ଇଂରେଜକୁ ଭାରତରୁ ତଡ଼ିବାରେ ନିଶ୍ଚୟ ଭାଗ ନେବେ। ଜନତା ବହୁକଷ୍ଟେ ଅଗ୍ରଗତି କରି ସାତ ତାରିଖ ଦିନ ତାଳଚେର ଟାଉନ୍‌ ଠାରୁ ଏକମାଇଲ୍ ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ହାଟ ଆମ୍ବତୋଟାରେ ଛାଉଣୀ ପକାଇଲା। ସେନାପତିମାନେ ଟାଉନ୍‌କୁ ଅବରୋଧ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଜନସେନାଙ୍କୁ ଅର୍ଦ୍ଧବୃତ୍ତାକାର ବ୍ୟୁହ ଭାବେ ସଜାଇ ରଖିଲେ। ଏତଦ୍ୱାରା ତାଳଚେର ଟାଉନ୍‌ ବସ୍ତୁତଃ ଅବରୋଧରେ ପଡ଼ିଗଲା।

ସୁଦୃଢ଼ ଏବଂ ବିଶାଳ ପ୍ରଜାଶକ୍ତି ଦେଖି ତାଳଚେର ଦରବାର ଭୀତତ୍ରସ୍ତ ହୋଇଗଲା। ଦରବାରଙ୍କର କେତେକ ଅଫିସର ପ୍ରଜାଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ସନ୍ଧି ସ୍ଥାପନର ଉଦ୍‌ଯୋଗ କଲେ। କିନ୍ତୁ ବ୍ରିଟିଶ୍‌ ସରକାରର ବୋମା-ବ୍ୟୋମଯାନ ବଳରେ ବଳୀୟାର ଓ ଆଶ୍ୱସ୍ତ ହୋଇ ଏବଂ ପ୍ରଜାଙ୍କ ଠାରେ ଆତ୍ମସମର୍ପଣ ଠାରୁ ବରଂ ମରଣକୁ ଶ୍ରେୟସ୍କର ମନେକରି ତାଳଚେର ରାଜା ଏ ସନ୍ଧି ପ୍ରସ୍ତାବକୁ ପରେ ଅଗ୍ରାହ୍ୟ କଲେ। ପ୍ରଜାମାନେ ସନ୍ଧି ପ୍ରସ୍ତାବରେ ରାଜି ହୋଇଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ସନ୍ଧି ପ୍ରସ୍ତାବ ଭାଙ୍ଗିଯିବାରୁ ଆକ୍ରମଣ କରିବାକୁ ଉଦ୍ୟତ ହେଲେ।

ଯୁଦ୍ଧକ୍ଷେତ୍ର

ଅର୍ଦ୍ଧବୃତ୍ତାକାରରେ ତାଳଚେର ଟାଉନ୍‌ରୁ ପ୍ରଜାଶକ୍ତି ଦ୍ୱାରା ଅବରୁଦ୍ଧ ହେବାର ଦେଖି ଦରବାର ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ସେନା(ଭାରତ ସରକାରଙ୍କର ମିଲିଟାରୀ ଏବଂ ପୂର୍ବ ଗଡ଼ଜାତ ୟୁନିୟନ ପୋଲିସ୍‌ ଓଗେର) ଚାଳନ କଲେ। ତାଳଚେର ରାଜବାଟୀ, କଚେରୀ ଏବଂ ଅଫିସ୍‌ ସବୁ ରକ୍ଷା କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ତାଳଚେର ଟାଉନର ପଶ୍ଚିମ ଦିଗରେ ଏବଂ ପ୍ରଜାସେନାର ସମ୍ମୁଖରେ ଉକ୍ତ ସେନାକୁ ରଣସଜ୍ଜାରେ ସଜ୍ଜିତ କରାଇଦେଲେ। ଦୁଇ ସେନା ମଧ୍ୟରେ ଉଚ୍ଚ ନୀଚ ଏବଂ ସୁଶ୍ୟାମଳ ଧାନ୍ୟକ୍ଷେତ୍ର। ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟବଧାନ ଅର୍ଦ୍ଧମାଇଲ ମାତ୍ର।

ପୂର୍ବରୁ କୁହାଯାଇଛି ଯେ, ୪ ତାରିଖ ଠାରୁ ବୋମା ଏବଂ ମେସିନ୍‌ଗନ ଖଦିତ ବ୍ରିଟିଶ ବ୍ୟୋମଯାନବାହିନୀ ସମଗ୍ର ତାଳଚେର ଆକାଶରେ ଅତି ନିମ୍ନରେ ଏବଂ ଏପରିକି ଘର ଚାଳ ଓ ବୃକ୍ଷ ଡ଼ାଳକୁ ସ୍ୱର୍ଶ କରି ବିକଟାଳ ଗର୍ଜନ ସହ କାହିଁବା ପ୍ରଚାରପତ୍ର, କାହିଁବା ଧୂଆଁବାଣ ଏବଂ କାହିଁବା ଲୁହବୁହା ବାଣ ବର୍ଷଣ କରୁଥିଲା। କିନ୍ତୁ ଆଜି ବ୍ୟୋମଯାନ ଏ ଦୁଇ ସେନା ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଧାନ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରର ଉପରେ ଉଡ଼ୁଥାଏ। ଆଜିର ଏ ସେନା ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ତୁଳନାର ସ୍ଥାନ ନାହିଁ। ରାଜା ପକ୍ଷରେ ସୁବିଶାଳ ଭାରତ, ସରକାରଙ୍କର ସୁବୃହତ୍‌, ସୁଶିକ୍ଷିତ, ସୁସଜ୍ଜିତ ଏବଂ ସଶସ୍ତ୍ର ସ୍ଥଳ ଏବଂ ବ୍ୟୋମଶକ୍ତି-ପ୍ରଜାଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଲାଠି-ଧନୁଶର ଏବଂ ଖଡ଼ଗ୍‌-ବର୍ଚ୍ଛାଧାରୀ ଅଶିକ୍ଷିତ ଏବଂ ଅଶୃଙ୍ଖଳିତ ଚାଷୀ ମୂଲିଆ ମାତ୍ର। ଏକ ପକ୍ଷରେ ବିଜ୍ଞାନପ୍ରଦତ୍ତ ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ମାରଣାସ୍ତ୍ର ଏବଂ ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ନ୍ୟାୟ ଓ ଜନ୍ମଗତ ଅଧିକାର ପ୍ରାପ୍ତି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଆତ୍ମମରଣ ଅସ୍ତ୍ର।

ଏହିପରି ଅବସ୍ଥାରେ ଉଭୟ ଅସମାନ ସେନା ସଜ୍ଜିତ ଓ ଚାଳିତ। ସେନାଦ୍ୱୟର ମଧ୍ୟସ୍ଥଳରେ ଥିବା ଧାନ୍ୟକ୍ଷେତ୍ର ଉପରେ ବ୍ୟୋମଯାନ ‘ଗଡ଼ ଗଡ଼’ ‘କଟ କଟ’ ନାଦରେ ଅତି ନିମ୍ନରେ ଉଡ଼ୁଥାଏ। କେତେବେଳେ ପ୍ରଜାସେନା ଉପରକୁ ଉଡ଼ିଆସି ପ୍ରଚାରପତ୍ର, ଧୂଆଁବାଣ ଓ ଲୁହବାଣ ପକାଉଥାଏ। କିନ୍ତୁ ପ୍ରଜାମାନେ ଡରିବା କଥା ଦୂରେ ଥାଉ ବରଂ ଅତ୍ୟଧିକ ଉତ୍ତ୍ୟକ୍ତ, ଅନୁପ୍ରାଣିତ ଏବଂ ପ୍ରତିହିଂସାପ୍ରିୟ ହେଉଥାନ୍ତି। କେହି କେହି ବା ବ୍ୟେମଯାନ ଉପରକୁ ଢେଲା ପଥର ମାରୁଥାନ୍ତି।

ବୋମା, ବ୍ୟୋମଯାନ ଏବଂ ଗୋଳାବାରୁଦ ଜନିତ ନିଶ୍ଚିତ ମୃତ୍ୟୁ ଜାଣି ସୁଦ୍ଧା କୃଷକ ସେନା ଧସେଇ ହୋଇ ଆକ୍ରମଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଅଗ୍ରସର ହେଲା। ପ୍ରଜା-ସେନାର ଅଗ୍ରଗତି ଦେଖି ବ୍ରିଟିଶ ଶକ୍ତି ବ୍ୟେମଯାନ ସାହାଯ୍ୟରେ ଧାନ୍ୟକ୍ଷେତ୍ର ମଧ୍ୟରେ କିନ୍ତୁ ଅଗ୍ରଗାମୀ ପ୍ରଜାଶକ୍ତିର କିଛି ଦୂର ସମ୍ମୁଖରେ ଧୂଆଁର ଏବ ପ୍ରାଚୀର (Smoke Wall) ତିଆରିକରିଦେଲା।ଏହିଧୂଆଁ-ପରଦାର ଆଢୁଆଳରେ ଲୁଚିରହି ବ୍ରିଟିଶ ମିଲିଟାରୀ ପ୍ରଜାସେନା ଉପରେ ଅଜସ୍ର ଗୁଳି ବର୍ଷଣ କଲା। କିନ୍ତୁ ସୈାଭାଗ୍ୟବଶତଃ କୃଷକ ସେନା ରାଇଫ୍ଲରେଞ୍ଜର (Rifle range) ବାହାରେ ଥିବାରୁ ଶତ୍ରୁର ପଦାତିକ ବାହିନୀର ସମସ୍ତ ଚେଷ୍ଟା ବିଫଳ ହେଲା। ସ୍ଥଳସେନାର ଯତ୍ନ ବିଫଳ ହେବା ଦେଖି ଏବଂ ପ୍ରଜାସେନାର ଅଦ୍ଭୂତ ସାହାସ ଓ ବିକ୍ରମ ଉପଲବ୍ଧି କରି ଶତ୍ରୁ ବ୍ୟୋମଯାନରୁ ବୋମା ଓ ମେସିନ୍ଗନ୍ରୁ ଗୋଳା ବର୍ଷଣ କରିବାର ଚେଷ୍ଟା କଲା। ପ୍ରଜା-ବାହିନୀ ଉପରକୁ ବ୍ୟୋମଯାନ ଉଡ଼ିଗଲା ଏବଂ ଅନ୍ଧାଧୂନ୍ଧ ଅଜସ୍ର ବୋମା ଓ ମେସିନ୍‌ଗନରୁ ଗୋଳା ନିକ୍ଷେପ କଲା। ସୈାଭାଗ୍ୟବଶତଃ ଜଙ୍ଗଲ ଓ ଆମ୍ବତୋଟା ଥିବାରୁ ଶତ୍ରୁର ଏ ଚେଷ୍ଟା ମଧ୍ୟ ଆଶାନୁରୂପ ସଫଳ ହୋଇପାରିଲା ନାହିଁ। ଶତ ଶତ ବ୍ୟକ୍ତି କ୍ଷତବିକ୍ଷତ ହୋଇଗଲେ। ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତି ମରିଗଲେ। ଦର୍ଶକମାନେ କହନ୍ତି ଯେ, ଲରୀ ଲରୀ କରି ମୃତ ଦେହ ବୁହା ହୋଇେ ବଢ଼ିଥିବା ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ନଦୀରେ ପକାଇ ଦିଆଗଲା।

୧୯୪୨ର ଭାରତ ଛାଡ଼ ବା Quit India Agitation ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ କଂଗ୍ରେସ ତଥା ଭାରତବାସୀ ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ ଠାରୁ ସ୍ୱାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଚଳାଇଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ଆନ୍ଦୋଳନର ଭୀଷଣତା ଓ ବ୍ୟାପକତା ବିଚାରରୁ ଦେଶରେ କେବଳ ୫ଟି ସ୍ଥାନରେ ତାହା ଦବାଇବାକୁ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ବ୍ୟେମଯାନରୁ ଗୋଳା ବର୍ଷଣ କରିଥିଲେ। ଏହି ପାଞ୍ଚଟି ସ୍ଥାନ ମଧ୍ୟରୁ ତାଳଚେର ଗୋଟିଏ। ଏଥିରୁ ପ୍ରମାଣିତ ହେଉଛି ଯେ, ତାଳଚେର ଜନତା ଦେଶର ସ୍ୱାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ନିମନ୍ତେ ତୀବ୍ର, ଭୀଷଣ ଏବଂ ବ୍ୟାପକ ଆନ୍ଦୋଳନ କରିଥିଲେ। ଏ ଉକ୍ତିର ପ୍ରମାଣ ୧୯୪୨ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ମାସର ପାର୍ଲିଆମେଣ୍ଟ ବିବରଣୀରେ ନିମ୍ନମତେ ଲିପିବଦ୍ଧ କରାଯାଇଛି।

COUNCIL OF STATE DEBATES

(OFFICIAL REPORT)

VOLUME II,1942

(21st to 29th Septmber, 1942)

FIFTH SESSION OF THE FOURTH COUNCIL OF STATE,1942

MACHINE-GUNNING OF MOBS FROM THE AIR

66.THE HONOURABLE PANDIT H.N.KUNZRU : Have mobs been machine-gunned from the air anywhere? If so, what are the places where this has happened?

GENERAL THE HONOURABLE SIR ALAN HARTLEY: Yes, at the following five places:

1.On the railway near Ciriek in Patna district, about 12 miles south of Bihar Sharif.

2.On the railway line Bhagalpur too Sahibganj, in Bhagalpur district, about 15 miles south of Kursela.

3.Near Ranaghat some 16 miles south of Krishnagar in Nadia district.

4.At a railway halt between Pasraha and Mahesh Khunt in Monghyr district, on the line from Hajipur to Katihar.

5.Two or three miles south of Talcher city in Talcher State.

(Printed as Pages 163 and 164 of the above volume, dated 25th September, 1942)

ଛତ୍ରଭଙ୍ଗ

ଆଗ, ପଛ, ବାମ, ଡ଼ାହାଣ ଏବଂ ଆକାଶ ଏହିପରି ପାଞ୍ଚଦିଗରୁ ଅଜସ୍ର ଗୋଳା ବର୍ଷଣର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇ ଲୁହବୁହା ଗ୍ୟାସରେ ଅନ୍ଧ ଏବଂ ଧୂଆଁବାଣରେ ରୁଦ୍ଧଶ୍ୱାସ ହୋଇ ଜନତା ଛତ୍ରଭଙ୍ଗ ଦେବାକୁ ଲାଗିଲା। ଛତ୍ରଭଙ୍ଗ ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ପଳାୟିତ ଜନତାର ପଶ୍ଚାଦ୍ଧାବନପୂର୍ବକ ବ୍ୟୋମଯାନ ପୂର୍ବବତ୍‌ ଗୋଳା ବର୍ଷଣ କଲା। ପଦାତିକ ବାହିନୀ ବ୍ୟୋମଯାନ ଦ୍ୱାରା ସୁରକ୍ଷିତ ହୋଇ ପଳାୟମାନ ଜନତାକୁ ଆକ୍ରମଣ କଲା। ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ଆଠ ଦଶଖଣ୍ଡ ଗ୍ରାମରେ ମିଲିଟାରୀ ଫୈାଜ ପ୍ରବେଶ କରି ସ୍ତ୍ରୀ, ଶିଶୁ ଏବଂ ବୃଦ୍ଧଙ୍କ ଉପରେ ସୁଦ୍ଧା ପାଶବିକ ଅତ୍ୟାଚାରପୂର୍ବକ ଲୁଟତରାଜ କଲା। ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ତିନିଶହ ପ୍ରଜା-ସୈନ୍ୟଙ୍କୁ ଗିରଫଦାର କରାଗଲା। ପଶୁବଳର ଶାରୀରିକ ବିଜୟ ହେଲା।

ଜନସେନା ଛତ୍ରଭଙ୍ଗ ଦେଲା ସତ୍ୟ, କିନ୍ତୁ ଖଣ୍ଡଯୁଦ୍ଧ ଚଳାଇବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ମନରେ ରଖିଥିଲା। ବୋମା, ବ୍ୟୋମଯାନ,ମେସିନ୍‌ଗନ୍‌ ଏବଂ ପଦାତିକ ବାହିନୀବିଶିଷ୍ଟ ବ୍ରିଟିଶ ଶକ୍ତି ୪ବର୍ଗମାଇଲ୍‌ ପରିମିତ କେବଳ ତାଳଚେର ଟାଉନ୍‌କୁ ପ୍ରଜାଙ୍କ ଆକ୍ରମଣରୁ ରକ୍ଷାକଲା ସତ୍ୟ, କିନ୍ତୁ ୪୦୦ ବର୍ଗମାଇଲ୍‌ ବ୍ୟାପୀ ମଫସଲର ଗ୍ରାମଗହଳ ପ୍ରଜାଶକ୍ତିର ନବପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ପଞ୍ଚାୟତ ଶାସନାଧୀନରେ ରହିଲା।

ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅତ୍ୟଧିକ ପଶୁବଳ ଦ୍ୱାରା ବିଜୟୀ ହୋଇ ନଅ ତାରିଖ ଠାରୁ ଷ୍ଟେଟ୍‌ ସରକାର ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରର ସେହି ବୋମା, ବ୍ୟୋମଯାନ ଏବଂ ପଦାତିକ ବାହିନୀର ସାହାଯ୍ୟରେ ନବଗଠିତ ଚାଷୀ-ମୂଲିଆର ଗ୍ରାମରାଜ୍ୟ ସରକାର ଧ୍ୱଂସକରି ପୂର୍ବର ଏକଛତ୍ରବର୍ତ୍ତୀ ଅତ୍ୟାଚାର ଶାସନ ସ୍ଥାପନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯାତ୍ରା କଲା। ଏ ଅଭିଯାନରେ ପଦାତିକ ବାହିନୀର ଆଗେ ଆଗେ ବ୍ୟୋମଯାନ ଉଡ଼ି ନିରୀକ୍ଷଣ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥାଏ। ରାସ୍ତା ନିରାପଦ ହୋଇଗଲେ ବ୍ୟୋମଯାନ ପଛେ ପଛେ ପଦାତିକ ବାହିନୀ ଗ୍ରାମେ ଗ୍ରାମେ ଯାଇ ପୁନର୍ବିଜୟ କରୁଥାଏ। ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ପ୍ରଜାଙ୍କ ଠାରୁ ସମୂହ ଜରିମନା ଅସୁଲ କରି ଅତ୍ୟାଚାର,ଲୁଟତରାଜ ଏବଂ ନାରୀ ଧର୍ଷଣ ମଧ୍ୟ କରାଯାଉଥାଏ। ଏହିପରି ପ୍ରାୟ ଏକ ମାସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅଭିଯାନ ଚଳାଇ ବ୍ରିଟିଶ ସେନା ତାଳଚେର ବିଜୟୀ ପ୍ରଜାଙ୍କୁ ପରାଜୟ କରିବାରେ ଲାଗିଲା। ଅନେକ ସ୍ଥଳେ ପ୍ରଜାମାନେ ମିଲିଟାରୀଙ୍କର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ଶତ୍ରୁର ଅତ୍ୟଧିକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଶକ୍ତି ଯୋଗୁଁ ପଛେଇବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ।

ଚତୁର୍ଥ ଶିବିରରେ ମନ୍ତ୍ରଣା

ଛତ୍ରଭଙ୍ଗ ପରେ ଆମ ସେନାପତିମନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅଧିକାଂଶ ଚତୁର୍ଥ ଶିବିରକୁ ଆସିଲେ। ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ପୁନର୍ବାର ମନ୍ତ୍ରଣା ଚାଲିଲା। ପ୍ରଜାମାନେ ଖଣ୍ଡଯୁଦ୍ଧ କରି ବ୍ରିଟିଶ ଶକ୍ତିର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାକୁ ଜିଦ୍‌ ଧରି ବସିଲେ। କାପ୍ତାନ ଓ ସେନାପତିମାନେ ମଧ୍ୟ କେତେକେ ସେଥିରେ ରାଜି ହେଲେ। କିନ୍ତୁ ଇତିମଧ୍ୟରେ ଖବର କାଗଜମାନଙ୍କରେ ମୁଁ ଦେଖିଲି ଯେ, ଭାରତରେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଜାଗାରେ ବିଦ୍ରୋହ କ୍ରମଶଃ ଦବିଗଲାଣି। ଲୋକେ ସମୂହ ଜରିମାନାର ପ୍ରତିରୋଧ ନକରି ତାହା ଦେଇଥିବା କଥା ମଧ୍ୟ କାଗଜରୁ ପଡ଼ିଲି। ଅଧିକନ୍ତୁ ଖବର ପାଇଲି, ଓଡ଼ିଶାରେ କୈଣସି ଆନ୍ଦୋଳନ ନାହିଁ। ସର୍ବୋପରି ତାଳଚେର ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟକୈାଣସି ଷ୍ଟେଟ୍‌ରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ମଧ୍ୟ ନାହିଁ। ଢେଙ୍କାନାଳର ମଢ଼ି ସବ୍‌ଡ଼ିଭିଜନରେ ଯାହାକିଛି ଆନ୍ଦୋଳନ ଥିଲା, ତାହା ମଧ୍ୟ ଦମିତ। ଦେଖିଲି ଅନ୍ୟ କୈାଣସି ଆଡ଼େ ଆନ୍ଦୋଳନ ନଥିବା ବଶତଃ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ଉତ୍କଳ ଖଣ୍ଡର ସମସ୍ତ ଶକ୍ତି ତାଳଚେର ପ୍ରଜାଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ପ୍ରୟୋଗ କରୁଛି। ଏହିସବୁ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରଜାଙ୍କର ଅନିଚ୍ଛା ସତ୍ତ୍ୱେ ଗ୍ରାମମାନଙ୍କରେ ବ୍ରିଟିଶ ଶକ୍ତିର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବା କାର୍ଯ୍ୟ ବନ୍ଦ କରିଦେଲୁ। କିନ୍ତୁ ଆମର କେତେକ ବନ୍ଧୁକଧାରୀ ସୈନ୍ୟଙ୍କୁ ଏକତ୍ରିତ କରି ସୁସଙ୍ଗଠିତ କରାଗଲା। ଏହି ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଗରିଲା ସୈନ୍ୟ ବା ଗୁପ୍ତ ସୈନ୍ୟବାହିନୀ ଆଖ୍ୟ ଦିଆଗଲା। ଏହି ସୈନ୍ୟମାନେ ଖଣ୍ଡଯୁଦ୍ଧ ଚଳାଇ ପ୍ରଜାଙ୍କୁ ସରକାରର ଅତ୍ୟାଚାରରୁ ରକ୍ଷା କରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଲେ। ନିଶ୍ଚିତ ହେଲା ଯେ, ସମସ୍ତ କର୍ମକର୍ତ୍ତା ଫେରାର ହୋଇ ରହିବେ। ଆମ ଭିତରୁ କେତେକେ ଯାଇ ଭାରତର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳରେ କ’ଣ ହେଉଛି ତାହା ଦେଖିବେ। କୈାଣସି ପ୍ରାଦେଶିକ, ଆନ୍ତଃପ୍ରାଦେଶିକ କିମ୍ୱା ସାରା ଭାରତୀୟ ଦଳର ସମ୍ପର୍କ, ସହଯୋଗ ଓ ସହାୟତାରେ ସମ୍ଭବପର ହେଲେ ଯୁଦ୍ଧ ଚଳାଯିବ। ସ୍ଥିର ହେଲା ମୁଁ ଜଣେ ଦୁଇଜଣଙ୍କୁ ସଙ୍ଗରେ ନେଇ ବିହାର ଓ ବଙ୍ଗଳା ପ୍ରଦେଶକୁ ଯିବି। ଅନ୍ୟମାନେ ଜଙ୍ଗଲରେ ଲୁଚି ରହି ଖଣ୍ଡଯୁଦ୍ଧ ପୂର୍ବକ ପ୍ରଜାଙ୍କୁ ଅତ୍ୟାଚାରରୁ ରକ୍ଷା କରିବାର ଚେଷ୍ଟା କରିବେ।

ଗରିଲା ସୈନ୍ୟ ଓ ଖଣ୍ଡଯୁଦ୍ଧ

ଯେଉଁ କର୍ମୀ ଏବଂ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବକମାନେ ଫେରାର ହୋଇ ଜଙ୍ଗଲରେ ଲୁଚି ରହିଥିଲେ, ସେମାନେ ଗରିଲା ସୈନ୍ୟରେ ପରିଣତ ହେଲେ। ସେମାନଙ୍କ ହାତରେ ବନ୍ଧୁକ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ଥାଏ। ବାସ୍ତବିକ ଏହି ବନ୍ଧୁକଧାରୀ ସ୍ୱଚ୍ଛାସେବକମାନେ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କୁ ସରକାରର ଅମାନୁଷିକ ଅତ୍ୟାଚାର ଓ ଶୋଷଣରୁ ରକ୍ଷାକଲେ। ଅବଶ୍ୟ ଏ ଗରିଲା ସୈନ୍ୟଙ୍କର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ସତ୍ତ୍ୱେ ସରକାର ଅତ୍ୟାଚାର ଚଳାଇଲା; କିନ୍ତୁ ଯଦି କର୍ମୀ ଓ ନେତାମାନେ ଫେରାର୍‌ ହୋଇ ଗରିଲା ଯୁଦ୍ଧ ଚଳାଇ ନଥାନ୍ତେ, ତାହାହେଲେ ସରକାରର ଅତ୍ୟାଚାର ଆହୁରି ୧୦ଗୁଣ ବଢ଼ିଯାଇଥାନ୍ତା। ଏ ଗରିଲା ସୈନ୍ୟମାନେ ଦିନଯାକ ଲୁଚି ରହିଥାନ୍ତି, ରାତ୍ରିରେ ଗ୍ରାମେ ଗ୍ରାମେ ବୁଲି ଲୋକଙ୍କୁ ଧୈର୍ଯ୍ୟ, ସାହାସ ଏବଂ ଉତ୍ସାହ ଦେଉଥାନ୍ତି ଏବଂ ସରକାର ଯେଉଁ ବିରୋଧ ପ୍ରଚାର କରୁଥାଏ, ତାହାର ଖଣ୍ଡନ କରୁଥାନ୍ତି। ଏମାନଙ୍କର ପ୍ରଧାନ କାର୍ଯ୍ୟଥିଲା ଯେଉଁ ଅଫିସର ଓ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ସରକାରର ଗୁମାସ୍ତା, ଗୋଇନ୍ଦା ଓ ଦଲାଲ୍ ହୋଇ ପ୍ରଜାଙ୍କ ପ୍ରତି ଅତ୍ୟାଚାର କରୁଥାନ୍ତି କିମ୍ବା କରାଉଥାନ୍ତି,ସେମାନଙ୍କୁ ଶାରିରୀକ ଓ ଆର୍ଥିକ ଦଣ୍ଡ ଦେବା। ଏତ୍‌ଦ୍ୱାରା ଅନେକ ସରକାରୀ ଏଜେଣ୍ଟ ଦବିଗଲେ। ଏହିପରି ଏ ସୈନ୍ୟମାନେ ୮ମାସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅର୍ଥାତ୍‌ ୧୯୪୩ର ମଇମାସ ଶେଷ ସୁଦ୍ଧା ସରକାର ଅତ୍ୟାଚାର ଓ ଅପପ୍ରଚାର ବିରୁଦ୍ଧରେ ସଫଳତାର ସହିତ କାର୍ଯ୍ୟ କଲେ । ୧୯୪୩ ମଇମାସ ଶେଷ ସପ୍ତାହରେ ତାଳଚେର ଦରବାରଙ୍କର ମିଲିଟାରୀ ପୋଲିସ୍‌ ଏବଂ ରିଜର୍ଭ ସୈନିକମାନେ ଆମ ପ୍ରଜାଙ୍କ ଏହି ଗରିଲା ବାହିନୀର ଶିବିର ଓ ଗତିପଥ ଜାଣିପାରି ଦିନେ ରାତ୍ରିରେ ହଠାତ୍‌ ଆକ୍ରମଣପୂର୍ବକ ଯଦୃଚ୍ଛା ଏବଂ ଅନ୍ଧାଧୂନ୍ଧ ଗୁଳିବର୍ଷଣ କଲେ। ଆମର ସୈନିକମାନେ ସେଦିନ କ୍ଲାନ୍ତିବଶତଃ ଶୋଇପଡ଼ିଥିଲେ। ତେଣୁ ଉଠିକରି ନିଜକୁ ସମ୍ଭାଳୁ ସମ୍ଭାଳୁ ଶତ୍ରୁ ଘେରାଉ କରି ଅନବରତ ଗୁଳି ଚଳାଇଲେ। ଆମ ଗରିଲା ସୈନ୍ୟଙ୍କର ସେନାପତି ଓ ଆଉଜଣେ ସୈନିକ ଶତ୍ରୁର ଗୁଳି ଆଘାତରେ ପ୍ରାଣ ହରାଇଲେ। ଅନ୍ୟମାନେ କ୍ଷତ ବିକ୍ଷତ ହୋଇ କେବଳ ପ୍ରାଣ ନେଇ ସମସ୍ତ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ଛାଡ଼ି ପଳାଇଗଲେ। ଏହି ଦିନ ଠାରୁ ଗରିଲା ସେନା ଭାଙ୍ଗିଦିଆଗଲା ଏବଂ ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ସୁରକ୍ଷିତ ଅଞ୍ଚଳକୁ ହଟାଇ ନିଆଗଲା।

ପଞ୍ଚମ ଶିବିର

ଏତେବେଳକୁ ଓଡ଼ିଶାରେ ଅନ୍ୟତ୍ର ଆନ୍ଦୋଳନ ନଥିବାରୁ ଶତ୍ରୁର ବ୍ରିଟିଶ, ଓଡ଼ିଶା ଓ ଓଡ଼ିଶା ଗଡ଼ଜାତମାନଙ୍କରେ ମିଳିତ ଶକ୍ତି ଆମ ବିରୁଦ୍ଧରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଗଲା। ଆମ୍ଭେମାନେ ଚରୁର୍ଦ୍ଦିଗରୁ ଶତ୍ରୁସେନା ଦ୍ୱାରା ଅବରୁଦ୍ଧ ହୋଇଗଲୁ। ତେଣୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ସେମାନଙ୍କ ଘେରରୁ ପଳାଇଯାଇ ଅନ୍ୟତ୍ର ଶିବିର ସ୍ଥାପନ କଲୁ। ଏହି ପଞ୍ଚମ ଶିବିରରେ ଅଧିକାଂଶ ନେତୃସ୍ଥାନୀୟ ବ୍ୟକ୍ତି, କର୍ମକର୍ତ୍ତା ଓ ବନ୍ଧୁକଧାରୀ ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ଏକେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଆଲୋଚନା ହେଲା। ମୋତେ ଧରିବା କିମ୍ବା ମାରିବା ପାଇଁ ଶତ୍ରୁର ଚେଷ୍ଟା ଏତେ ବ୍ୟାପକ ଏବଂ ପ୍ରବଳ ହେଲା ଯେ, ମୋ ପକ୍ଷେ ତାଳଚେର କିମ୍ବା ଓଡ଼ିଶାରେ ଅନ୍ୟତ୍ର ରହିବା ଅସମ୍ଭବ ହେଲା। ତେଣୁ ପୂର୍ବ କଳ୍ପନା ଅନୁସାରେ ଆନ୍ତଃପ୍ରାଦେଶିକ କିମ୍ବା ନିଖିଳ ଭାରତ ସାମରିକ ଅନୁଷ୍ଠାନମାନଙ୍କରେ ସମ୍ପର୍କ ଓ ସହଯୋଗ ଲାଭ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ପଞ୍ଚମ କ୍ୟାମ୍ପରୁ ମୁଁ ବିହାର, ବଙ୍ଗଳା କିମ୍ବା ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ ଅଭିମୁଖେ ଯାତ୍ରା କରିବାକୁ ସ୍ଥିର କଲି। କିନ୍ତୁ କିପରି କେଉଁଠାକୁ ଏବଂ କାହା ପାଖକୁ ଯିବି, ତାହା ମଧ୍ୟ ଠିକ୍‌ ନଥିଲା; କାରଣ ସେତେବେଳେ ଓଡ଼ିଶା ବାହାରେ ମୋର ଅନ୍ୟ କେହି ପରିଚିତ ବ୍ୟକ୍ତି ନଥିଲେ ଏବଂ ମୋ ହାତରେ ମଧ୍ୟ ଟଙ୍କା ପଇସା ନଥିଲା।

ସମ୍ପର୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଓଡ଼ିଶା ପରିତ୍ୟାଗ

ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସ୍ଥିର ହେଲା ଯେ, ଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ କେବଳ ମୁଁ ଯିବି, କିନ୍ତୁ ମୋ ସଙ୍ଗରେ ଆଉ ଏକ ବ୍ୟକ୍ତି ନିତାନ୍ତ ପକ୍ଷେ ଦରକାରେ। ତେଣୁ ମୋର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସଙ୍ଗୀ ଓ ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳର ଜଣେ ବିଶ୍ୱସ୍ଥ ଏବଂ ଆଗୁଆ କର୍ମୀ ଶ୍ରୀ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ଓରଫ ଗାଣ୍ଡୁ ସାହୁ ମୋର ସାଥୀଭାବେ ଯିବାର ନିର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଟ ହେଲା। ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କର୍ମକର୍ତ୍ତାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସର୍ବଶ୍ରୀ ଗୈାରୀଶଙ୍କର ପ୍ରଧାନ, ବନମାଳୀ ପ୍ରଧାନ, ବିଚ୍ଛନ୍ଦ ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରଧାନ, କାଳିନ୍ଦୀ ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରଧାନ,ଝାଲୁ ଦାସ ଓ କୃତ୍ତିବାସ ରଥ ଓଗେର ନିଜ ନିଜର କ୍ଷେତ୍ର ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ବାଣ୍ଟିନେଲେ। ଗରିଲା ବାହିନୀର କ୍ଷେତ୍ର-ସେନାପତି (Field marshal) ଶ୍ରୀ ମହେଶ୍ୱର ପ୍ରଧାନ ଓ ଶ୍ରୀ ଫିରିଙ୍ଗି ପ୍ରଧାନ ଓ ଶ୍ରୀ ଫିରିଙ୍ଗି ପ୍ରଧାନମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କର ନୀତି ଓ ଗତିବିଧି ବିଷୟରେ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଏବଂ ଉପଦେଶ ଦିଆଗଲା। ରାତ୍ର ୧୨ଟା ସମୟରେ ବିଦାୟ ନେଇ ପ୍ରତ୍ୟେକ ନିଜ ନିଜର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ପାଳନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ପୃଥକ ହେଲୁ। ଅର୍ଥର ନିତାନ୍ତ ଅଭାବ ଥିବାରୁ କେବଳ ଦୁଇଜଣ ପାଇଁ ଅଠରଟଙ୍କା ମାତ୍ର ସଙ୍ଗରେ ରଖିଲୁ। ଜେଲ୍‌ରୁ ପଳାୟନ ଦିନ ଠାରୁ ଏପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅର୍ଥାତ୍‌ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୧୯ ତାରିଖ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କେବେହେଲେ ଛାତତଳେ କିମ୍ବା ଶୁଖିଲା ଭୂଇଁରେ ଶୋଇନଥିଲୁ। ସବୁଦିନ ଜଙ୍ଗଲରେ, ପଥର କିମ୍ବା ଓଦା ଭୂଇଁରେ, ବର୍ଷାରେ ଆକାଶ ତଳେ ଶୋଇ ଆସୁଥିଲୁ।

କିନ୍ତୁ ଗତ ୧୮ଦିନ ମଧ୍ୟରେ ଆଜି ସୈାଭାଗ୍ୟବଶତଃ ଶୋଇବା ପାଇଁ ଜଙ୍ଗଲ ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ଓଦା ମଞ୍ଚା ମିଳିଲା । ଆମେ ଦୁଇଜଣ ଶୋଇଲୁ। ରାତ୍ରିରେ ବର୍ଷା ହେତୁ ରାତି ଚାରିଟା ବେଳେ ପାଣି ଗଳିବାରୁ ନିଦ ଭାଙ୍ଗିଗଲା। ଆମ୍ଭେମାନେ ଗନ୍ତବ୍ୟ ପଥରେ ବାହରିଲୁ। କିନ୍ତୁ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ଧରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଶତ୍ରୁ ହଠାତ୍‌ ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ଗ୍ରାମକୁ ଘେରାଉ କରି ଯଦୃଚ୍ଛା ଗୁଳି ଫାଏର କଲା। ଆମେ ଦୁଣଜଣ ପଳାଇଗଲୁ। ଅନ୍ୟ କର୍ମକର୍ତ୍ତା ଯେ ଯେଉଁଆଡ଼େ ଥିଲେ,ପଳାଇଯିବାକୁ ଲାଗିଲେ। ପଳାଇଯିବା ସମୟରେ ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳର ତତ୍କାଳୀନ କର୍ମକର୍ତ୍ତା ଶ୍ରୀମାନ୍‌ ବିଚ୍ଛନ୍ଦ ଚନ୍ଦ୍ର ଓ କାଳିନ୍ଦୀ ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରଧାନମାନେ ଦୃଷ୍ଟିରେ ପଡ଼ିଲେ। ଭାବିଲି କାଲି ରାତ୍ରିରେ ଆମ୍ଭେମାନେ ବିଦାୟ ହୋଇଥିଲୁ, ଆଜି ସକାଳେ ବିପଦପୂର୍ଣ୍ଣ ସମୟରେ ଏ ଦୈବୀ ମିଳନ ହେଲା; ଭଗବାନଙ୍କର ଇଚ୍ଛା ଏ ଦୁଇଜଣ ମଧ୍ୟ ସଙ୍ଗରେ ଯିବେ। ତେଣୁ ଏ ଦୁଣଜଣଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ସଙ୍ଗରେ ନେଇ ଯାତ୍ରା କଲି।

ବର୍ତ୍ତମାନ ଆମ୍ଭେମାନେ ୪ଜଣ। ହାତରେ ଅର୍ଥ ନାହିଁ। କେବଳ ଅଠର ଟଙ୍କା ମାତ୍ର। ତେଣୁ କିଛି ଅର୍ଥର ଆବଶ୍ୟକ। ଏ ସମ୍ପର୍କରେ ଅନୁଗୋଳ ସନ୍ତରାବନ୍ଧ ମୈାଜାର ବିଶିଷ୍ଟ ଜାତୀୟବାଦୀ କର୍ମୀ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରଧାନଙ୍କୁ ଜଣାଇଲୁ। ସେ ଯଥାସାଧ୍ୟ ଆର୍ଥିକ ସାହାଯ୍ୟ ଦେଲେ ଏବଂ ପ୍ରବଳ ବୃଷ୍ଟି ଓ ଝଞ୍ଜା ସତ୍ତ୍ୱେ ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କ ଅଜ୍ଞାତରେ ରାତ୍ରିତମାମ ବିଲ, ବଣ, ନଦୀ ଏବଂ ନାଳ ଅତିକ୍ରମ କରାଇ ୨୦ ତାରିଖ ସକାଳେ ଅନୁଗୋଳର ରାଇପାଳ ମୈାଜା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପହଞ୍ଚାଇଦେଲେ। କେବଳ ସେତିକି ନୁହେଁ, ଏଠାରେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କର ଜଣେ ବିଶ୍ୱସ୍ତ ସଙ୍ଗୀ ଶ୍ରୀ ଛେଲୁ ବୈଦ୍ୟଙ୍କୁ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ରକ୍ଷୀ ଓ ପଥପ୍ରଦର୍ଶକ କରାଇଦେଲେ। ଶ୍ରୀ ଛେଲୁ ବୈଦ୍ୟ ଜାତିରେ ବାରିକ। କବିରାଜୀ କରିନ୍ତି। ସେ ଜଣେ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀ ବାଣୁଆ(ଶିକାରୀ)। ‘ନରଣାଂ ନାପିତୋ ଧୂର୍ତ୍ତଃ’ ଏ ଉକ୍ତିଟି ଏହାଙ୍କେ ପକ୍ଷେ ଷୋଳଅଣାରେ ସତ୍ୟ। ମୋ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ତାଙ୍କର ସେବା ଓ ସହାୟତା ନିତାନ୍ତ ଦରକାର ବୋଲି ପୂର୍ଣ୍ଣବାବୁ ଜଣାଇଥିବାରୁ ସେ ଉତ୍ସାହ ଏବଂ ଆଗ୍ରହର ସହିତ ଅଣ୍ଟାଭିଡ଼ି ବାହାରି ପଡ଼ିଲେ। ନିଜେ ଏକ ବନ୍ଧୁକ ଏବଂ ତାଙ୍କର ପେଣ୍ଠିଆ(ସହକାରୀ ଶିକାରୀ) ଆଉ ଏକ ବନ୍ଧୁକ ସଙ୍ଗରେ ଧରି ବାହାରିଲେ। ଛେଲୁ ବୈଦ୍ୟ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଆଗରେ ଏବଂ ପେଣ୍ଠିଆ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ପଛରେ ରକ୍ଷୀ ଓ ପଥପ୍ରଦର୍ଶକ ରୂପେ ଯାତ୍ରା କଲେ। ତାଙ୍କ ପେଣ୍ଠିଆକୁ ମୋର ପରିଚୟ ଦିଆହୋଇ ନଥାଏ। କୈଣସି ଗ୍ରାମକୁ ନ ନେଇ ଘୋର ଅରଣ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ବାଟ କଢ଼ାଇଲେ। ରାସ୍ତାରେ ନାନା ମଧୁର ଗଳ୍ପ ବିଶେଷତଃ ଜେଲ୍‌ରୁ ମୋର ଅନ୍ତର୍ଦ୍ଧାନ ସମ୍ପର୍କରେ ଅନେକ ଐଶ୍ୱରିକ ଓ ଚମକପ୍ରଦ ଜନରବ କହୁଥାନ୍ତି। ତାଙ୍କ ପେଣ୍ଠିଆ ଥିବା ହେତୁ ମୋତେ ଲକ୍ଷ୍ୟ ନକରି ସବୁବେଳେ ତାଳଚେରର ପବିତ୍ର ବାବୁଙ୍କ ବିଷୟ ଗଳ୍ପ କରୁଥାନ୍ତି। ପେଣ୍ଠିଆର ମଧ୍ୟ ମୋତେ ସନ୍ଦେହ କରିବାର ଉପାୟ ନାହିଁ, କାରଣ ସେତେବେଳେ ମୁଁ ଓ ମୋ ସଙ୍ଗରେ ଥିବା ୩ଜଣ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ, ବିଚ୍ଛନ୍ଦ ଓ କାଳିନ୍ଦୀ ପ୍ରଧାନମାନଙ୍କର ଲୁଗାବୁହା ଚାକର ରୂପେ ଯାଉଥାଏ। ବେଶୀ ତ ଲୁଗା ନଥାଏ; ତେବେ ଯାହାକିଛି ଥାଏ ସେସବୁ ଏକାଠି ଗଣ୍ଠିଲି କରି ପିଠିରେ ପକାଇ ମୁଣ୍ଡରେ ଗୋଟିଏ ଝାମ୍ପି ଏବଂ ହାତରେ ଖଣ୍ଡେ ବାଡ଼ି ଧରି ଚାକର ଭାବେ ଯାଉଥାଏ।

ଛେଲୁ ବୈଦ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଥାନରେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ପହଞ୍ଚାଇଦେଲେ। ସେଠାରେ ଖାଇବା ପିଇବାର ବନ୍ଦୋବସ୍ତ କରାଇ ଗ୍ରାମର ସର୍ବରାକାରର ଗୁହାଳେ ରଖାଇଦେଲେ। ବାହାନା ଦେଉଥାଉ ଯେ, ଆମ୍ଭେମାନେ ଅନୁଗୋଳ ଗଣ୍ଡବେରହର ବାରିକ। ବନ୍ୟା ଦେଖିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଗ୍ରାମକୁ ଯାଉଛୁ। କିନ୍ତୁ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଲୁଗାପଟା ନିତାନ୍ତ ମଇଳା ଏବଂ ସେସବୁ କନ୍ୟାଦେଖା ଯାତ୍ରୀର ଅଯୋଗ୍ୟ ଥିବାରୁ ଗ୍ରାମର ଲୋକମାନେ ସନ୍ଦେହ କଲେ। ମୁଁ ତ ଥିଲି ଗଣ୍ଠୁଲି ବୁହା ଚାକର। ତେଣୁ କ୍ଲାନ୍ତିର ବାହାନା ଦେଖାଇ ମୁହଁ ମାଡ଼ି ଚେଇଁକରି ଶୋଇେପଡ଼ିଲି। ଗ୍ରାମର ଲୋକ ରୁଣ୍ଡ ହୋଇଗଲେ। ମୋର ଜେଲ୍‌ରୁ ଅଦୃଶ୍ୟ ହେବାର ନାନା ପ୍ରକାର ଗଳ୍ପ ଓ ଘଟଣା କହୁଥାନ୍ତି। ରାଜା ମୋତେ ମାରିଦେଲା ବୋଲି କେତେକ ରାଜାଙ୍କୁ ଅଭିଶାପ ଦେଉଥାନ୍ତି ଏବଂ କେତେକ ଯୁବକ ରାଜାଙ୍କୁ ମାରି ରକ୍ତ ପିଇବାକୁ କହୁଥାନ୍ତି। ୧୯୩୮ଠାରୁ ତାଳଚେର ଆନ୍ଦୋଳନ ଯୋଗୁ ବାମଣ୍ଡା, ବଣାଇେ, ରେଢ଼ାଖୋଲ, ଆଠମଲ୍ଲିକ, ପାଲଲହଡ଼ା ଓ କେନ୍ଦୁଝର ପ୍ରଭୃତି ଓଡ଼ିଶା ଗଡ଼ଜାତରେ ପ୍ରଜାମାନେ ରାଜାମାନଙ୍କର ବେଠି, ବେଗାରୀରୁ କିପରି ମୁକ୍ତିଲାଭ କରିଥିଲେ ସେକଥା କହୁଥାନ୍ତି। ପବିତ୍ରବାବୁଙ୍କ ବିଷୟରେ ନାନା ପ୍ରକାର ପ୍ରଶ୍ନ ମୋର ସାଥୀ ବାବୁ ତିନିଜଣଙ୍କୁ ପଚାରୁଥାନ୍ତି। ଗ୍ରାମବାସୀମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟରୁ ୪/୫ଜଣ ଆମ ଦଳକୁ ତାଳଚେରିଆ କଂଗ୍ରେସ ଲୋକ ବୋଲି ସନ୍ଦେହ କଲେ। ୪/୬ ଜଣ କହିଲେ ଯେ, ସେମାନେ ପବିତ୍ର ବାବୁଙ୍କୁ(ମୋତେ) ଚିହ୍ନିଛନ୍ତି। ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ମୋର ରୂପ ବର୍ଣ୍ଣ କହିଗଲେ। ମୋର ସଙ୍ଗୀ ତିନିଜଣଙ୍କୁ ନାନା ପ୍ରକାର ଜେରା କଲେ। ମୁଁ ଚେଇଁ ଶୋଇ ଦେଖିଲି ଆମ୍ଭେମାନେ ବିପତ୍ତିରେ। ହଠାତ୍ ଭାତ ଖାଇ ପଳାଇଯିବାର ଇଶାରା ଦେଲି। ସେଠାରୁ ଉଠିଯାଇ ଭାତ ଖାଇଲୁ। ଶୀଘ୍ର ସେ ଜାଗା ଛାଡ଼ିବାର ଯୋଗାଡ଼ ହେଲା। ଗତି ନାମରେ ଗୋଟିଏ ଗରିବ କିନ୍ତୁ ନିତାନ୍ତ ଭଦ୍ର ଓ କୁଳୀନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ଆମର ପଥ ପ୍ରଦର୍ଶକ ରୂପେ ଛେଲୁ ବୈଦ୍ୟ ନିଯୁକ୍ତ କରିଦେଲେ। ବଡ଼ ଆବେଗପୂର୍ଣ୍ଣ ହୃଦୟରେ ଛେଲୁ ବୈଦ୍ୟ ବିଦାୟ ମାଗିଲେ। ମୁଁ ତାଙ୍କୁ ମିତ୍ର ବୋଲି ସମ୍ବୋଧନ କରି କହିଲି, ‘‘ଭାଇ, ଘଟଣା ନିତାନ୍ତ ଗୋପନୀୟ ରଖିବ। ପେଣ୍ଠିଆକୁ ସୁଦ୍ଧା ଜଣାଇବ ନାହିଁ। ତୁମ ୠଣ ଜୀବନରେ ଶୁଝିପାରିବୁ ନାହିଁ’’ ଇତ୍ୟାଦିମ କୃତଜ୍ଞତା ଜ୍ଞାପନ କରି ଏବଂ ଶତ ଧନ୍ୟବାଦ ଦେଇ ବିଦାୟ ନେଲୁ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ଆମର ପଥ ପ୍ରଦର୍ଶକ ହେଲେ ଗତି। ଗତି ରେଢ଼ାଖୋଲ ଷ୍ଟେଟ୍‌ଭିତରେ ଆମ ପଳାୟନର ବାସ୍ତବିକ ଗତି ହେଲେ। ଗତି ନଥିଲେ ଆମ୍ଭେମାନେ ଅଗତିରେ ଯାଇ ନିଶ୍ଚୟ ଧରା ପଡ଼ିଥାନ୍ତୁ। କିନ୍ତୁ ଗତିକୁ ଆମର ଗୁପ୍ତ ଯାତ୍ରାର ଗତି(ପଥ) ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ରୂପେ ଜଣାଥିବାରୁ ଅନେକ ସ୍ଥଳେ ସରକାରୀ ଅଫିସର ଓ ପୋଲିସ୍‌ କବଳରୁ ମୁକ୍ତ ହୋଇଗଲୁ। ସେତେବେଳେକୁ ରାଜନୈତିକ ବିଭାଗରୁ ମୋ ସମ୍ପର୍କରେ ଏପରି କଡ଼ା ନିୟମ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଥିଲା ଯେ, ଷ୍ଟେଟ୍ ସରକାରମାନଙ୍କର ଏଜେଣ୍ଟମାନେ ଯେକୈାଣସି ଅପରିଚିତ ଆଗନ୍ତୁକଙ୍କୁ ଅଟକି କରି ତାଳଚେର ବିଶେଷତଃ ମୋ ବିଷୟରେ ସନ୍ଦେହ ହେଲେ ଜେରା କରୁଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ଗତି ଥିବାରୁ ଆମ୍ଭେମାନେ ଏସବୁ ନିଶ୍ଚୟ ବିପତ୍ତିରୁ ଗତି(ମୁକ୍ତି) ପାଇଗଲୁ। । ଗତି ଯେଉଁଦିନ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କଠାରୁ ବିଦାୟ ନେଇ ଗଲେ, ସେଦିନ ଆମ୍ଭେମାନେ ଅଗତିରେ ପଡ଼ିଗଲୁ। ମୋ ଆଗରେ ଯାଉଥିବା ଶ୍ରୀମାନ ବିଚ୍ଛନ୍ଦ ଓ କାଳନ୍ଦୀ ପ୍ରଧାନ ଦ୍ୱୟ ବିଶ୍ରାମ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ହଠାତ୍‌ ରେଢ଼ାଖୋଲର ଖଣ୍ଡିଆମୁଣ୍ଡା ଥାନା ଘରେ ପଶିଗଲେ। କିନ୍ତୁ ମୁଁ ସମ୍ମୁଖରେ ପହଞ୍ଚି ଠାରିଦେବାରୁ ସେମାନେ ସେ ଜାଗା ଛାଡ଼ିଦେଲେ ଏବଂ ରକ୍ଷା ପାଇଗଲେ। ମୁଢ଼ି କିଣିବାକୁ ଯାଇ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ଉକ୍ତ ଖଣ୍ଡିଆମୁଣ୍ଡା ଗ୍ରାମରେ ପୋଲିସ୍‌ ହାତରେ ପଡ଼ିଲେ। ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ଗୋଟିଏ ଦଳରୁ ବାହାରି ମୁଢ଼ି କିଣି ଯାଇଛନ୍ତି ବୋଲି ପୋଲିସକୁ ଖବର ମିଳିଗଲା। ପୋଲିସ୍‌ ତାକୁ ଅଟକାଇ ରଖିଲେ। ଆମ୍ଭେମାନେ ଜଙ୍ଗଲରେ ଲୁଚିଗଲୁ। ଗୋବର୍ଦ୍ଧନଙ୍କୁ ମୋ ବିଷୟରେ ଏବଂ ତାଳଚେର ବିଷୟରେ ବହୁତ ଜେରା କରାଗଲା। କିନ୍ତୁ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଚାଲାକ ଥିବାରୁ ନାନା ବାହାନା ଦେଇ ପୋଲିସ୍‌ କବଳରୁ ମୁକ୍ତ ହୋଇଗଲେ। ଦୁଇଘଣ୍ଟା ପରେ ସେ ଆମ ସଙ୍ଗେ ପୁଣି ମିଶିଗଲେ।

ଭାଦ୍ରମାସରେ ଗତ ୧୮/୨୦ ଦିନ ଠାରୁ ଅନବରତ ଝଞ୍ଜା ବର୍ଷାରେ ରହି, ରାତ୍ରିରେ ଆକାଶତଳେ ଓଦା ଭୂଇଁରେ ଶୋଇ, ସମୟେ ସମୟେ ବର୍ଷାରେ ତିନ୍ତି ଏବଂ ଅଧିକାଂଶ ଦିନ କେବଳ ଚୁଡ଼ା, ମୁଢ଼ି ଖାଇ ଖାଇ ମୋର ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଇଥାଏ। ପନ୍ଦର ତାରିଖ ଠାରୁ ମୋର ରକ୍ତ ଆମାଶୟ ଭୀଷଣ ଭାବରେ ହେଲା। ଏହି ରକ୍ତ ଆମାଶୟ ରୋଗ ମଧ୍ୟରେ ମୋତେ ଓଡ଼ିଶା ବାହାରକୁ ଯିବାବେଳେ ଦିନକୁ ୩୫/୪୦ ମାଇଲ୍‌ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚାଲିବାକୁ ପଡ଼ିଲା। ଆମାଶୟ ରୋଗୀ ପକ୍ଷେ ମୁଢ଼ି ଓ ଗୁଡ଼ ଖାଦ୍ୟ ବିଷ ଅଟେ। ଏହି ମୁଢ଼ି ଗୁଡ଼ ଯେଉଁଦିନ ରେଢ଼ାଖୋଲର ସରାପାଲି ଗ୍ରାମଠାରେ ଖାଇଲି, ସେଦିନ ହଠାତ୍‌ ଏ ବିଷ ଅମୃତ ହୋଇଗଲା ଏବଂ ମୁଁ ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ରୋଗମୁକ୍ତ ହେଲି। ରେଢ଼ାଖୋଲ ଷ୍ଟେଟ୍ ଅତିକ୍ରମ କରି ସମ୍ବଲପୁର ଜିଲ୍ଲାରେ ପ୍ରବେଶ କଲୁ। କିନ୍ତୁ ସମ୍ବଲପୁର ଟାଉନ୍‌କୁ ନଯାଇ ମଫସଲରେ ଚାଲି ଚାଲି ସମ୍ବଲପୁର ଟାଉନ୍‌ ଅତିକ୍ରମ କରିଗଲୁ।

ଏହିପରି ଅନୁଗୋଳର ଜଙ୍ଗଲରୁ ଉଣେଇଶି ତାରିଖ ରାତ୍ରିରୁ ବାହାରି ମୋର ରୁଗ୍‌ଣାବସ୍ଥାରେ ଦିନକୁ ଥରେ ମାତ୍ର ମୁଢ଼ି କିମ୍ବା ଚୁଡ଼ା ଖାଇ ସାଢେ ତିନିଦିନରେ ୧୨୫ ମାଇଲ୍ ବାଟ ବଣ ଜଙ୍ଗଲ, କାନ୍ତାର ଏବଂ ପ୍ରାନ୍ତରରେ ଚାଲିଚାଲି ବାଇଶ ତାରିଖ ଦିନ ସମ୍ବଲପୁର ଝାଡ଼ସୁଗୁଡ଼ା ରେଲଲାଇନ୍‌ର ଶାସନ ଷ୍ଟେସନ୍‌ରେ ଟ୍ରେନ୍‌ ଧରିଲୁ।

ଟିକଟ୍ ଖର୍ଚ୍ଚ ବାଦ୍‌ ହାତରେ କେବଳ ୪ଜଣଙ୍କ ପାଇଁ ଦଶ ବାରଟି ମାତ୍ର ଟଙ୍କା ଥାଏ। କେହି ତ ପରିଚିତ ବ୍ୟକ୍ତି ନଥାନ୍ତି, ତେଣୁ କାହା ପାଖକୁ ଯିବୁ, କେଉଁ ଜାଗାକୁ ଯିବୁ ଏବଂ ଖର୍ଚ୍ଚ କିପରି ଯୋଗାଇବୁ ଇତ୍ୟାଦି ଭାବୁଭାବୁ ରେଳଗାଡ଼ି ରାତ୍ରି ଥାଉ ଥାଉ ଟାଟାନଗରରେ ପହଞ୍ଚିଗଲା। ସେଠାରେ ପରିଚିତ ବ୍ୟକ୍ତି ଥା’ନ୍ତି ଜାଣି ଓହ୍ଲାଇ ପଡ଼ିଲୁ। ଧୀରେଧୀରେ ପରିଚିତ ବନ୍ଧୁ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ହୃଷିକେଶ ନନ୍ଦଙ୍କ ବାସଭବନ ଥିବା ସାକ୍‌ଚି ବଜାରକୁ ଯାତ୍ରାକଲୁ। ଏତେବେଳକୁ ରାତି ପାହିଗଲାଣି।

ଚତୁର୍ଥ ପରିଚ୍ଛେଦ

ଟାଟାନଗର ଶିବିର

ମୁଁ ଜେଲ୍‌ରୁ ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଯିବାର ୨୫ଦିନ ପରେ ଟାଟାନଗରର ଶାନ୍ତି ନିକେତନ ହୋଟେଲରେ କୁଲି ବେଶରେ ପ୍ରଥମେ ପହଞ୍ଚିଲି। ହୋଟେଲ୍‌ର ପ୍ରୋପାଇଟରମାନେ ମୋର ପରିଚିତ ବ୍ୟକ୍ତି। କିନ୍ତୁ ମୋର ମୃତ୍ୟୁ ଜନରବ ବିସ୍ତାରି ଯାଇଥିବାରୁ ଏବଂ ମୁଁ କୁଲିବେଶରେ ଥିବାରୁ ପରିଚିତ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ପ୍ରଥମେ ଯେଉଁ ପ୍ରୋପାଇଟରଙ୍କୁ ଦେଖିଲି, ସେ ମୋତେ ବିଶ୍ୱାସ କରିପାରିଲେ ନାହିଁ। ‘‘ମୁଁ ପବିତ୍ର ବାବୁ, ମୋତେ ଚିହ୍ନନ୍ତୁ’’ ଇତ୍ୟାଦି କହିବାରୁ ଅବାକ୍‌ ଓ ବିସ୍ମିତ ହୋଇଗଲେ। କେହି କେହି କାନ୍ଦି କରି କହିଲେ, ‘‘ତାଙ୍କୁ ରାଜା ଓ ପଟାୟତ ଜେଲ୍‌ରେ ହତ୍ୟା କରିଦେଲେ, ସେ କିପରି ଏଠାରେ?’’ ତା’ପରେ ପୁଣି ଭଲକରି ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିବାରୁ ଓ ହୃଷିକେଶ ନନ୍ଦ ଆସିବାରୁ ସେମାନଙ୍କର ଧାରଣା ଦୃଢ଼ ହେଲା। ମୋର ଜୀବିତାବସ୍ଥା ଓ ପହଞ୍ଚିବା କଥା ପ୍ରକାଶ ନକରିବାରୁ ଶତବାର ସାବଧାନ ଓ ନିୟମ କରାଇଲେ ସୁଦ୍ଧା ହୋଟେଲ ଲୋକମାନେ ଆନନ୍ଦିତ ଓ କୈାତୁହଳୀ ହୋଇ ନିକଟବର୍ତ୍ତି ଓଡ଼ିଆ ଓ ବଙ୍ଗାଳୀ ହୋଟେଲ ଏବଂ ଦୋକାନମାନଙ୍କରେ ଏ ବିଷୟ କହିଦେଲେ। ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ଲୋକ ଜମା ହୋଇଗଲେ, କିନ୍ତୁ ମୋତେ ଏବଂ ମୋର ସଙ୍ଗୀମାନଙ୍କୁ କେହି ଚିହ୍ନନ୍ତି ନାହିଁ। ମୋତେ କୁଲି ମନେକରି ପଚାରିବାକୁ ଲାଗିଲେ,‘‘ପବିତ୍ରବାବୁ ବଞ୍ଚିଛନ୍ତି ତ? ସତେ ରାଜା ତାଙ୍କୁ ମାରିନାହିଁ? କାହିଁ ପବିତ୍ରବାବୁ କେଉଁଆଡ଼େ? ଟିକିଏ ଦେଖାଇ ଦିଅ।’’ ମୁଁ ମଧ୍ୟ କାନ୍ଦିପକାଇ କହିଲି, ‘‘ପବିତ୍ରବାବୁଙ୍କୁ କାହୁଁ ପାଇବା?ରାକ୍ଷସ ରାଜା ତାଙ୍କୁ ମାରିଦେଲା, ସେ ଆଉ ସଂସାରରେ ନାହାନ୍ତି। ମୋ ଠାରୁ ଏକଥା ଶୁଣି ଏକ ଆରେକର ମୁହଁକୁ ଚାହିଁଲା, ନିଜେ ନିଜେ ଫୁସ୍‌ଫାସ କଥା ହେଲେ। ‘‘କାହିଁ ପବିତ୍ରବାବୁ? ମିଛଟାରେ ହୁରି କରୁଛ?’’ କେହିବା ହୋଟେଲ ଗୋଟାଯାକ ଖୋଜି ପକାଇଲା, କିନ୍ତୁ କୈାଣସି ଠାରେ ବାବୁ ପରି ପୋଷାକ ପତ୍ର ପିନ୍ଧିଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ପାଇଲେ ନାହିଁ। ମୋତେ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି ଜଣେ କହିଲା, ‘‘ସେହି ଜଣକ ପବିତ୍ର ବାବୁ’’, କିନ୍ତୁ ଅନ୍ୟମାନେ କହିଲେ, ‘‘ସେ ତ ତାଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ଆସିଛି- କୁଲି। ଏ କିପରି ପବିତ୍ରବାବୁ ହେବେ।’’ ମୁଁ ଦେଖିଲି, ଲୋକେ ଏଠାରେ ମୋ ଆଗମନର ବିଶ୍ୱାସ କରୁନାହାନ୍ତି। ତେଣୁ ପୁଣି କହିଲି,‘‘ନାହିଁ ଆଜ୍ଞା ସେତ ମରିଗଲେ, ସେ ପୁଣି କିପରି ଏଠାକୁ ଆସିବେ? ତାଳଚେର ରାଜାର ଅତ୍ୟାଚାର ସହିନପାରି ଦେଶ ଛାଡ଼ି ଚାକିରି ବାକିରି କରିବାକୁ ଆମ୍ଭେମାନେ ଏଆଡ଼େ ଚାଲିଆସିଛୁ।’’ କିନ୍ତୁ ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଦୁଇଜଣ ମୋତେ ଉତ୍ତମ ରୂପେ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି ନିଜେ ନିଜେ ଚୁପ୍‌ ଚୁପ୍‌ କଥା ହେଉଥାନ୍ତି, ‘‘ଏ(ମୁଁ) ତ ନିଶ୍ଚୟ ପବିତ୍ରବାବୁ।’’ ମୁଁ ଦେଖିଲି ଏ ଦୁଇଜଣ ପୁଣି ରାଷ୍ଟ୍ର କରିବେ। ସେମାନଙ୍କୁ କହିଲି, ‘‘ମୁଁ ପବିତ୍ରବାବୁ ବୋଲି ତୁମ୍ଭମାନେ ସନ୍ଦେହ କରୁଛ;କିନ୍ତୁ ତୁମର ଧାରଣ ନିତାନ୍ତ ଭୁଲ୍। ମୁଁ ତାଙ୍କର କକେଇ ପୁଅ ଭାଇ। ସେ ଅବଶ୍ୟ ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷିତ, ନେତା,ବଡ଼ଲୋକ ଏବଂ ପୋଷାକପତ୍ର ପିନ୍ଧିଲେ ବାବୁପରି ଦିଶନ୍ତି। ମୁଁ ଘରେ ରହି ହଳ ଓ ଚାଷବାସ କରେ। କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କ ଚେହେରା ଟିକିଏ ମୋ ଚେହେରା ପରି ଦେଖାଯାଏ।’’ ମୋ ଠାରୁ ଏକଥା ଶୁଣି ସେମାନଙ୍କର ସନ୍ଦେହ ସନ୍ଦେହରେ ରହିଲା। ମୁଁ ଜୀବିତ ଅବସ୍ଥାରେ ଟାଟାନଗରରେ ପହଞ୍ଚିବାର ଆନନ୍ଦଜୁଆର ଅକସ୍ମାତ ଦୁଃଖଭଟ୍ଟାରେ ପରିଣତ ହେଲା। ଦେଖଣାହାରୀ ସମସ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତି ନିରାଶ ହୃଦୟରେ ଫେରିଗଲେ।

ଗତ ୨୫ଦିନ ଯାକ ରାତ୍ରି ଛାଡ଼ି ବାକୀ ସମସ୍ତ ସମୟ ଜଙ୍ଗଲରେ ବର୍ଷାପାଣି, ମାଟି ଏବଂ କାଦୁଅରେ କଟାଇଥିବାରୁ ଏବଂ ସ୍ନାନ ଭୋଜନର ଠିକ୍‌ ନଥିବାରୁ ଆମ୍ଭେମାନେ ନିତାନ୍ତ ଜୀର୍ଣ୍ଣଶୀର୍ଣ୍ଣ ଏବଂ ଅପରିଷ୍କାର ଅପରିଚ୍ଛନ୍ନ ହୋଇଯାଇଥିଲୁ। ତେଣୁ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସ୍ନାନ ଭୋଜନ କରି ଗୁପ୍ତ ଜାଗାକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇଗଲୁ। ମୁଁ ଜୀବିତାବସ୍ଥାରେ ଟାଟାନଗରରେ ପହଞ୍ଚିଛି ବୋଲି ଯେଉଁ କେତେଜଣ ଜାଣିପାରିଥିଲେ, ସେମାନଙ୍କୁ କହି ଦିଆଗଲା ଯେ ମୁଁ ବମ୍ବେଇ ଚାଲିଗଲି।

ବର୍ତ୍ତମାନ ଆମେ ଵିହାର ପ୍ରଦେଶରେ । ଜେଲରୁ ମୋର ରହସ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ଅନ୍ତର୍ଦ୍ଧାନ ରେଡ଼ିଓ ଓ ଖବର କାଗଜରୁ ଏବଂ ହତ୍ୟା ଜନରବ ଲୋକମୁଖରୁ ଶୁଣି ଅନେକ ଲୋକ ମୋର ନାମ ଓ ତାଳଚେର ପ୍ରଜାଙ୍କର ବୀରତ୍ଵ ଜାଣିଥାନ୍ତି । କେନ୍ତୁ ମୋତେ ଟାଟାନଗରରେ ଖୁବ୍ କମ୍ ଲୋକ ଚିହ୍ନନ୍ତି । ତେଣୁ ମୁଁ ଏବଂ ମୋର ସଙ୍ଗୀମାନେ ସେଠାରେ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅଧିକ ମୁକ୍ତ ଓ ନିରାପଦ ଅନୁଭବ କଲୁ । ଅଧିକନ୍ତୁ ସ୍ନାନ, ଭୋଜନ ଓ ବାସସ୍ଥାନର ଅସୁବିଧା ନାହିଁ । ଗୋଇନ୍ଦା ଏବଂ ପୋଲିସ୍ ସନ୍ଦେହରୁ ମୁକ୍ତ ହେବାକୁ ନାନା ଉପାୟ ଅବଲମ୍ବନ କରାଗଲା । ଆମ୍ଭେମାନେ ଟାଟା ନଗରରେ ସୁଖରେ ରହିବା ପାଇଁ ତାଳଚେର ଛାଡ଼ି ଯାଇନଥିଲୁ । ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥିଲା କୌଣସି ଆର୍ନ୍ତପ୍ରାଦେଶିକ ବିପ୍ଲବୀ ଅନୁଷ୍ଠାନ କିମ୍ଵା ସମଗ୍ର ଭାରତବ୍ୟାପୀ ସଂଗଠନ ସଙ୍ଗେ ସମ୍ପର୍କ ରଖି ସୁସଙ୍ଗଠିତ ଭାବରେ ଓଡ଼ିଶାରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ଚଳାଇବା।ତେଣୁ ବଙ୍ଗଳା କିମ୍ବା ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ ନ ଯାଇ ବିହାରର ଏହି କାରଖାନା ଟାଉନକୁ ଆମର ହେଡ଼କ୍ୱାଟର୍ସ କରି ସମ୍ପର୍କ ଖୋଜିବା ଏବଂ ସ୍ଥାପନ କରିବାର ଚେଷ୍ଟା କଲୁ । ଆଉ ମଧ୍ୟ ଟାଟା ନଗରରେ ରହିବା ଦ୍ଵାରା ଆମ୍ଭେମାନେ ଓଡ଼ିଶାର ରାଜା ଓ ବ୍ରିଟିଶ୍‌ ସରକାର ର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଅନାୟାସରେ ଜାଣିପାରି ତାଳଚେରରେ ଥିବା ଗରିଲା ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ସମ୍ଭବପର ପ୍ରତିରୋଧ କରିପାରିବୁ । ଏହି ସମସ୍ତ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିହାରର ଟାଟାନଗର ଆମର ପ୍ରଧାନ କେନ୍ଦ୍ର ହେଲା ।

ଏଠାରେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ସ୍ଥିତି ଗୁପ୍ତ ଏବଂ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥା କରିନେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଗଡ଼ଜାତ ପ୍ରଜା ଓ ଆମ ଗରିଲା ସୈନ୍ୟଙ୍କ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଓ ଧ୍ୟାନ ପ୍ରଥମେ ଆକର୍ଷିତ ହେଲା । ରାଜା ଓ ରଜନୈତିକ ବିଭାଗର ଅତ୍ୟାଚାର ବନ୍ଦ କରିବା ନିମନ୍ତେ ନାନା ପ୍ରକାର ଗୁପ୍ତ ଓ ଉନ୍ମୁକ୍ତ ଉପାୟ ଅବଲମ୍ବନ କରାଗଲା । ଏତଦ୍ୱାରା ଦରବାର ଏବଂ ତାଙ୍କ ଏଜେଣ୍ଟମାନେ ପ୍ରଜାଙ୍କ ଉପରେ ଯଦୃଚ୍ଛା ଅତ୍ୟାଚାର କରିବାର ସାହସ କରିନଥିଲେ । ଗରିଲା ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେବା ନିମନ୍ତେ ଜଣେ ପ୍ରତିନିଧିଙ୍କୁ କିଛି ଅର୍ଥ ଓ ଲିଖିତ ଉପଦେଶ ସହ ପଠାଗଲା । ତେଣେ ବିହାର ଓ ବଙ୍ଗଳାର ବିପ୍ଲବୀମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ସାକ୍ଷାତ, ସମ୍ପର୍କ ଏବଂ ସହଯୋଗର ଅକ୍ଲାନ୍ତ ଚେଷ୍ଟା ଚାଲିଥାଏ ।

ଶୁଭ ସମ୍ବାଦ

ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସର୍ବତୋମୁଖୀ ଯତ୍ନ ଚାଲିଥାଏ, ଦିନେ ଖବର କାଗଜରୁ ପଡ଼ିବାକୁ ପାଇଲୁ ଯେ, ଭାଗଲପୁର କେନ୍ଦ୍ର ଜେଲ୍‌ରୁ ବିପ୍ଳବୀ ସାମ୍ୟବାଦୀ ନେତା ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଜୟପ୍ରକାଶ ନାରାୟଣ ତାଙ୍କର ପାଞ୍ଚଜଣ ବନ୍ଧୁଙ୍କ ସହିତ ଗୋପନରେ ସଫଳତାର ସହିତ ଖସି ପଳାଇଛନ୍ତି । ଏ ଖବର ପଡ଼ି ମୁ୍ଁ ହଠାତ୍‌ ଆନନ୍ଦରେ ଚିତ୍କାର କରି ନାଚିବାକୁ ଲାଗିଲି । ମୋର ବନ୍ଧୁମାନେ ମଧ୍ୟ ଆନନ୍ଦ ଲହରୀରେ ଉଦ୍‌ବେଳିତ ହେଲେ । ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଏ ଉତ୍ସୃଙ୍ଖଳ ଚିତ୍କାର, ଉଚ୍ଚସ୍ୱର ଓ ଆାଶାବ୍ୟଞ୍ଜକ ଆଲୋଚନା ଶୁଣି ଆମର ସତ୍କାରକ ହଠାତ୍‌ ଆସି ଆମକୁ ସଂଯତ ରହିବାକୁ ଅନୁରୋଧ କଲେ; କାରଣ ନାନା ବିପତ୍ତି ମୁଣ୍ଡାଇ ସେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ଆଶ୍ରୟ ଦେଇଥାନ୍ତି । ଜୟପ୍ରକାଶଙ୍କ ଜେଲ୍‌ରୁ ପଳାୟନ ଦ୍ୱାରା ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ନୈରଶ୍ୟ ନିଶ୍ଚିତ ଆଶାରେ ପରିଣତ ହେଲା । ଭାବିଲୁ ଅଖିଳ ଭାରତୀୟ ସଂଗଠନ ଓ ନେତୃତ୍ୱର ଅଭାବରୁ ୧୯୪୨ ଆନ୍ଦୋଳନ କ୍ରମେ ଦମିତ ହୋଇଯାଇଥିଲା । ଯାହାହେଉ, ଜୟପ୍ରକାଶଙ୍କର ଜେଲ୍‌ ମୁକ୍ତି ଦ୍ୱାରା ଏ ଅଭାବ ପୂରଣ ହେଲା । ଏଣିକି ଦେଶ ତାଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ନିଖିଳ ଭାରତ ସଂଘ କରି ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ସଞ୍ଜିବନୀ ଶକ୍ତିଦ୍ୱାରା ଶତଗୁଣେ ବଳୀୟାନ କରାଇ ଭାରତ ଛାଡ଼ ପ୍ରସ୍ତାବକୁ ବାସ୍ତବରେ ପରିଣତ କରିବ ।

ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଜୟପ୍ରକାଶଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପନର ପ୍ରଯତ୍ନ

ସେହିଦିନ ଠାରୁ ଆମର ହତାଶ ଓ ନିରାଶ ହୃଦୟରେ ଜାଜ୍ୱଲ୍ୟମାନ ଆଶା ଓ ଆକାଂକ୍ଷା ଜାଗରିତ ହେଲା । ଜୟପ୍ରକାଶଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ସହଯୋଗ ସ୍ଥାପନ କରିବାର ଚେଷ୍ଟା କରାଗଲା । ଏଣେ ମଧ୍ୟ ବଙ୍ଗଳା ବିହାରର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦଳ ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନର ଚେଷ୍ଟା ଚାଲିଥାଏ । ସେତେବେଳେ ଭାରତର ରାଜନୈତିକ ବାତାବରଣ ବଡ଼ ସନ୍ଦେହଜନକ ଥିଲା । ଉତ୍ତମ ରୂପେ ପୂର୍ବ ପରିଚୟ ନ ଥିଲେ କିମ୍ୱା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ଜାତୀୟବାଦୀ ବନ୍ଧୁ ଜରିଆରେ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପନ ନହେଲେ, କେହି କାହାକୁ ବିଶ୍ଵାସ କରୁନଥାନ୍ତି । ଯେଉଁ ଜାତିୟବାଦୀମାନେ ଜେଲ୍ ନାଯାଇ କିମ୍ଵା ଫେରାର୍ ନହୋଇ ବାହାରେ ଥାନ୍ତି, ସେମାନେ ନିଜର ସୁରକ୍ଷା ଓ ନିରପତ୍ତାକୁ ଜଗିକରି କଥାବାର୍ତ୍ତା କରୁଥାନ୍ତି । ସେମାନେ ଭାବୁଥାନ୍ତି, , ସେମାନଙ୍କର ଗୁପ୍ତ ଆନ୍ଦୋଳନକାରିଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ସର୍ମ୍ପକ ଅଛି କି ନାହିଁ କିମ୍ବା ସେମାନେ ଆନ୍ଦୋଳନ କରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କି ନୁହଁନ୍ତି, ଏ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସେମାନଙ୍କର ମତିଗତି ଜାଣିବା ପାଇଁ ସିଆଇଡି ଏବଂ ପୋଲିସ ତାଙ୍କର ନିଜ ଗୋଇନ୍ଦାଙ୍କୁ ଜାତୀୟବାଦୀ ବାହାନାରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ସର୍ମ୍ପକରେ ସେମାନଙ୍କ ନିକଟକୁ ପଠାଇ ପାରନ୍ତି । ଏହି ସନ୍ଦେହ ଓ ଆଶଙ୍କରୁ ଜେଲ ବାହାରେ ଥିବା ଉକ୍ତ ପ୍ରକାର ଜାତୀୟବାଦୀ ଓ କଂଗ୍ରେସ ବ୍ୟକ୍ତି ଅପରିଚିତ କଂଗ୍ରେସ ଲୋକଙ୍କୁ ଆଦୌ ବିଶ୍ଵାସ କରୁନଥାନ୍ତି। ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ଏହି କାରଣରୁ କେହି ବିଶ୍ୱାସ କଲେନାହିଁ । ଅଧିକନ୍ତୁ ସେତେବେଳେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଓଡ଼ିଶା ବାହାରେ କୌଣସି କଂଗ୍ରେସ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ପରିଚୟ ନଥିଲା ତେଣୁ ଜୟପ୍ରକାଶଙ୍କର ସଙ୍ଗେ ସର୍ମ୍ପକ ସ୍ଥାପନ ନିତାନ୍ତ ଅସମ୍ଭବ ହେଲା । ତେବେ ସୁଦ୍ଧା ନାନା ଚେଷ୍ଟା ଚାଲିଥାଏ । ଅନେକ ଚେଷ୍ଟା ପରେ ଜୟପ୍ରକାଶ ଗିରଫଦାର ହୋବାର ଅଲ୍ପ ଦିନ ପୁର୍ବରୁ ତାଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ସର୍ମ୍ପକ ରହିବାର ନିଶ୍ଚିତ ଉପାୟ ମିଲିଥିଲା । କିନ୍ତୁ ସର୍ମ୍ପକ ସ୍ଥାପନ ହେବ ପୁର୍ବରୁ ଜୟପ୍ରକାଶଙ୍କର ଗିରଫଦାରି ହେଲା । ଆମର ସମସ୍ତ ଆଶା ଭରସା ଲୁପ୍ତ ହେଲା ।

ଗିରଫଦାରିଙ୍କ ଆଶଙ୍କା

ନିଜ ପ୍ରଦେଶ ବାହାରେ ଅପରିଚିତ ଜାଗାରେ ରହିଲେ ସୁଦ୍ଧା ମୁଁ ଖୁବ୍‌ ସମବଧାନତାର ସହିତ ଚଳୁଥାଏ । ଘର ଭିତରୁ କେବେ ବାହାରକୁ ଆସୁନଥାଏ । ମୋର ସଙ୍ଗୀମାନେ ସମୟ ସମୟରେ ବାହାରକୁ ଆସନ୍ତି । ତାଳଚେର କିମ୍ୱା ଢେଙ୍କାନାଳ ଗୋଇନ୍ଦା ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିବ, ଏହା ମୋର ପୂରା ବିଶ୍ୱାସ ଥାଏ । ବାସ୍ତବିକ ତାଳଚେର ଏବଂ ଢେଙ୍କାନାଳ ତରଫରୁ ଅନେକ ଗୋଇନ୍ଦା ଟାଟାନଗରରେ ଥାନ୍ତି । ଗୋପନୀୟତା ବିଷୟରେ ମୋର ଅତ୍ୟଧିକ ଯତ୍ନ ଏବଂ କଡ଼ା ଉପଦେଶ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ମାନି ମୋର ସଙ୍ଗୀମାନେ ଚଳୁଥାନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଯେଉଁମେନେ ଆଶ୍ରୟ ଦେଇଥାନ୍ତି ସେମାନେ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନଥିବାରୁ ପୋଲିସର କାର୍ଯକଳାପ ଓ

ଗତିବିଧିରେ କିଛି ଅବିଶ୍ଵାର କରିନ୍ତି ନାହିଁ । ସେମାନେ ବରଂ ବହୁତ ଢ଼ିଲା ଥାନ୍ତି ଏବଂ ମୋର ଗୋପନିୟ ନୀତିକୁ ବନ୍ଧୁତ୍ଵପୁର୍ଣ୍ଣ ସମାଲୋଚନା କରୁଥାନ୍ତି । ତାଙ୍କ ପାଖରେ ଥିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପୋଲିସ୍‌ କିଛି କରିପାରବ ନାହିଁ ବୋଲି ସାହସ ଓ ଆଶ୍ୱାଶନା ଦେଉଥାନ୍ତି;

କିନ୍ତୁ ମୁଁ ସେ କଥା ଶୁଣେନାହିଁ । ଆମ୍ଭେମାନେ ଯେଁଉ ବସାରେ ଥିଲୁ ସେ ବସାକୁ ଜଣେ ଲୋକ ଦୈନନ୍ଦିନ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିବାର ମୁଁ ନଜର କରିଥିଲି । ମୋର ବନ୍ଧୁ ଓ ଆଶ୍ରୟଦାତାମାନଙ୍କୁ ଏ କଥା କହିଲି । ସମସ୍ତେ ହସିକରି ଉଡ଼ାଇଦେଲେ । କିନ୍ତୁ ମୁଁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ବିରକ୍ତ ହୋଇ ବସା ବଦଳାଇ ଦେବାକୁ ଅନୁରୋଧ କଲି । ଶେଷରେ ଅନ୍ୟ ଜାଗାରେ ବସା କରାଗଲା । ବାସ୍ତବିକ୍‌ ଯେଉଁ ରାତ୍ରି ୪ଟା ବେଳେ ବସା ଛାଡ଼ିଲୁ ତା’ ପରଦିନ ରାତ୍ରି ୨ ଟା ବେଳେ ସେ ବସା ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସମ୍ପର୍କିତ ବସା ଏକ ସମୟରେ ଘେରାଉ କରାଯାଇ ଖନତଲାସ କରାଗଲା । ଆମକୁ ଚିହ୍ନାଇ ଦିଆଇବା ପାଇଁ ତାଳଚେରର ଚିଫ୍‌ ପୋଲିସ୍‌ ଅଫିସର କେଶବ ଚନ୍ଦ୍ର ସାମନ୍ତ ଯାଇଥିଲେ। ଆଗରୁ ସମସ୍ତ ପୋଲିସ୍‌ ଷ୍ଟେସନ୍‌କୁ ମୋର ଫୋଟ ପଠାଇ ଦିଆଗଲା । ଆମ୍ଭେମାନେ ଯଦି ସେଦିନ ପ୍ରଥମ ବସା ଛାଡ଼ିନଥାନ୍ତୁ, ତେବେ ୧୯୪୩ ଜାନୁଆରୀ ୧୭ ତାରିଖ ଦିନ ରାତ୍ରି ୧୨ଟା ବେଳେ ସମସ୍ତ ଏକ ସମୟରେ ଗିରଫଦାର ହୋଇଥାନ୍ତୁ । ଏତେବେଳକୁ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ସୁଧାକର ରଥ ଆମ ସଙ୍ଗେ ଯାଇ ମିଶିଲେଣି ।

ନୂତନ ବସା

ଟାଟା ନଗରର ଆମର ଏ ନୂତନ ବସା ଏକ ଜାଗାଥିଲା । ଘର ଭିତରେ କୂଅ ଏବଂ ପାଇଖାନା । ଚାରିପାଖେ ସାଢ଼େ ଚାରିହାତ ଉଚ୍ଚର ଏକ ପାଚେରୀ । ମଝି ଅଗଣାରେ ପନିପରିବା ଉତ୍ପାଦନ କରିବା ପାଇଁ ଗୋଟିଏ ଛୋଟ ବଗିଚା ଥାଏ। ବସାର ଅନ୍ୟ ବାସିନ୍ଦାମାନେ ଅଣଓଡ଼ିଆ । ସେମାନେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ଓଡ଼ିଆ ବ୍ରାହ୍ମଣ ବୋଲି ଜାଣନ୍ତି । ଭାରୀ ଖାତିର ମଧ୍ୟ କରୁଥାନ୍ତି । ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ସନ୍ଦେହ କରିବାର ସେମାନଙ୍କର ସେତେ ଶକ୍ତି ନଥାଏ । ଆମ୍ଭେମାନେ ମଧ୍ୟ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସାବଧାନତାର ସହିତ ଚଳୁଥାଉଁ ।

୧୯୪୩ ଅପ୍ରେଲ ୮ ତାରିଖ ଦିନ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗେ କଥାବାର୍ତ୍ତା ଓ ପରାମର୍ଶ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଗରିଲା ସୈନ୍ୟବାହିନୀର ଶ୍ରୀ ବନମାଳୀ ପ୍ରଧାନ (ମୃତ), ଶ୍ରୀ ରଘୁନାଥ ପ୍ରଧାନ ଏବଂ ଶ୍ରୀ ପର୍ଶୁରାମ ପ୍ରଧାନ ଟାଟା ନଗରରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । ଦୁଇଦିନ ପରେ ସେମାନଙ୍କୁ ଆମର ନୂତନ ବସାକୁ ନିଆଗଲା । ଆଗରୁ ଆମ୍ଭେମାନେ ବସାରେ ପାଞ୍ଚଜଣ ଥିଲୁ । ଏକ୍ଷଣି ତିନିଜଣ ମିଶିଳେ । ଏପରି ମୋଟରେ ଆମ୍ଭେମାନେ ଆଠଜଣ ହେଲୁ ।

ଆଶ୍ରୟଦାତାଙ୍କ ଠାରୁ ବିଦାୟ

ଟାଟା ନଗରରେ ହୋଟେଲ୍‌ ଚଳାଉଥିବା ଶ୍ରୀ ଯୁକ୍ତ ହୃଷିକେଶ ନନ୍ଦ ଓ ଅଧିକାରି ପାଣିମାନେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ଆଶ୍ରୟ ଦେଇଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ତାଳଚେର ସରକାର ସରକାର କିଛି ପ୍ରମାଣ ନ ପାଇଲେ ସୁଦ୍ଧା ତାଙ୍କ ପରିବାରବର୍ଗଙ୍କୁ ତାଳଚେର ଠାରେ ହଇରାଣ କରିବାକୁ ଳାଗିଲେ । ଏଣେ ଟାଟାନଗରରେ ସେମାନଙ୍କ ପଛେ ପଛେ ଗୋଇନ୍ଦା । ଅଧକନ୍ତୁ ପାଞ୍ଚଜଣଙ୍କ ସ୍ଥାନରେ ଆମ୍ଭେମାନେ ଆଠଜଣ ହେଲୁ । ଅର୍ଥର ସମସ୍ୟା ମଧ୍ୟ ପଡ଼ିଲା । ତେଣୁ ଅପ୍ରେଲ ମାସ ୧୪ ତାରିଖ ଦିନ ପ୍ରଥମ ଆଶ୍ରୟଦାତା ଉକ୍ତ ଦୁଇଜଣ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ଠାରୁ ସମସ୍ତ ସମ୍ପର୍କ ତୁଟାଇଦେଲେ । ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କଲେ ଯେ, ନିରାପଦତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଆମ୍ଭେମାନେ ଟାଟା ନଗର ପରିତ୍ୟାଗ କରି ଚାଲିଯାଉଁ । ସେମାନଙ୍କ କଥାରେ ହଁ କରିଦେଇ ଆମ୍ଭେମାନେ ଟାଟାନଗରର ଏକ ଅଂଶ ଯୁଗସଲାଇ ଟାଉନ୍‌ରେ ସ୍ୱାଧୀନ ଭାବରେ ରହିଲୁ । ସେହିଦିନ ଠାରୁ ଭକ୍ତ ପାଣି ନାମକ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ , ପରିଧେୟ ଓ ନିରାପତାର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାର ନେଲେ । ଏ ବ୍ୟକ୍ତି ନିତାନ୍ତ ଗରିବ । ଘର ତାଳଚେର ଗୁରୁଜାଙ୍ଗ ମୌଜାରେ । ଟାଟା କମ୍ପାନୀର ହୋଟେଲ୍‌ରେ ଜଣେ ପୂଜାରୀ କାମ କରୁଥାନ୍ତି । ଧନରତ୍ନରେ ଏ ବ୍ୟକ୍ତି ଗରିବ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ହୃଦୟରେ ଆକାଶ ପରି ମହାନ୍‌ ଏବଂ ସାଗର ପରି ଅତଳ । ନିଜ ଘରେ ଲଙ୍ଗଳା ଭୋକିଲା ରହିଲେ ସୁଦ୍ଧା ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଦରକାର ସ୍ଥଳେ ନିଜର ଜମିବାଡ଼ି ବିକ୍ରିକରି ସାହାଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ପରିଶେଷରେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ପାଇଁ ତାଙ୍କର ପୂଜାରି ଚାକିରି ଖଣ୍ଡ, ମଧ୍ୟ ଗଲା । ଏହାଙ୍କ ବ୍ୟତିତ ଟାଟା, କମ୍ପାନୀର ଗାର୍ଡ଼ ରୂପେ କାମ କରୁଥିବା ଶ୍ରୀ ଉନୟନାଥ ପାଣି, କେବଲ୍‌ କମ୍ପାନୀରେ କାମ କରୁଥିବା ଶ୍ରୀ ହରିହର ମିଶ୍ର ଏବଂ ପୂଜାରି ରୂପେ କାମ କରୁଥିବା ଶ୍ରୀ ମୂଷା ପାଣି (ସଦାଶିବ ପାଣି) ମଧ୍ୟ ସାମୟିକ ଆର୍ଥିକ ଓ ଶାରୀରିକ ସାହାଯ୍ୟ ଦେଇ ନିରାପଦତା ପ୍ରତି ବେଶୀ ନଜର ଦେଇଥିଲେ । ଏମାନେ ସମସ୍ତ ଅଳ୍ପ ବେତନଭୋଗୀ ଶ୍ରମିକ ଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ମୋ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଥିବା ହଜର ହଜାର ଟଙ୍କାର ପୁରସ୍କାର ଏମାନଙ୍କୁ ପ୍ରଲୋଭିତ କରିନଥିଲା ।

ଗରିଲା ସୈନଙ୍କର ବିପଦର ଆଶଙ୍କା

ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ବନମାଳୀ ପ୍ରଧାନ ଓଗେରଙ୍କ ଠାରୁ ଗରିଲା ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କର ସମସ୍ତ ପ୍ରଶଂସନିୟ କାର୍ଯ୍ୟ ଶୁଣି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଆନନ୍ଦିତ ହେଲୁ । ଏ ମହାଶୟ ଗରିଲା ସୈନଙ୍କ ଶାସନ ସର୍ମ୍ପକୀୟ ସର୍ବୋଚ କତୃପକ୍ଷ ଥିଲେ । ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ମହେଶ୍ଵର ପ୍ରଧାନ (ମୌଜା: ଜରଡ଼ା) ସର୍ବୋଚ୍ଚ ସାମରିକ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ଏବଂ ଫିରିଙ୍ଗି ପ୍ରଧାନ ତାଙ୍କ ସହକାରୀ ଥିଲେ । ମୋ ଠାରୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ନେଇ ଯାଇଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ନାନା କାରଣବଶଦଃ ଠିକ୍‌ ସମୟରେ ପହଞ୍ଚି ନପାରିବାରୁ ବନମାଳୀ ପ୍ରଧାନ ଦୁଇଜଣଙ୍କୁ ସଙ୍ଗରେ ନେଇ ପରାମର୍ଶ ଏବଂ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଆସିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କ ଠାରୁ ଯାହା ଶୁଣିଲୁ ସେଥିରେ ଗରିଲା ସୈନ୍ୟଙ୍କର ନିଶ୍ଚିତ ବିପତ୍ତି ଆଶଙ୍କା କଲୁ । ଏ ବିପତ୍ତି ଏଡ଼ିବା ପାଇଁ ସଙ୍ଗେସଙ୍ଗେ ପର୍ଶୁରାମ ପ୍ରଧାନଙ୍କୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ସହ ପଠାଇ ଦିଆଗଲା । ଇତିମଧ୍ୟରେ ଦେଖିଲୁ ଯେ, ସାରା ଭାରତ ବର୍ଷରୁ ଅଗଷ୍ଟ ଆନ୍ଦୋଳନ ଦମିତ ହୋଇଗଲାଣି । ଓଡ଼ିଶାରେ କେଉଁଠାରେ ହେଲେ ଆନ୍ଦୋଳନର ନାମ ଗନ୍ଧ ନଥାଏ । ଏକମାତ୍ର ଆଶା ଭରସା ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ସୁରେନ୍ଦ୍ର ଦ୍ୱିବେଦୀ । ବହୁ ଦିନରୁ ବ୍ରିଟିଶ ହାତାରେ ପଡ଼ି ଜେଲ୍‌ରେ ସଢ଼ୁଥାନ୍ତି । ତେଣୁ ନିଖିଳ ଭାରତ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଓ ନେତାମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ସମ୍ପର୍କ ନରଖିବା ପର୍ୟ୍ୟନ୍ତ ତାଳଚେରରୁ ସମସ୍ତ କାର୍ୟ୍ୟକ୍ରମ ବନ୍ଦ କରି ଟାଟା ନଗର କେନ୍ଦ୍ରକୁ ଚାଲିଆସିବା ପାଇଁ ଶେଷ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦିଆଗଲା ।

ଗରିଲାଙ୍କର ତତ୍ପରତା

ଇତିମଧ୍ୟରେ ଜୋରିମାନା ଅସୁଲ କରିବାରେ ଓ ସମାନ୍ତର ସରକାରକୁ (ଯାହାକୁ ସରକାର ଗୁଣ୍ଡା ସରକାର ବୋଲି ପ୍ରଚାର କରୁଥିଲେ ) ସମୂଳେ ଧ୍ୱଂସ କରିବାରେ ତାଳଚେର ଦରବାରଙ୍କର ପଦାତିକ ସୈନ୍ୟ ବହୁ ଅପପ୍ରଚାର ଅତ୍ୟାଚାର କରୁଥାନ୍ତି। ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳର ସମାନ୍ତର ସରକାର ପ୍ରତି ଯେ ଟିକିଏ ସହାନୁଭୂତି ଦେଖାଯାଉଥିଲ, ତାହା ପ୍ରତି ଅମାନୁଷିକ ବ୍ୟବହାର କରୁଥାନ୍ତି । ସରକାରଙ୍କର କେତେକ ଏଜେଣ୍ଟେ ସରକାରଙ୍କ ଠାରୁ ଟଙ୍କା ପଇସା ଏବଂ ଜମିବାଡ଼ି ପାଇ ପ୍ରଜାଙ୍କୁ ଭୟଭୀତ ଓ ନର୍ମମ ଅତ୍ୟାଚାରକରୁଥାନ୍ତି, ଗରିଲା ସୈନ୍ୟମାନେ ଦରବାରଙ୍କ ଏ ଯଥୋଚିତ ଉତ୍ତା ଦେବାକୁ କୁଣ୍ଠା ପ୍ରକାଶ କରିନଥିଲେ । ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଏଜେଣ୍ଟ ହୋଇ ପ୍ରଜାଙ୍କର ଏବଂ ସ୍ୱରାଜ୍ୟ ସରକାରଙ୍କର ବିରୁଦ୍ଧରେ ଗଲେ, ସେମାନଙ୍କୁ ସ୍ୱରାଜ୍ୟ ସରକାର ରକ୍ଷା ଆଇନ୍‌ ଅନୁସାରେ ଆର୍ଥିକ ଓ ଶାରୀରିକ ଦଣ୍ଡ ମଧ୍ୟ ଦେଉଥାନ୍ତି । ତାଳଚେର ସରକାର ଦେଖିଲେ ଯେ, ଗରିଲା ସୈନ୍ୟଙ୍କର ଶକ୍ତି ଓ ତତ୍ପରତା ଦିନକୁ ଦିନ ଉଗ୍ର ହେବାରେ ଲାଗିଲା । କିନ୍ତୁ ପ୍ରଜାମାନେ ଆମର ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ ସରକାରକୁ (ସମାନ୍ତର ବା ସ୍ୱରାଜ୍ୟ ସରକାର) ପସନ୍ଦ କରୁଥାନ୍ତି । ଏହି ହେତୁରୁ ଷ୍ଟେଟ୍‌ ସରକାର ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳର ଗରିଲା ସୈନ୍ୟଙ୍କୁ ଘେରରେ ପକାଇ ଏକାବେଳକେ ମାରିଦବାକୁ ବ୍ରିଟିଶ ଓଡ଼ିଶା ଓ ବାମଣ୍ଡା ସରକାର ସଙ୍ଗେ ଚକ୍ରାନ୍ତ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ତଥାପି ଗରିଲା ସୈନ୍ୟଙ୍କ ପତ୍ତା ପାଇ ନଥିଲେ ।

ଗରିଲା ସୈନ୍ୟ ଉପରେ ବିପତ୍ତି

ଆମର ସ୍ଵରାଜ୍ୟ ସରକାରକୁ ଧ୍ଵଂସ କରି ଗରିଲା ସେନାର ପ୍ରତ୍ୟେକ ସୈନ୍ୟକୁ ଜୀବନରେ ମାରିଦେବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ତାଳଚେର ଦରବାର ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅନୁସାରେ ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ସରକାରମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ଚକ୍ରାନ୍ତ କଲେ । ୧୯୪୩୩ ମଇମାସ ଶେଷ ସପ୍ତାହରେ ଦିନେ ରାତ୍ରିରେ ଗରିଲା ସେନା ଜଙ୍ଗଲ ମଧ୍ୟରରେ ତାଙ୍କର ଏକ ନୁତନ ସାମରିକ ଘାଟିରେ ଶିବିର ପକାଇ ଆଶ୍ରୟ ନେଇଥାନ୍ତି । ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥିଲା, ତା’ ପର ରାତ୍ରିରେ ଶତୃର ଏକ ଏଜେଣ୍ଟକୁ ଗିରଫଦାର କରି ସ୍ଵରାଜ ସରକାର ରକ୍ଷା ଆଇନ୍ ଅନୁସାରେ ସାମରିକ ଅଦାଲତରେ ବିଚାର କରି ଦଣ୍ଡ ଦେବା । କିନ୍ତୁ ଦୁର୍ଦେବ ସ୍ଵରାଜ ସରକାରର ଏ ଶ୍ରୀ ସହିପାରିଲା ନାହିଁ । ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟବଶତଃ କ୍ୟାମ୍ପରକ୍ଷୀ ସେଦିନ ମଧ୍ୟ ଶୋଇପଡ଼ିଲା । ଏ ସମସ୍ତଙ୍କର ନିଦ୍ରିତ ଅବସ୍ତାରେ ତାଲଚେର ଦରବରରେ ପଦାତିକ ସୈନ୍ୟ ଆମର ଏ ଗରିଲା ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କର ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ଯାଉ ଯାଉ ସେମାନଙ୍କୁ ଦେଖିପକାଇଲେ । ଦେଖିଲାକ୍ଷଣି ଅନ୍ଧାଧୂନ୍ଦ ଗରିଲା ସୈନ୍ୟଙ୍କ ଉପରେ ପ୍ରବଳ ଗୁଳିବର୍ଷଣ କଲେ । ଗରିଲାଙ୍କର ସେନାପତି ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ମହେଶ୍ଵର ପ୍ରଧାନ ଏବଂ ତାଙ୍କର ଜଣେ ସହକାରୀ ( ଏ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଘର ଆଠମଲ୍ଲିକ ଷ୍ଟେଟ୍ ) ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ମରିଗଲେ , ବାକି ସମସ୍ତେ କ୍ଷତବିକ୍ଷତ ହୋଇ ନିଜର ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଜିନିଷ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ନିଜ ନିଜର ପ୍ରାଣ ନେଇ କୌଶଳରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ତତ୍ପରତା ଓ କ୍ଷିପ୍ରତାର ସହିତ ହଟିଗଲେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ଦୁର୍ବୃତ୍ତ ତାଳଚେର ସରକାର ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରର ଗୋଳା ବାରୁଦରେ ଗରିଲା ସେନାକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ନିରସ୍ତ୍ର କରିଦେଲା । ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ରହୀନ ହୋଇ ପ୍ରଜା ମଣ୍ଡଳ ସୈନ୍ୟମାନେ ବିଭିନ୍ନ ଦିଗରେ ଚାଲିଗଲେ । ପାଞ୍ଚ ସାତ ଦିନରେ ଏକ ଜାଗାରେ ପୁଣି ରୁଣ୍ଡ ହେଲେ । ପୁନର୍ବାର ସଂଗଠନ କରି ଯୁଦ୍ଧ ଚଳାଇବାର ଉପାୟ ନାହିଁ । କାରଣ ହାତରେ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ନାହିଁ । ଅଧିକନ୍ତୁ ବ୍ରିଟିଶ ଓଡ଼ିଶା ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗଡ଼ଜାତ ରାଜାଙ୍କର ସୈନ୍ୟମାନେ ଆମ ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ ସୈନ୍ୟମାନେ ଆମ ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ ସୈନ୍ୟଙ୍କୁ ଗ୍ରାମ ଓ ଜଙ୍ଗଲର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅନ୍ଦିକନ୍ଦିରେ ଖୋଜିବାକୁ ଲାଗିଲେ ।

ଗରିଲା ସୈନ୍ୟ ଓଡ଼ିଶାରୁ ଟାଟା କେନ୍ଦ୍ର ଶିବିରକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ

ପୂର୍ବକଥିତ ଅନୁସାରେ ସ୍ଥିର ହେଲା ଯେ, ଗରିଲା ସୈନ୍ୟଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ତାଳଚେରରୁ ବନ୍ଦ କରି ଦିଆଯିବ । ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କ ଉପରେ ଶତ୍ରୁର ଏ ଆକ୍ରମଣ ବିଶେଷତଃ ସେନାପତି ମହେଶ୍ୱରଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ଓ ସମସ୍ତ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ହରାଇବା ଖବର ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ହୃଦୟରେ ଆଘାତ କଲା । କିନ୍ତୁ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତେ କୌଶଳରେ ହଟିଯାଇଛନ୍ତି ଓ ଜୀବତ ଅଛନ୍ତି, ଏହି ଖବର ମନରେ ଆଶ୍ୱାସନା ଦେଲା । ଭାବିଲୁ, ଯଦି ସୈନ୍ୟମାନେ ଜୀବିତ ଥାଆନ୍ତି ତେବେ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ଆମ୍ଭେମାନେ ପୁନର୍ବାର ବନ୍ଦୋବସ୍ତ କରିପାରିବୁ। ମହେଶ୍ୱରଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ଖବର ଶୁଣି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବାକୀ ଗରିଲା ସୈନ୍ୟଙ୍କୁ ଟାଟାନଗର କେନ୍ଦ୍ରକୁ ନେଇଆସିବା ନିମିତ୍ତ ଶ୍ରୀ ଯୁକ୍ତ ବନମାଳୀ ପ୍ରଧାନ, ଗାଣ୍ଡୁ ସାହୁ, କାଳନ୍ଦୀ ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରଧାନ ଏବଂ ପର୍ଶୁରାମ ପ୍ରଧାନଙ୍କୁ ପଠାଇଲୁ । ଏମାନେ ସମସ୍ତେ ଅନୁଗୋଳ ଓ ତାଳଚେର ସୀମା ଜଙ୍ଗଲକୁ ଗଲେ । ଏ ଗୁଳିକାଣ୍ଡ ପରେ ଅନୂଗୋଳ ପୋଲିସ୍‌ ଅନୁଗୋଳ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କୁ ଏପରି ଭୟଭୀତ କରାଇଥାଏ ଯେ ଲୋକେ ଖୋଳା ଭାବରେ ଆମର ଏ ଚାରିଜଣଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ ଦେବାକୁ ଅସ୍ୱୀକାର କଲେ । କିନ୍ତୁ ଗୋପନରେ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ସହାୟତା କରି ସହାନୁଭୂତି ଦେଖାଇଲେ । ଆମର ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଉଦ୍ଧାର କରି ଆଣିବାରେ

ଶ୍ରୀ ଯୁକ୍ତ ବନମାଳୀ ପ୍ରଧାନ ଓ ପାଣ୍ଡୁ ସାହୁ ପ୍ରଶଂସନୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ବିଶେଷତଃ ବନମାଳୀ ପ୍ରଧାନ ଜୀବନକୁ ହାତରେ ନେଇ ଅତ୍ୟନ୍ତ କୌଶଳ ଓ ଧୈର୍ଯ୍ୟର ସହିତ ଗରିଲା ସୈନ୍ୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅଧିକାଂଶଙ୍କୁ ଟାଟାନଗର ନେଇ ଆସିଲେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ଆମ୍ଭେମାନେ ତାଳଚେରରେ ମିଲିଟାରୀ ସମ୍ପର୍କ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ତୁଟାଇ ଦେଲୁ । ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ ସରକାରକୁ ମଧ୍ୟ ନିଷ୍କ୍ରିୟ କରିଦେଲୁ, କିନ୍ତୁ ଟାଟାନଗରର ପ୍ରଧାନ କ୍ୟାମ୍ପରୁ ପ୍ରତି ମାସରେ ଜଣେ ଦୁଇଜଣ ତାଳଚେର ଯାଇ ସେଠାରେ ପ୍ରଚାର କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲୁ । ଦରବାରଙ୍କ ଅତ୍ୟାଚାରର ପ୍ରତିକାର ମଧ୍ୟ ସାଧ୍ୟମତେ କରିବାରେ ହେଳା କରୁନଥିଲୁ । ଏହିପରି ୧୯୪୨ ଅଗଷ୍ଟ ଠାରୁ ସ୍ୱରାଜ୍ୟ ସରକାରଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଖଣ୍ଡଯୁଦ୍ଧ ଚଳାଇ ଶେଷରେ ଟାଟା ନଗରକୁ ହଟିଗଲୁ ।

ଟାଟା ଶିବିରରେ ଗରିଲା ସୈନ୍ୟଙ୍କ ସମାବେଶ

ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳର ସରକାର ଓ ସୈନ୍ୟମାନେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଟାଟାନଗର ଶିବିରରେ । ମୁଁ, ଶ୍ରୀ ଯୁକ୍ତ ସୁଧାକର ରଥ, କାଳିନ୍ଦୀଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରଧାନ, ବିଚ୍ଛନ୍ଦ ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରଧାନ, ବନମାଳୀ ପ୍ରଧାନ, ଫିରିଙ୍ଗି ପ୍ରଧାନ, ମୁକୁନ୍ଦ ସାହୁ, ଗାଣ୍ଡୁ ସାହୁ, ପର୍ଶୁରାମ ପ୍ରଧାନ, ଦୀନବନ୍ଧୁ ସାହୁ ଓଗେର ସମସ୍ତେ ଉକ୍ତ ଘରେ ରହିଲୁ । ଏମାନଙ୍କୁ ତାଳଚେରରୁ ହଟାଇ ନେବାର ସ୍ଥିର କରି କୌଶଳକ୍ରମେ ଉକ୍ତ ଅଗଣା ମଧ୍ୟରେ ଥବା ବାକି ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଅନ୍ୟତ୍ର ରଖାଇବାର ଚେଷ୍ଟା କଲୁ । ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଆମେ ତିନି ଚାରି ଜଣଙ୍କୁ ଛାଡ଼ି ଅନ୍ୟ କେହି ହିନ୍ଦୀ, କିମ୍ବା ବଙ୍ଗଳା କହିବା ତ ଦୂରର କଥା, ଏପରିକି ଆଦୌ ବୁଝି ପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ତେଣୁ ସେମାନଙ୍କୁ ହିନ୍ଦୀ ଓ ବଙ୍ଗଳା ଶିଖାଇବାକୁ ପଡ଼ିଲା । କ୍ୟାମ୍ପରେ ଦୈନିକ ଆଲୋଚନା ହୁଏ । ଭାବି ଯୁଦ୍ଧ ଚଳାଇବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ନିଖିଳ ଭାରତ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନରେ ଚେଷ୍ଟାର ବିରାମ ନ ଥାଏ ।

ଉତ୍କଟ ଖାଦ୍ୟ ସମସ୍ୟା

ପୂର୍ବେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ ଅପ୍ରଲ ମାସ ୧୪ ତାରିଖ ଠାରୁ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ପ୍ରଧାନ ଆଶ୍ରୟଦାତା ଦୁଇଜଣ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ବିଦାୟ ଦେଲେ । ବିଦାୟ ଦେଲେ ଅର୍ଥ – ଆର୍ଥିକ ଏବଂ ଶାରୀରିକ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ସମ୍ପର୍କ ଓ ସାହାଯ୍ୟ ତୁଟାଇଦେଲେ । ତା ପରେ ଯେ ସମସ୍ୟା ଉପୁଜିଲା, ପୂର୍ବର ସେହି ଭକ୍ତପାଣି ନଥିଲେ ଆମ୍ଭେମାନେ ତତ୍କାଳୀନ ଅର୍ଥନୈତିକ ଦୁର୍ଗତିରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇପାରି ନଥାଆନ୍ତୁ । ୧୯୪୩ର ମାର୍ଚ୍ଚ-ଅପ୍ରେଲ ଠାରୁ ସାରା ଭାରତବର୍ଷରେ ପୃଥିବୀରେ ଦ୍ୱିତୀୟ ମହାସମରର ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରଭାବ ଓ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପଡ଼ିବାକୁ ଲାଗିଲା । ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ ଓ ପରିଧେୟ ପ୍ରଭୃତି ଜୀବନର ନିତାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଜିନିଷର ଦରଦାମ ଚାରିଗୁଣ ବଢିଗଲା। ଏତେ ବେଳକୁ କଣ୍ଟ୍ରୋଲ ପ୍ରଥା ଆରମ୍ଭ ହୋଇନଥାଏ । ଜିନିଷ ପତ୍ରର ଦରଦାମ ଆହୁରି ଅଧିକ ବଢ଼ିବ ଜାଣି ଚାଷୀ ଓ ବ୍ୟବସାୟୀମାନେ ସବୁ ଜିନିଷ ଗୋପନ କରି ରଖିନେଲେ, କେହି ବିକିଲେ ନାହିଁ । ବିଶେଷକରି ଖାଦ୍ୟ ଜିନିଷ, ଯଥା: ଚାଉଳ ଏବଂ ଗହମ ଓଗେର ବଜାରରୁ ସମ୍ପୁର୍ଣ୍ଣ ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଗଲା । ଟଙ୍କାରେ ଏକ ସେର (ଦୁଇ ମାଣ) ସୁଦ୍ଧା ଚାଉଳ ମିଳିଲା ନାହିଁ । ବଙ୍ଗଳା ଦେଶରେ ଭୟାନକ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ପଡ଼ିଲା । କଲିକତା ଫୁଟ୍‌ପାଥରେ ଖାଦ୍ୟ ଅଭାବରୁ ଦିନକୁ ଦିନ ଶତ ଶତ ଲୋକ ମରିଗଡ଼ିଲେ । ଦୁର୍ଭିକ୍ଷରେ ବଙ୍ଗଦେଶରୁ ପ୍ରାୟ ୬୦ ଲକ୍ଷ ଲୋକ ମରିଗଲେ । ଟାଟାନଗରରେ ଚାଉଳ ଆଦୌ ମିଳିଲା ନାହିଁ । ଆଖପାଖ ଗ୍ରାମର ଅବସ୍ଥା ମଧ୍ୟ ତଦ୍ରୁପ । ଲୋକମାନଙ୍କ ପାଖରେ ହଜାର ହଜାର ଟଙ୍କା ଥାଏ, କିନ୍ତୁ ଚାଉଳ ଓ ଗହମ ଅଭାବରୁ ଖାଇବାକୁ ପାଉନଥାନ୍ତି। ସେତେବେଳକୁ ଅର୍ଥାତ୍‌ ଅପ୍ରେଲ ମାସ ବେଳକୁ ଆମ୍ଭେମାନେ ପ୍ରଥମେ ଆଠଜଣ ଓ ଜୁଲାଇ ମାସ ବେଳକୁ ପନ୍ଦର କୋଡ଼ିଏ ହୋଇଗଲୁ । ଏକେ ତ ପାଖରେ ଅର୍ଥ ନାହିଁ, ଦ୍ୱିତୀୟତଃ ଯାହାକିଛି ଅର୍ଥ ଥାଏ, ତା’ ବିନିମୟରେ ଚାଉଳ ଟଙ୍କାରେ ଏକ ସେର ସୁଦ୍ଧା ମିଳୁନାହିଁ । ଏକସେର ମିଳିଲେ ସୁଦ୍ଧା ଦିନକୁ ସାତ ଆଠ ଟଙ୍କା ଖର୍ଚ୍ଚ କରିବାର ଶକ୍ତି ଆମର କାହିଁ ? ଆଉ ଏକ ଅସୁବିଧା ଯେ, ଆମ ଚାରିଜଣଙ୍କୁ ଛାଡ଼ି ବାକି ସମସ୍ତେ ନୂତନ । କେହି ହିନ୍ଦୀ ବା ବଙ୍ଗଳା ଭାଷା କହିବା ତ ଦୂରର କଥା ବୁଝିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । କି କାମ ବା କରିବେ ? କାମ କେଉଁଠାରେ ହଠାତ୍‌ ମିଳୁଛି ? ତେଣୁ ଭାତ କିମ୍ୱା ରୁଟି ଖାଇବା ଆଶା ଛାଡ଼ିଦେଲୁ ।

ଆମେ ଯେଉଁ ଘରେ ଥାଉ, ଉକ୍ତ ଘରର ଅଗଣାରେ ଅନେକ ଜଙ୍ଗଲି ଶାଗ ଉଠିଥିଲା । ତାକୁ କୋଡ଼ି କୋଶି ପାଣି ଦେଇ ଯତ୍ନ କରିବାରୁ ସେ ଶାଗ ବହୁତ ପରିମାଣରେ ହେଲା । ଏହା ଏକ ପ୍ରକାର ଲେଉଟିଆ ଶାଗ । ଥରେ କାଟିଲେ ୫ ଦିନ ପରେ ପୁଣି ବଢ଼ିଯାଏ ।

ଚାଉଳ ତ ମିଳିଲା ନାହିଁ । ଏଣେ ଟଙ୍କା ନଥାଏ । କିନ୍ତୁ କୌଣସି ପ୍ରକାର କାର୍ୟ୍ୟରେ ଲାଗିବା ପର୍ୟ୍ୟନ୍ତ ଜୀବନ ଧାରଣ କରିବୁ । ଏହି ହେତୁରୁ ଦୈନିକ ଦୁଇଟଙ୍କାର ବୁଟ-ବେସନ ଖରିଦ କଲୁ । ସେତେବେଳକୁ ଟଙ୍କାରେ ବୁଟ ଅଢ଼େଇସେର ଏବଂ ବେସନ ଦୁଇ ସେର ମିଳୁଥାଏ । ସକାଳଓଳି ଅଢ଼େଇ ସେର ଏବଂ ବେସନ ଦୁଇ ସେର ମିଳୁଥାଏ । ସକାଳ ଓଳି ଅଢ଼େଇ ସେର ବୁଟ ସିଝାଇ ସମସ୍ତେ ଖାଉଁ ଏବଂ ଉପରଓଳି ଦୁଇସେର ବେସନ ପକୁଡ଼ି କରି ଖାଉ । ଦିନକୁ ବୋଝେ ଲେଖାଏଁ ଲେଉଟିଆ ଶାଗ କାଟୁ । ଏହି ଶାଗ ଥାଏ ପ୍ରଧାନ ଖାଦ୍ୟ । ସମସ୍ତେ ବାଣ୍ଟି ଖାଉ ବିଚ୍ଛନ୍ଦ ଏବଂ କାଳୀନ୍ଦୀ ଚନ୍ଦ୍ର କମ୍‌ ବୟସର ଯୁବକ ଥାଆନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କର ସାମ୍ୟବାଦ ବିଷୟରେ ଏକ ଅଦ୍ଭୁତ ଧାରଣା ଥାଏ । ସେମାନେ ଯେଉଁଦିନ ଖାଦ୍ୟ ବାଢ଼ନ୍ତି, ସେଦିନ ସମସ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ ସମାନରୂପେ ବାଢ଼ନ୍ତି । । ସାମ୍ୟବାଦ ବିଷୟରେ ସେମାନଙ୍କର ଭୁଲ୍‌ ଏବଂ ଅଦ୍ଭୁତ ଧାରଣା ଏହି ଯେ, ସମାଜର ସମସ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତି ସମାନ ପରି କାର୍ୟ୍ୟ କରିବେ ଓ ସମାନ କରି ବାଣ୍ଟି ଖାଇବେ । ଏହି ହେତୁର ଏ ସମାନତା ଦୃଷ୍ଟି । ସମାନ ରୁପେ ବଢ଼ା ହେବା ଦ୍ୱାରା ଆମେ ଯେଉଁ କେତେଜଣ ଶାରୀରିକ ଦୁର୍ବଳତା ଏବଂ ଅଭ୍ୟାସବଶତଃ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅଳ୍ପ ଖାଦ୍ୟ ଦରକାର କରୁ, ସେମାନଙ୍କର ପେଟ ପ୍ରାୟ ଦଶଅଣା ପୂରିଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଦୀନବନ୍ଧୁ ସାହୁ, ଫିରିଙ୍ଗି ପ୍ରଧାନ, ମୁକୁନ୍ଦ ସାହୁ ଓଗେର ଯେଉଁମାନେ ଅପେକ୍ଷାଳ୍ପତ ସବଳ ଓ କଠିନ ପରିଶ୍ରମୀ ଏବଂ ଅଭ୍ୟାସବଶତଃ ଅଧିକା ଖାଦ୍ୟ ଦରକାର କରନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କର ପେଟ ଚାରିଅଣା ମଧ୍ୟ ପୂରେ ନାହିଁ । ନିଜେ ବିଚ୍ଛନ୍ଦଚରଣ ଏବଂ କାଳନ୍ଦୀଚନ୍ଦ୍ର ଏ ଦୁଇଜଣ କମ୍‌ ବୟସ୍କ ଯୁବକ । ତେଣୁ ଏମାନେ ମଧ୍ୟ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ବେଶୀ ଖାଦ୍ୟ ଦରକାର କରନ୍ତି ।

ମୁଁ ଦେଖିଲି, ମୋର ଯୁବକ ସାଥୀ ଓ ସହକର୍ମୀ ଦୁଇଜଣ ସାମ୍ୟବାଦର ଭୁଲ୍‌ ଅର୍ଥ ବୁଝି ବୈଷମ୍ୟବାଦରେ ପରିଚାଳିତ ହେଉଛନ୍ତି । ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲୋକର ଶକ୍ତି ଅନୁସାରେ ତା’ ଠାରୁ କାର୍ୟ୍ୟ ହାସଲ କରିବା ଏବଂ ଦରକାର ଅନୂସାରେ ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ, ପରିଧେୟ ଓ ବାସସ୍ଥାନ ପ୍ରଭୃତି ଯୋଗାଇବା ଇତ୍ୟାଦି ସାମ୍ୟବାଦର ଏହି ବାସ୍ତବ ନୀତିରେ କାର୍ୟ୍ୟ କରିବାକୁ ଉପଦେଶ ଦେଲି । ସେତେବେଳକୁ କାର୍ୟ୍ୟ ବୋଲି ତ କିଛି ନ ଥାଏ । ବାକୀ ରହିଲା ଅଳ୍ପ ଖାଦ୍ୟ କିପରି ସାମ୍ୟବାଦ ନୀତିରେ ବାଣ୍ଟିକରି ଖାଇବା । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ମୁଁ ନିଜେ ଏ ଭାର ହାତକୁ ନେଲି । ପ୍ରତ୍ୟେକଙ୍କ ପ୍ରୟଜନୀୟତା ଅନୁସାରେ ଖାଦ୍ୟର ଭାଗ ସାନ ବଡ଼ କରି ବାଣ୍ଟେ । ଏଥିରେ ସମସ୍ତଙ୍କ ପେଟ ୭ ଅଣା ପର୍ୟ୍ୟନ୍ତ ପୂରିଲା । ପୂର୍ବପରି କାହାର ଦଶଅଣା କାହାର ଛଅଣା ଏବଂ କାହାର ଚାରିଅଣା ପୂରିବା କଥା ରହିଲା ନାହିଁ । ଏହି ତାରତମ୍ୟ ଭାଗବଣ୍ଟାରେ ମୋର ଭାଗ ନିତାନ୍ତ କମ୍ ଦେଖାଯାଏ । ତେଣୁ ବିଚ୍ଛନ୍ଦଚରଣ, କାଳନ୍ଦୀ ଚନ୍ଦ୍ର ଓ ସୁଧାକର ବାବୁ ଓଗେର ମୁଁ ଟିକିଏ ଆଡ଼େଇ ହୋଇ ହାତ ଧୋଇବାକୁ ଗଲେ ମୋ ଭାଗରେ ତାଙ୍କ ଭାଗରୁ କିଛି ଅଂଶ ଗୁପ୍ତରେ ମିଶାଇ ଦିଅନ୍ତି । ମୁଁ ଏହା ଜାଣି ପରେ ଫେରାଇଦିଏ ।

ଏହି ବୁଟ ଏବଂ ବେସନ ଖିଆ ଏକ ମାସ ଚଳିଲା । ଇତି ମଧ୍ୟରେ ଅବଶ୍ୟ ଦିନେ ଦିନେ ଭାତ ଖାଇବାକୁ ପାଉଥାଉ। ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣିତ ଆମ୍ଭର ସେହି ଭକ୍ତ ପାଣି କୌଣସି ପ୍ରକାରେ ଚାଉଳ ସଂଗ୍ରହ କରି ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ଭାତ ଖୁଆଉଥାନ୍ତି ।

ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଏ ଦୁର୍ଦ୍ଦଶା ଦେଖି ଆମର ଭକ୍ତ ବଡ଼ ଚିନ୍ତିତ ହେଲେ । ସେ ନିଜେ ଯେପରି କର୍ଣ୍ଣ ପରି ଦାନୀ ଅନ୍ୟଠାରୁ ଦିଆଇବାରେ ସେହିପରି କୃଷ୍ଣ ପରି ଦାତା । ନାନା ଉପାୟ ଓ କୌଶଳ ଦୁଇ ମହଣ ଚାଉଳ ଏବଂ ଆଠସେର ଡାଲିର ରେସନ୍‌ କାର୍ଡ଼ କରାଇ ଦେଲେ । ସେଥିପାଇଁ ମାସିକ ଚବିଶ ଟଙ୍କା ଦାବାକୁ ପଡ଼ିଲା । ସମୟେ ସମୟେ ଏ ଟଙ୍କା ମଧ୍ୟ ସେ ନିଜେ ଦିଅନ୍ତି । ଚଉଦ ପନ୍ଦର ଜଣକୁ ମାସିକ ଦୁଇ ମହଣ ଚାଉଳ, ଜଣପ୍ରତି ମାସକୁ ପାଞ୍ଚ ସେର ତିନି ଛଟାଙ୍କି ଅର୍ଥାତ ଦଶମାଣ ଛ ବିଶ୍ୱାଚାଉଳ ଭାଗ ପଡ଼ିଲା । ପୁର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅନୁସାରେ ବାଣ୍ଟିକରି ଖାଉ । ପେଜ ଓ ତୋରାଣି ଆଦୌ ପକାଉ ନାହିଁ। ପ୍ରତିଦିନ ବହୁତ ଶାଗ କାଟୁ । ଶାଗ ଥଲା ପ୍ରଧାନ ଏବଂ ମୁଖ୍ୟ ଖାଦ୍ୟ, ଭାତ କିମ୍ବା ଅନ୍ୟ ଜିନିଷ ଥିଲା ଗୌଣ ଖାଦ୍ୟ । ଦିନକୁ ଦୁଇଥର ମାତ୍ର ଖାଉ । ପେଜ ପିଉ, ଦିନ ଦିନ ଧରି ବାଇଗଣ ପୋଡ଼ା ଖାଇ ଚଳିଛୁ, କିନ୍ତୁ ଦେଶର ସ୍ୱାଧିନତା ପାଇଁ ଏ କଷ୍ଟ ସ୍ୱୀକାର କରିବାକୁ ସୁଯୋଗ ପାଇଛୁ ବୋଲି ନିଜକୁ ଭାଗ୍ୟବାନ୍‌ ଓ କୃତାର୍ଥ ମନେକରି ପରମ ଆନନ୍ଦରେ ଥାଉ । ଏତେ ଅସୁବିଧା ସତ୍ତ୍ୱେ ଆନ୍ଦୋଳନ ଓ ଭାବୀ ଯୁଦ୍ଧ ଆମ ମନରେ ସର୍ବପ୍ରଥମ ଏବଂ ଏକମାତ୍ର ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଥାଏ ।

କାର୍ଯ୍ୟରେ ନିଯୁକ୍ତି

୧୪/୧୫ ଜଣ ଲୋକ । ହାତରେ ଟଙ୍କା ପଇସା କିଛି ନାହିଁ, ଉକ୍ତ ଭକ୍ତଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ସହାୟକ ନାହିଁ । କାମ ନକରି ଖାଲି ବସି ରହିବା ଦ୍ୱାରା ଗୋଇନ୍ଦା, ପୋଲିସ୍‌ ଏବଂ ଆଖପାଖ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ସନ୍ଦେହ ବଢ଼ିଯିବ , ଏହି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ କାର୍ୟ୍ୟପ୍ରାପ୍ତି ନିମିତ୍ତ ଚେଷ୍ଟା କରାଗଲା । ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣତ ଭକ୍ତ, ହରିହର, ସଦାଶିବ , ଉଦୟନାଥ ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟମାନେ କାର୍ୟ୍ୟ ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ଲାଗିଗଲେ । ଏତେବେଳକୁ ଆମର ନୂତନ ଆଗତ ସାଥୀ ଏବଂ ସୈନ୍ୟମାନେ ଖଣ୍ଡିଆ ଖଣ୍ଡିଆ ହିନ୍ଦୀ ଓ ବଙ୍ଗଳା କହିପାରିଲେଣି । ରାନ୍ଧିବା କାର୍ୟ୍ୟ ମଧ୍ୟ ଚଳନୀୟ ରୂପେ ଶିଖିଲେଣି । ହଠାତ୍‌ କାର୍ୟ୍ୟ ମିଳିବାରୁ କାଳନ୍ଦୀଚରଣ ଗୋଟିଏ ଗୁରୁଦ୍ୱାରରେ ଶିଖ୍‌ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ରୂପେ କିଛିଦିନ ରହିଗଲେ । ପରେ ଜଣେ ସାହେବର ଅର୍ଦ୍ଦଳୀ ହେବା କାର୍ୟ୍ୟରେ ନିଯୁକ୍ତ ହେବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଥିଲେ । ମୁକୁନ୍ଦ ସାହୁ ଜଣେ ମୁସଲ୍‌ମାନ ଘରେ ଚାକର ରହି ମହିଷି ଚରାଇବା କାମ ଗ୍ରହଣ କଲେ । ପର୍ଶୁରାମଜୀ ଜଣେ ପକୁଡ଼ି ଦୋକାନୀ ପାଖରେ ରହିଗଲେ, କାର୍ଯ୍ୟବିଷୟରେ କେତେକ ଟିକିଏ ଉଚ୍ଚ ଚାକିରି ଅପେକ୍ଷାରେ ଥାଆନ୍ତି । ଏଠାରେ ଉଚ୍ଚ ଚାକିରିର ଅର୍ଥ ପୂଜାରୀ କାର୍ଯ୍ୟ ।କାରଣ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଫ୍ୟାକ୍ଟରୀ ବା କାରଖାନାରେ କାର୍ୟ୍ୟ କରିପାରିବୁ ନାହିଁ; ଯେହେତୁ ନାମ, ଧାମ ଓ ଠିକଣା ଇତ୍ୟଦିର ଅନୁସନ୍ଧାନ ନିଶ୍ଚୟ ହେବ । ବାକି କାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ହୁଏତ କଣ୍ଟ୍ରାକ୍ଟର ନିକଟରେ ଦିନ ମଜୁରିଆ କରିବା କିମ୍ୱା ସର୍ବୋକୃଷ୍ଟ କାର୍ୟ୍ୟ ହେଉଛି ବଡ଼ ବଡ଼ ବାବୁଙ୍କ ଘରେ ପୁଜାରୀ କାମ । ପୁଜାରୀ କାମ ହଠାତ୍‌ ନ ମିଳିବାରୁ ମୁଁ ସେମାନଙ୍କୁ ଘରୁଆ ଚାକର କାମ ଇତ୍ୟାଦି କରିବାକୁ ଉପଦେଶ ଦେଲି । ସେମାନେ ସେଥିରେ ଅନ୍ନିଚ୍ଛୁକ ହେବାରୁ ଆଦର୍ଶ ଦେଖାଇବା ପାଇଁ ମୁଁ ପ୍ରଥମେ ମେହେନ୍ତର କାର୍ୟ୍ୟ କିମ୍ଵା ଘରୁଆ ଚାକର ରହିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଲି । କିନ୍ତୁ ଆଦର୍ଶ ଦେଖାଇବା ପୁର୍ବରୁ ପୁଜାରୀ କାର୍ଯ୍ୟ ମିଳିଗଲା ।

ବିଚ୍ଛିନ୍ନ

ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଟାଟା ନଗରରେ କେନ୍ଦ୍ର କରି ରହିବାର ବାସନା ଥିଲା , କିନ୍ତୁ ଉଲ୍ଲଖିତ ବିକଟ ଖାଦ୍ୟ ସମସ୍ୟା, କାର୍ଯ୍ୟର ଅଭାବ ଏବଂ ବିଷେଶତଃ ତାଳଚେର ଓ ଢେଙ୍କାନାଳ ସି.ଆଇ.ଡ଼ି .ଙ୍କର ପ୍ରାଦୁର୍ଭାବ ଓ ତତ୍ପରତାବଶତଃ ସମସ୍ତେ ଏକତ୍ର ରହିବା ନିତାନ୍ତ ମୂର୍ଖତା ଓ ବେ-ରାଜନୈତିକ କାର୍ଯ୍ୟ ବୋଲି ବିବେଚନା କଲୁ । ଅଧିକନ୍ତୁ ଯେଉଁ ଭକ୍ତ ପାଣି ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ଆର୍ଥିକ ଓ ଶାରୀରିକ ସହାୟତା ଦେଉଥିଲେ , ତାଙ୍କର ଆମଦାନୀ ସୂତ୍ର ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସମ୍ପୁର୍ଣ୍ଣ ବନ୍ଦ ହୋଇଗଲା । ସେ ଟାଟା ନଗରରେ ରହି ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ ଦେବାର ଉପାୟ ନ ଥିଲା । କାରଣ ଟାଟା କମ୍ପାନୀ ହୋଟେଲରୁ ତାଙ୍କର ପୂଜାରୀ କାମଖଣ୍ଡକ ଚାଲିଗଲା । ତେଣୁ ଖାଦ୍ୟ ସଂକଟ ଓ ରାଜନୈତିକ ନିରାପଦତାବଶତଃ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ହେବାର ସ୍ଥିର ହେଲା। କିନ୍ତୁ କେନ୍ଦ୍ର ଅଫିସ୍‌ ନିଶ୍ଚୟ ରହିବ । ଉକ୍ତ ଅଫିସ୍‌ରେ ମୁଁ ଆଉଜଣେ ଦୁଇଜଣଙ୍କୁ ସଙ୍ଗରେ ନେଇ ରହିବି । ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟଗ୍ରହଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଅନ୍ୟମାନେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଜାଗାକୁ ଯିବାର ସ୍ଥିର ହେଲା । ପ୍ରତ୍ୟେକ ନିଜ ନିଜର ସ୍ଥିତି ଏବଂ ଚେଷ୍ଟାର ପ୍ରଗତି ପତ୍ରଦ୍ୱାରା କେନ୍ଦ୍ର ଅଫିସ୍‌କୁ ଜଣାଇବେ । କେନ୍ଦ୍ର ଅଫିସରୁ ମଧ୍ୟ ସମସ୍ତ ପ୍ରଗତି ସେମାନଙ୍କୁ ଜଣାଇ ଦିଆଯିବାର ନିଷ୍ପତ୍ତି ହେଲା । ଏହି ଭାବନା ଓ କଳ୍ପନାରେ ୧୯୪୩ ସେପ୍ଟେମ୍ୱର ମାସରେ ସମସ୍ତେ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ହୋଇଗଲୁ। କେନ୍ଦ୍ର ଅଫିସ୍‌ରେ କେବଳ ମୁଁ ରହିଲି । କିନ୍ତୁ କେନ୍ଦ୍ର ଅଫିସରୁ ତିନି ଚାରି ମାଇଲ ଦୂରରେ ଗରିଲା ସେନାର ତିନିଜଣ ଆଗୁଆ ସୈନିକ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକ ଏକ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥାନ୍ତି ।

ମୁକ୍ତିପଥେ ସୈନିକ,ପ୍ରଥମ ଭାଗ,ପବିତ୍ର ମୋହନ ପ୍ରଧାନ,କଟକ,୧୯୪୯

Biju Patnaik : A vertible dare devil Freedom Fighter

Aruna Asaf Ali

I am thankful to the Biju Patnaik 72nd Birthday Celebration Committee for giving me an opportunity to write a few words for the Souvenir to mark the occasion.

I can scarcely belive that Biju Patnaik has crossed his 70th Birthday. This is so beacause I came to know him when he was dashing and self confident youngman, about to cross over to his 30th year. But that was forty years ago.

The final struggle against British rule in the India was launched on the 9th of August 1942 and many young men and women of our country, in almost every region, emerged into standard bearers of the Quit India Struggle, launched by the Mahatma Gandhi. Gandhiji’s command to every adult Indian to ‘Do or Die’ for the country’s liberation became a mandate for the men and woman of my generation.

Among the thousands who came forward to take up the challenge, Biju Patnaik, Chief Pilot of the Dalmia Jain Airways (which was nationalized after 1947) was one of the most fearless (and veritable ‘daredevil’) who mobilized his follow pilots and inspired them to help the ‘Underground Directorate’ consisting of Jaya Prakash Narayan, Achyut Patwardhan, Ram Manohar Lohia and some others like myself, But for the their courage and fearlessness we could never have succeeded in linking up with our comrades in Bombay, Calcutta, Madras and new Delhi. Our problem of communicating our plans to the underground units in the country were thus facilitated. We also the airlines for travelling incognito sometimes. For instance, when Shri Rajopalacharaya wanted to meet and dissuade us from carrying out our plans of underground resistance, Patnaik himself flew Rajaji from madras to New Delhi to meet Jaya Prakash Narayan and the Directorate sometimes in December, January 1942-43. I myself took advantage of this facility off and on.

Soon it became well known that India’s British bureaucracy in Delhi was infuriated when they came to known that the Chief Pilot of the only internal airlines was the leader of the Pilots group working with us. They recruited a whole army of informers for the specific task of unsmasking these ‘dangerous’ airmen, and later quite a few of them including Biju Patnaik were arrrsted.

The professionals working for the British regime stayed away even from offering Satyagraha. As they were a ‘protected’ lot who enjoyed certain privileges and financially well placed, they had much to lose. I imagine if they joined the mass upsurge which swept throughout the country. But by and large, the ‘elite’ in those years failed to participate in the struggle in any form of action which might expose them to hazards such as imprisonment, loss of careers and even confiscation of personal property and belongings. However, there were a handful who helped us by donating funds and providing shelters.

My admiration for men like Biju Patnaik and his courageous comrades remains undiminished even today. I realize that such of us as worked together during those crucial years have drifted apart. But I belive, and earnrstly hope that those who joined the Quit India underground will always be loyal to our country and our people. This may prove to be an illusion. But I wish to cling to it.

Our generation was fortunate because we were inspired by the greatest of Indians of this country namely Mahatma Gandhi and his fellow crusado Jawaharlal Neheru, Maulana Azad, Sardar Patel and others. I hope we will always be true to the values they implanted in us.

The challenge to India’s unity and intrgrity and sovergnity has to be met by young men and woman born after India’s independence. Mindless terrorism prevalent in the country today is born of cowardice and lust for self aggrandizement. The masses should be mobilized to defeat the conspiracies to destabilize India . Imperialism is not dead, it has only changed its tactics.

Sovenir Adyatri, Aruna Asaf Ali, Paradip, 1987.

ଭାରତ ଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନ

ଆନ୍ଦୋଳନ ବିଷୟରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ପାଖଆଖରେ କ’ଣ କ’ଣ ବିଚାର ଚାଲିଛି ତା’ର ଟିକିଏ ଟିକିଏ ଆଭାସ ନାନା ସୂତ୍ରରୁ ମିଳୁଥାଏ । ଗାନ୍ଧୀ ସେବା ସଂଘର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ବୈଠକ ସେବାଗ୍ରାମରେ ହେଲା । ବାପା ସେଠିକି ଯାଇଥିଲେ । ଆସି ସେଠାର ସବୁ ଆଲୋଚନା ବର୍ଣ୍ଣନା କଲେ । ମୋର କେବଳ ଏତିକି ମନେଅଛି ଯେ ଗାନ୍ଧଜୀ ପଚାରିଲେ ଯେ ଖଦୀ କର୍ମୀଙ୍କ ଭିତରୁ ଆନ୍ଦୋଳନ ପାଇଁ କେତେ ବାହାରିବେ ବୋଲି ଆଶା କରାଯାଉଛି ? ଜବାବ ମିଳିଲା ‘‘ଶତକଡ଼ା ପ୍ରାୟ ପଚିଶ’’ ଗାନ୍ଧିଜୀ କହିଲେ – ‘‘ ଏତେ ବାହାରିବ ?’’ ମହତାବ ବାବୁଙ୍କ ଠାରୁ ଶୁଣିବାକୁ ମିଳିଥିଲା ଯେ ଆନ୍ଦୋଳନ ବେଳେ କ’ଣ କରାଯାଇପାରିବ କ’ଣ ନୁହେଁ ସବୁ ନେଇ ସେଠି ଆଲୋଚନା ଚାଲିଥାଏ । ଡ଼ାକବାକ୍ସ ପୋଡ଼ିଦେବା, ରେଳପୋଲ ଭାଙ୍ଗିଦେବାର କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ନିଆଯାଇପାରେ ବୋଲି କେହି କେହି ମତ ଦେଉଥା’ନ୍ତି । ଗାନ୍ଧିଜୀ ସେ ସବୁ ବିଷୟରେ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମତ ନ ଦେଇ ସେ ସବୁର ସପକ୍ଷ ବିପକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି ଆଲୋଚନା କରୁଥା’ନ୍ତି ।

ଅଗଷ୍ଟ ସାତ ଓ ଆଠ ବମ୍ବେରେ ନିଖିଳଭାରତ କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ବୈଠକ ବସି ଭାରତଛାଡ଼ ପ୍ରସ୍ତାବ ଗୃହିତ ହେଲା । ସେଠି ଗାନ୍ଧୀଜୀ ତାଙ୍କ ବକ୍ତୃତାରେ କହିଥିଲେ ଯେ ମୁଁ ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ କରିବା ପାଇଁ ତରତର ନୁହେଁ । ମୁଁ ପ୍ରଥମେ ବଡ଼ଲାଟଙ୍କୁ ଚିଠି ଲେଖିବି । ତାଙ୍କ ସହିତ ଦେଖା କରିବି । ତାହା ପରେ ଯାହା ହେବ । ଏହା ଦ୍ୱାରା ସେ ନିଜ ହାତରେ ଅଭିକ୍ରମ ରଖିବାକୁ ଚାହୁଁଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ସରକାର ତାହା କରେଇଦେଲେ ନାହିଁ । ଅଗଷ୍ଟ ନଅ ରାତି ଅନ୍ଧାର ଥାଉଁ ଥାଉଁ ଗାନ୍ଧୀଜୀଙ୍କ ସମେତ ସବୁ ନେତାଙ୍କୁ ଗିରଫ କରି ନିଆଗଲା । ସାରାଦେଶରେ ଗିରଫଦାରୀମାନ, ଦମନ ଓ ଆନ୍ଦଳନର ନିଆଁ ହୁ ହୁ ହୋଇ ଜଳିଉଠିଲା ।

ବାପା ହେରିକା ନଅ ତାରିଖ ଦିନ କଟକରେ ଗିରଫ ହେଲେ । ଆମେ ସବୁ କେତେଜଣ ନଅ ତାରିଖ କୁମୁଡ଼ା ଜୟପୁର ହାଟରେ ସଭା କରିବାକୁ ଯାଇଥିଲୁ । ଅନେକ ରାତିରେ ଫେରିଲୁ । ମୋତେ ଦଶ ତାରିଖ ସକାଳେ ସାଲେପୁରରେ ଗିରଫ କରାହେଲା । କଟକ ଜେଲରେ ପହଞ୍ଚି ଦେଖିଲି ଯେ ସରକାର କାହାରିକୁ ଛାଡ଼ିନାହିଁ । ସମ୍ଭବ ଅସମ୍ଭବ ସବୁ ଲୋକଙ୍କୁ ରୁଣ୍ଡେଇ ଆଣିଛି । ଯେଉଁମାନେ ୧୯୨୨ ରେ କେବେ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯୋଗଦେଇ ତା’ପରେ ଏତେ କାଳ ଘରେ ବସି ଯାଇଥିଲେ ସେମାନଙ୍କୁ ବି ଗୋଟାଇ ଅଣାଯାଛି । କ୍ରମେ କିଛି କାର୍ଯ୍ୟ କରି ଆସିଥିବା ଲୋକ ସବୁ ନାନାଆଡ଼ୁ ଆସିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ବାହାରର ଘଟଣାର ବିବରଣୀ ମିଳିବାକୁ ଲାଗିଲା ।

ଦେଖାଗଲା ଯେ ଯାଜପୁର ସବ୍‌ଡ଼ିଭିଜନ୍‌ରେ ହିଁ ସବୁଠୁ ଅଧିକ ବିକ୍ଷୋଭ ହୋଇଛି । ଯାଜପୁର ସହରରେ ପୂର୍ବ ଯାଜପୁରଆଡ଼ୁ ଆସିଥିବା ବହୁ ସହସ୍ର ଲୋକ କଚିରୀ ଘେରାଉକରି ସରକାରୀ କର୍ମଚାରୀମେନଙ୍କର ଇସ୍ତଫା ଦାବି କରିଥିଲେ । ବରୀ ଅଞ୍ଚଳରୁ ଦଳ ଦଳ ହୋଇ କର୍ମୀ ଓ ଲୋକ ବାହାର ପାଖ ଆଖ ଅଞ୍ଚଳରେ ବୁଲି ଡାକଘରମାନଙ୍କର କାଗଜପତ୍ର ନଷ୍ଟ କରିବା, ଅଫିମ ଗଞ୍ଜେଇ ଦୋକାନରୁ ନିଶାଦ୍ରବ୍ୟ ନେଇ ପୋଡ଼ିଦେବା, ଚୌକିଦାର ଓ ଦଫାଦାର ମାନଙ୍କର ପୋଷାକ ପୋଡ଼ିଦେବା ଓ ସେମାନଙ୍କୁ ସରକାରୀ ଚାକିରୀ ଛାଡ଼ିବା ପାଇଁ ପ୍ରବର୍ତ୍ତାଇବା , ଏହିଭଳି ସବୁ କାମ କରିଥିଲେ । ମୌଳିକ ବିଦ୍ୟାଳୟମାନଙ୍କର ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ ଶିକ୍ଷକ ଏ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ଅଗଷ୍ଟ ଛବିଶ ତାରିଖରେ କଳାମାଟିଆଠାରେ ଏକ ଜନତା ଉପରେ ଗୁଳି ଚଳାଇ ପୁଲିସ ଚାରିଜଣଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରିଥିଲା ।

ଏହି ସମୟରେ ଅରଙ୍ଗାବଦରେ ଆଉ ଏକ କାଣ୍ଡ ହେଲା । ଆନ୍ଦୋଳନର ଉତ୍ତେଜନାର ସୁଯୋଗନେଇ ସେ ଗାଁର ଗୋଟିଏ ଦଳ ଏକ ବିରୋଧୀ ପରିବାର ଉପରେ ଦାଉସାଧିଲେ । ତାଙ୍କର ଘର ଓ ଦୋକାନ ଲୁଟିନେଲେ । ପରିବାରର ଲୋକଙ୍କୁ ମାରପିଟ୍‌ କଲେ । ଅଳ୍ପ ସମୟ ପରେ ବରୀ ଅଞ୍ଚଳରେ ଦମନଲୀଳା ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ବହୁତ ଲୋକ ଗିରଫ ହେଲେ। ଗାଁ ଉପରେ ପିଟୁଣୀ ଟିକସ ବସିଲା । ବରୀ ସେବାଘରକୁ ସବୁ ଅନିଷ୍ଟର ମୂଳ ମନେକରାଯାଇ ତାକୁ ସମୂଳେ ଧ୍ୱଂସ କରିଦେବା ପାଇଁ ସରକାର ଆଦେଶ ଦେଲେ । ଡ଼େପୁଟୀ ମାଜିଷ୍ଟ୍ରେଟ୍‌ ମୁସାଏବ ଖାଁ ପୁଲିସ ଫୌଜ ନେଇ ଏଥିପାଇଁ ଗଲେ । ପ୍ରଥମେ ଘରକୁ ପୋଡ଼ିବା ଚେଷ୍ଟା କଲେ ମାତ୍ର ବର୍ଷାଯୋଗୁ ଚାଳ ଭିଜାଥିବାରୁ ନିଆଁ ଧରିଲା ନାହିଁ । ତେଣୁ ଘରକୁ କୁରାଢ଼ୀରେ ହାଣି ଭୂମିସାତ କଲେ, କାଗଜ ପତ୍ର ନଷ୍ଟଭ୍ରଷ୍ଟ କରିଦେଲେ । ଅନେକ ବହିପତ୍ର ଓ ଜିନିଷ ପତ୍ର ଲୁଟିନେଇଗଲେ । କିଛି ଜିନିଷ ଗାଁ ଳୋକେ ପାଇ ସାଇତି ରଖିଥିଲେ । ୧୯୪୫ ରେ ଆମେ ବରୀ ଫେରିବା ମାତ୍ରେ ଗୋଟି ଗୋଟି କରି ଆଣି ଫେରେଇ ଦେଇଗଲେ।

ବାହାରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ତା’ର ଗତିରେ ଚାଲିଥାଏ । ଆମେ ଜେଲଭିତରେ ଗୋଟିଏ ଅଲଗା ଦୁନିଆରେ ଥାଉ । କେଇଦିନ ଭୀତରେ ଜେଲ ଭରପୂର ହେଇଗଲା । କଟକରୁ ବହୁତ ଯୁବକ, ଛାତ୍ର ଧରାହୋଇ ଆସିଲେ । ସାରାଦିନ ହୁଲସ୍ତୁଲ ବ୍ୟାପାର ଚାଲିଥାଏ । ରାତିରେ ନମ୍ବର ବନ୍ଦ ହେବ ନାହିଁ । ଦିନବେଳେ ସବୁ ୱାର୍ଡ଼ ଭିତରେ ଯିବା ଆସିବା ବାଟ ଖୋଲା ରହିବ। ଅମୁକ ଜିନିଷ ଖାଇବୁ ନାହିଁ, ଅମୁକ ଜିନିଷ ଦରକାର, ଇତ୍ୟାଦି ସବୁ ଦାବିରେ , ଜେଲରେ ଯେମିତି ସାଧାରଣତଃ ହୁଏ, ସେମିତି ଆନ୍ଦଳନ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଗଲା । ସବୁ ଓ୍ଵାର୍ଡ଼ର ବାଟ ଖୋଲା ରହିବା, ରାତିରେ ନମ୍ଵର ବନ୍ଦ ନହେବା ଆଦି ଦାବି ପୁରଣ ବି ହେଇଗଲା ।ଜେଲର ନିୟମ ମାନି ଚଳିବାର ଧାରାଟା ପୂରା ଓଲଟି ଗଲା ।

କସ୍ତୁରୀ ମୃଗସମ, ମନମୋହନ ଚୌଧୁରୀ କାହାଣୀ, କଟକ, ୧୯୯୫. ପୃଷ୍ଠା ୨୨୫ ରୁ ୨୨୬

ସ୍ୱାଧୀନତାର ଜୟଯାତ୍ରା

କଟକ, ୧୯୮୦

୧୯୪୩ ମାର୍ଚ୍ଚ ତା ୨୪ ରିଖ :- ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ଓ କଂଗ୍ରସ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଭାରତ ସରକାରର ଅଭିଯୋଗ ସମ୍ପର୍କରେ ବ୍ରିଟିଶ୍‌ ସରକାରର ‘‘ଧଳାକାଗଜ’’ ପ୍ରକାଶ ।

ଅଗଷ୍ଟ ଆନ୍ଦୋଳନର ଏହାହିଁ ସକ୍ଷିପ୍ତ ଘଟଣାବଳୀ । ଏହି ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବ ବମ୍ୱେ , ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ, ଉତ୍ତରପ୍ରଦେଶ ବିହାର ଓ ବଙ୍ଗଳାରେ ଭୟାବହ ଆକାର ଧାରଣ କରିଥିଲା । ମାନ୍ଦ୍ରାଜ, ଓଡ଼ିଶା ଓ ଆସାମରେ ବିପ୍ଳବର ମାତ୍ରା ଯେ କମ୍‌ ଥିଲା, ତାହା ନୁହେଁ । ପୁରୁଷମାନଙ୍କ କଥାତ ଦୂରର ବିଷୟ, ସ୍ତ୍ରୀ ଲୋକମାନଙ୍କ ଉପରେ ପୋଲିସ ଓ ସୈନ୍ୟ ଯେଭଳି ଜଘନ୍ୟ ପାଶବିକ ଅତ୍ୟାଚାର ଚଳାଇଥିଲେ, ତାହା ଅକଥନୀୟ । ବଙ୍ଗଳାର ତମଲୁକ ସବଡ଼ିଭିଜନରେ ୭୩ ଜଣ ସ୍ତ୍ରୀ ଲୋକଙ୍କ ଉପରେ ନିର୍ମମ ପାଶବିକ ଅତ୍ୟାଚାର ହୋଇଥିଲା, ୩୧ ଜଣ ସ୍ତ୍ରୀଲୋକଙ୍କ ଉପରେ ଅତ୍ୟାଚାର କରିବାର ଉଦ୍ୟମ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ୧୫୦ ଜଣ ସ୍ତ୍ରୀ ଲୋକଙ୍କୁ ବେଜିତ୍‌ କରାଯାଇଥିଲା । ଏହି ସବଡ଼ିଭିଜନରେ ମୋଟ କ୍ଷତିର ପରିମାଣ ପ୍ରାୟ ୧୦ ଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା । ବୋଳିସ ଓ ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କ ଗୁଳିରେ ନିହତଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ସମଗ୍ର ଭାରତର ଏହି ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରାୟ ୨୦/୨୫ ହଜାର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉଠିଥିଲା । ଅସଂଖ୍ୟ ଗ୍ରାମ ଭସ୍ମୀଭୁତ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ନାରୀମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଅତ୍ୟାଚାର ବ୍ୟାପକ ଭାବରେ ଚାଲିଥିଲା। ସରକାରର ଏଭଳି ନିର୍ମମ ଓ କୋଠର ଦମନ ନୀତି ସତ୍ତ୍ୱେ ଦେଶର ଜନସାଧାରଣ ନିଜ ମାତୃଭୂମି ସ୍ୱାଧିନତା ପାଇଁ ଯେ ତ୍ୟାଗ ସ୍ୱୀକାର ଏବଂ ଜାତୀୟ ପତାକାର ସମ୍ମାନରକ୍ଷା ପାଇଁ ପ୍ରାଣବଳୀ ଦେଇ ଯେଅସୀମ ବୀରତ୍ୱର ପରିଚୟ ଦେଇଥିଲେ, ତାହା ଭାରତର ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମର ଇତିହାସରେ ଏକ ସ୍ମରଣୀୟ ଅଧ୍ୟାୟ ରଚନା କରିଅଛି ।

ମୋଟା ମୋଟି କହିବାକୁ ଗଲେ ୧୮୫୭ ମସିହା ସିପାହୀ ବିପ୍ଳବ ପରେ ‘‘ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବ’’ ଭଳି ସଂଗଠିତ ବିପ୍ଳବ ଆଉ କେବେ ଘଟିନଥିଲା ।

ଏ ବିପ୍ଳବରେ ସମଗ୍ର ଭାରତର ଅନ୍ତତଃ ୪୦ ହଜାର ଲୋକ ସରକାରୀ ଗୁଳୀ, ବୋମା, ଲାଠିମାଡ଼ ଓ ଫାଶୀରେ ମରିଛନ୍ତି ବୋଲି ଏକ ଆନୁମାନିକ ବେସରକାରୀ ହିସାବରୁ ଜଣାଯାଇଛି ।

ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଭାଷାରେ କହିଲେ, ‘‘ଅଗଷ୍ଟ ତା ୯ ରିଖ’’ ଭାରତ ଇତିହାସରେ ଏକ ଘାଟି ଦିନ । ଏହା ଚିରସ୍ମରଣୀୟ ହୋଇ ରହିବ ।

ଉତ୍କଳରେ ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବ

ମୋଟ ଗିରଫଦାରୀ ସଂଖ୍ୟା – ୪୦୦୦

ବନ୍ଦୀଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା-

ଦଣ୍ଡିତ – ୭୦୦

ଅଟକବନ୍ଦୀ- ୫୦୦

ଫାଶୀ – ୧

ଗୁଳିରେ ନିହତ :-

କୋରାପୁଟ ଜିଲା – ୨୫

କଳାମାଟିଆ (ବରି, କଟକ) – ୪

ଇରମ(ଭଦ୍ରଖ) – ୨୮

ଲୁଣିଆ (ଭଦ୍ରଖ) – ୧୦

ଜଳେଶ୍ୱର ଥାନା – ୪

ନିମାପଡ଼ା(ପୁରୀ) – ୧

ଜେଲ୍‌ରେ ମୃତ୍ୟୁ :-

କୋରାପୁଟ ଜେଲ – ୫୦

ନବରଙ୍ଗପୁର ସ୍ପେଶାଲ ଜେଲ – ୧୭

କଟକ ଜେଲ – ୧

ସମୂହ ଜୋରିମାନା –

ବରି – ଟ୫୦୦୦

ତିର୍ତ୍ତୋଲ – ଟ୩୫୦୦

ଏରସମା – ଟ୫୫୦୦

ଭଣ୍ଡାରୀପୋଖରୀ(ଭଦ୍ରଖ) – ଟ ୬୦୦୦

ଲାଠିମାଡ଼ :-

ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ – ୨ଥର

କଟକ ଜେଲ – ୧ଥର

ବରୀ ଅଞ୍ଚଳ (କଟକ) :-

ଗିରଫ ସଂଖ୍ୟା ୮୪ – ୭୨ ପୁରୁଷ ଓ ୧୨ ସ୍ତ୍ରୀ

ଜେଲଦଣ୍ଡ – ୫୨-୪୩ ପୁରୁଷ ଓ ୯ ସ୍ତ୍ରୀ

ଅଟକବନ୍ଦୀ – ୩୨-୨୯ ପୁରୁଷ ଓ ୩ ସ୍ତ୍ରୀ

ଶୋଭାଯାତ୍ରା ସଂଖ୍ୟା – ୬(ଧାରପୁର, ବାଲିଆ, ହଳଦି ବସନ୍ତ, ହାଟସାହି, ବରୀ କାଇପଡ଼ା)

ଗୁଳି – ଏକଥର(କଳାମାଟିଆ)

ମୃତବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା – ୪ – ସାଉଁଟି ମଳିକ

ସାନନ୍ଦ ସ୍ୱାଇଁ

ହାଡ଼ିବନ୍ଧୁ ପଣ୍ଡା

ମାୟାଧର ଭୁୟାଁ

ଆାହତ - ୩ଜଣ

ସମୂହ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ – ଟ ୫୦୦୦ଙ୍କା

ବେଆଇନ ଅନୁଷ୍ଠାନ – ବରିଆଶ୍ରମ

ସେବାଘରର ପ୍ରାୟ ଟ ୬୦୦୦ଙ୍କା ମୂଲ୍ୟର ସମ୍ପତ୍ତି ନଷ୍ଟ

କୋରାପୁଟ ଜିଲ୍ଲା –

ସମୂହ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ – ଟ ୧୧୨୦୦ଙ୍କା

ସମ୍ପତ୍ତି ବାଜ୍ୟାପ୍ତ – ୯ ହଜାର ଟଙ୍କା

ବୀର ଲକ୍ଷ୍ମଣ ନାୟକ :- କୋରାପୁଟ ଜିଲ୍ଲା ମାଲକାନାଗିରି ତାଲୁକା ମାତିଲି ଥାନାନ୍ତର୍ଗତ ତେନ୍ତୁଳିଗୁମ୍ମା ଗ୍ରାମରେ ଏକ ଆଦିବାସୀ ପରିବାରରେ ବୀର ଲକ୍ଷ୍ମଣ ନାୟକ ୧୮୯୩ ମସିହାରେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ସେ ଜଣେ ନିଷ୍ଠାପର କଂଗ୍ରେସ କର୍ମୀ ଓ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ଆନ୍ଦୋଳନର ଜଣେ ବିଶିଷ୍ଟ ସୈନିକ ଥିଲେ । ୧୯୩୬ ମସିହାଠାରୁ କଂଗ୍ରସ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଭାଗ ନେଇ ୨ ଥର କାରାବରଣ କରିଥିଲେ । ୧୯୪୦ ମସିହାରେ କଂଗ୍ରେସ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ଭାଙ୍ଗିଯିବା ପରେ ସେ ଗାନ୍ଧୀଜୀଙ୍କ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ଆନ୍ଦୋଳନ ପ୍ରତି ଆକୃଷ୍ଟ ହୋଇ ମାତିଲି ହାଟରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ କରିଥିଲେ ଏବଂ ସେଥିରେ ତାଙ୍କୁ ଚାରିମାସ କାରାବରଣ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲା ।

୧୯୪୨ ମସିହାରେ ଯେତେବେଳେ ଗାନ୍ଧୀଜୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ସମଗ୍ର ଭାରତରେ ‘‘ଭାରତଛାଡ଼’’ ଆନ୍ଦୋଳନ ତେଜି ଉଠିଲା ସେତେବେଳେ ବୀର ଲକ୍ଷ୍ମଣ ନାୟକ ତାଙ୍କର ଗଠନ ମୂଳକ କାର୍ୟ୍ୟମାନ ବନ୍ଦ ରଖି ସଦଳବଳେ ମାତିଲିରେ ପହଞ୍ଚି ପୋଳିସ ଥାନା ସମ୍ମୁଖରେ ‘‘ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ଭାରତ ଛାଡ଼’’ ପ୍ରଭୃତି ଉତ୍ତେଜନା ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଲୋଗାନ ଦେଇ ସତ୍ୟଗ୍ରହ ଆନ୍ଦୋଳନ ଚଳାଇଥିଲେ । ଯେତେବେଳେ ସେ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଜୋରରେ ଚଳାଇବା ଲାଗି ଜନତାକୁ ଆହ୍ୱାନ ଦେଲେ, ସେତେବେଳେ ଅନୁନ୍ନତ ଆଦିବାସୀ ଜନତା ଉତ୍ତେଜିତ ହୋଇ ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା ଜୋରରେ ସ୍ଲୋଗାନ ଦେଇ ଆନ୍ଦୋଳନ ଚଳାଇଥିଲେ । ଶେଷରେ ଜିଲା ମାଜିଷ୍ଟ୍ରେଟଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କ୍ରମେ ଶତ ଶତ ସ୍ୱଦେଶ ପ୍ରେମୀଙ୍କ ଉପରେ ସଶସ୍ତ୍ର ପୋଲିସ ବାହିନୀର ଲାଠି ଓ ଗୁଳି ଚାଲିଲା । ପୋଲିସ ଗୁଳିରେ ଜଣେ ଫରେଷ୍ଟ ଗାର୍ଡ଼ର ଅପ୍ରତ୍ୟାଶିତ ଭାବେ ମୃତ୍ୟୁ ଘଟିଥିଲା । ସେଥିପୂର୍ବରୁ ପୋଲିସ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ନେଇ ପୋଲିସ ସାହେବଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ଠିଆ କରାଇ ତାଙ୍କ କେଶକୁ ପୋଡ଼ିଦେଇ ସଙ୍ଗୀନ ମୁନରେ ତାଙ୍କ ମୁଖକୁ କ୍ଷତ ବିକ୍ଷତ କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ନୀରବରେ ସବୁ ସହ୍ୟ କରି ନେଇଥିଲେ ।

ପରିଶେଷରେ ସେ ରାସ୍ତା ଉପରେ ଢଳି ପଡ଼ିଲେ ଏବଂ ପୋଲିସ ଦଳ ତାଙ୍କୁ ମଲା ଭାବି ଚାଲି ଯାଇଥିଲେ । କିଛି ସମୟ ପରେ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କର ଚେତା ଆସିଲା । ଏହା ପରେ ସେ ଦୀର୍ଘ ୩୭ ମାଇଲ ପଥ ଅତିକ୍ରମ କରି ନିଜ ଗ୍ରାମରେ ପହଞ୍ଚିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ତାଙ୍କୁ ଗିରଫ କରାଗଲା ଏବଂ ସେ ଫରେଷ୍ଟଗାର୍ଡ଼ଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରିଛନ୍ତି ବୋଲି ଏକ ମିଥ୍ୟା ଅଭିଯୋଗରେ ତାଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ମୋକଦ୍ଦମା ଦାୟର ହେଲା ଏବଂ ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ଫାଶୀ ଦଣ୍ଡର ଆଦେଶ ହେଲା । ଏହି ଫାଶୀଦଣ୍ଡ ଆଦେଶପ୍ରତ୍ୟାହାର କରିବାକୁ ପାଟନା ହାଇକୋର୍ଟରେ ଅପିଲ ହୋଇଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା କିଛି ଫଳ ହେଲାନାହିଁ ।

ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲରେ ତାଙ୍କୁ ରଖା ହୋଇଥିଲା । ୧୯୪୩ ମସିହା ମାର୍ଚ୍ଚ ତା ୨୮ ତାରିଖ ଉପରବେଳା ଜଣାପଡ଼ିଗଲା ଯେ ସେହିଦିନ ରାତିରେ ତାଙ୍କୁ ଫାଶୀ ଦିଆଯିବ । ଉକ୍ତ ଜେଲେରେ ସେତେବେଳେ ବନ୍ଦୀଥିବା ପ୍ରାୟ ୪୦୦ ଜଣ ଅଟକ ବନ୍ଦୀ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ରହୁଥିବା ନିର୍ଜ୍ଜନ କୋଠରୀ ପାଖକୁ ଯାଇ ତାଙ୍କୁ ପ୍ରମାଣ କରି ଆସୁଥାଆନ୍ତି ଏବଂ ସେହି ରାତିରେ ଫାଶୀରେ ଝୁଲିବେ ବୋଲି ଜାଣି ମଧ୍ୟ ସେ ହସି ହସି ସମସ୍ତଙ୍କୁ ପ୍ରମାଣ କରୁଥାଆନ୍ତି । ତାଙ୍କ ସହିତ ସେହି କୋଠରୀ ଦୁଆର ମୁହଁରେ କଥାବାର୍ତ୍ତା କରିବାପାଇଁ ୨ଜଣ ଅଟକବନ୍ଦୀଙ୍କୁ ଅନୁମତି ମିଳିଲା ଏବଂ ସେହିମାନଙ୍କୁ ସେ ନିଜର ଅନ୍ତିମ ଅଭିଳାଷ ଜଣାଇଥିଲେ । ଶେଷରେ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମର ଏହି ବୀରଯୋଦ୍ଧା ସହାସ୍ୟ ବଦନରେ ୧୯୪୩ ମସିହା ମାର୍ଚ୍ଚ ତା ୨୮ ତାରିଖ ରାତି ୩ଟା ବେଳେ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲରେ ଫାଶୀ ବରଣକଲେ ।

ମାଷ୍ଟର ସାନ୍ନାୟା -

ଗଞ୍ଜାମର ଲୋକପ୍ରିୟ ମାଷ୍ଟର ସାନ୍ନାୟା ୧୮୯୭ ମସିହାରେ ବ୍ରହ୍ମପୁର ସହରର ଏକ ବ୍ରାହ୍ମଣ ପରିବାରରେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ସେ କଂଗ୍ରେସର ଅସହଯୋଗ ଓ ‘ଭାରତ ଛାଡ଼’ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ପ୍ରଧାନ ଅଂଶ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ଏବଂ ୧୯୪୨ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲା କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ସଭାପତି ଥିଲେ । ୧୯୩୦ରେ ଜେଲରେ ଥିବାବେଳେ ରାଜନୈତିକ ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଜେଲ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କର ଦୁର୍ବ୍ୟବହାରର ପ୍ରତିବାଦ ସ୍ୱରୂପ ସେ ବହୁଦିନ ଅନଶନ କରିଥିଲେ । ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲରେ ଅଟକବନ୍ଦୀ ଥିବାବେଳେ ଗୁରୁତର ରୋଗାକ୍ରାନ୍ତ ଅବସ୍ଥାରେ ୧୯୪୩ ମସିହା ନଭେମ୍ବର ତା ୨୨ ରିଖରେ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଡାକ୍ତରଖାନାରେ ତାଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ହେଲା ।

ସ୍ୱାଧୀନତାର ଜୟଯାତ୍ରା, ଶ୍ରୀ ହର୍ଷ ମିଶ୍ର, କଟକ, ୧୯୮୦, ପୃଷ୍ଠା ୧୨୧-୧୨୫

ଭାରତ ଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନ

ଆର୍ତ୍ତବଂଧୁ ମହାନ୍ତି ଓ ଦାଶରଥି ସାମଲ

୨୬- ‘‘ଭାରତ ଛାଡ଼’’ ଆନ୍ଦୋଳନ- ନିଖିଳ ଭାରତ କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ବମ୍ୱେରେ ତା ୮ ଅଗଷ୍ଟ, ୧୯୪୨ ମସିହାରେ ଐତିହାସିକ ‘‘ଭାରତ ଛାଡ଼’’ ପ୍ରସ୍ତାବ ପାସ କଲେ । ବ୍ରଟିଶ ସରକାର ୨ ମାସ ପୂର୍ବରୁ ତାଲିକା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ରଖିଥିଲେ ଯେ ଏ ପ୍ରସ୍ତାବ ପାସ୍‌ ହେଲା ମାତ୍ରେ ଭାରତରେ କାହାକୁ କାହାକୁ ଗିରଫ କରିବେ । ଗାନ୍ଧୀଜୀ ପ୍ରଭୃତି ବମ୍ୱେରେ ସେହି ରାତିରେ ଗିରଫ ହେଲେ । x x x ଗୋପବନ୍ଧୁ ଚୌଧୁରୀ ଓ ରମାଦେବୀ ବମ୍ୱେକୁ ଯାଇନ ଥିଲେ । ପୋଲିସ୍‌ ଏ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ତା୯ ଅଗଷ୍ଟ ସକାଳେ କଟକରେ ଗିରଫ କରି କଟକ ଜେଲକୁ ପଠାଇଦେଲେ । ଏ ଖବର ବିଦ୍ୟୁତ-ବେଗରେ ପ୍ରଚାରିଚତ ହୋଇଗଲା । ବିଝାଂରପୁର ପୋଲିସ ସ:ଇ: ତା ୯ରେ ଉପରୁଓଳି ବରୀର ସେବାଘରେ ଗୁଣନିଧି ମହାନ୍ତି, ମଙ୍ଗଳା ସେନଗୁପ୍ତଙ୍କୁ ଗିରଫ କରି ଯାଜପୁର ସବ ଜେଲକୁ ପଠାଇଦେଲେ । ମନମୋହନ ଚୌଧୁରୀ ବରୀରେ ନଥିଲେ । ତା ୧୬-୮-୪୨ ରେ ବେସରକାରୀ ମୌଳିକ ବିଦ୍ୟାଳୟଗୁଡ଼ିକର ସବୁ ଶିକ୍ଷକ ସ୍ଥିର କଲେ ଯେ ବିଦ୍ୟାଳୟଗୁଡ଼ିକୁ ବନ୍ଦ କରିଦେବେ ଏବଂ କର୍ମୀମାନେ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯୋଗ ଦେବେ । ସରକାରଙ୍କ ଶାସନକୁ ଅଚଳ କରିଦେବା, ମରଣ ସେନା ଓ ଶାନ୍ତିସେନା ଗଢ଼ିବା, ଗଞ୍ଜେଇ ଓ ଅଫିମ ଦୋକାନ ବନ୍ଦ କରାଇବା, ପ୍ରତି ଗାଁ ରେ ପଞ୍ଚାୟତ ଗଢ଼ି କଳିକଜିଆ ଗ୍ରାମବାସୀମାନେ ନିଷ୍ପତ୍ତି କରିବା, ଆଦି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ସ୍ଥିର ହେଲା । ବମ୍ୱେରୁ ଗୁପ୍ତଭାବରେ ପ୍ରେରିତ ଛାପା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଆସିଥିଲା । ତାହା ଯାଜପୁର ଟାଉନ୍‌, ବାଲେଶ୍ୱର ଜିଲାର କଣ୍ଟାପାରିକୁ ପଠାଗଲା । ଆର୍ତ୍ତବନ୍ଧୁ ମହାନ୍ତି, ଋଷି ବେହେରା, କୃଷ୍ଣ ଚନ୍ଦ୍ର ସାହୁ, ଗୋଲକ ଚନ୍ଦ୍ର ନାୟକ, ଗୋପୀନାଥ ଦାସ, ବାଞ୍ଛାନିଧି ଦାସ, ମଧୁସୂଦନ ମିଶ୍ର, ଶ୍ୟାମସୁନ୍ଦର ପାଣିଗ୍ରାହୀ, ସଦାଶିବ ମିଶ୍ର, ଗୁରୁଜୀମାନେ(ଶିକ୍ଷକମାନେ) ଏବଂ ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସ, ବାସୁଦେବ ସାମଲ, ମଧୁସୂଦନ ନନ୍ଦ (ପୁରୀ), ରାଧାକୃଷ୍ଣ ସାମଲ ଆଦି ଏସବୁ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ମାତିଗଲେ । ଭାଗୀରଥ ଦାସ ଓଜସ୍ୱିନୀ ଭାଷାରେ ବକ୍ତୃତା ଦେଉଉଥିଲେ ଓ ବାଲିଆପାଳର ବାଞ୍ଛାନିଧି ଦାସ ଜାତୀୟ ସଂଗୀତ ସଭାରେ ବୋଲୁଥିଲେ । ବାଲିଆପାଳଠାରୁ କାଇପଡ଼ା ଏବଂ ରଳତାଂ ଠାରୁ ବେଣୀପୁର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦକ୍ଷିଣ ବିଞ୍ଝାରପୁର ଅଞ୍ଚଳରେ ଅସହଯୋଗ ଓ ଏହି ନୂତନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ କ୍ଷିପ୍ର ଗତିରେ ପ୍ରସାରିତ ହୋଇଗଲା । ଅନେକ ଚୌକିଦାର ଓ ଦଫାଦାରଙ୍କର ହୋଦା ବାହାର କରି ଆଣି ଏମାନେ ଓ ଲୋକେ ପୋଡ଼ିଗଲେ । ତା ୨୧-୮-୪୨ରେ ଭାଗୀରଥି ଦାସ, ପ୍ରିୟମ୍ୱଦା ଦେବୀ ଓ ଗୋଦାବରୀ ଦେବୀ, ଗିରଫ ହୋଇଗଲେ । ତା ୧୮-୮-୧୯୪୨ ରେ ରାଧାକୃଷ୍ଣ ସାମଲ, ବାସୁଦେବ ସାମଲ, ଋଷି ବେହେରା, ଭୁବନାନନ୍ଦ ସ୍ୱାଇଁ, ମଧୁସୂଦନ ନନ୍ଦ କାଇପଡ଼ା ଡାକଘରର ମେଞ୍ଛାଏ ଅଲେଖା ଫର୍ମ ଆଣି ଡାକଘରର ବାହାରେ ପୋଡ଼ି ଦେଇ ଚାଲିଗଲେ । ପୋଷ୍ଟମାଷ୍ଟର କାହାରି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନାମ ନ ଦେଇ, ଏ ଘଟଣା କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କୁ ଲେଖିଦେଲେ ।

ଅଙ୍ଗରବାଦର କେତେକ ଲୋକ ଗ୍ରାମରେ ସଭା ଓ ପଞ୍ଚାୟତ ଗଠନ କରାଇ ଦେଲେ ନାହିଁ । କାରଣ, ସେଠାରେ ଦୁଇ ଦଳ ଥିଲେ । ସେ ଗ୍ରାମର ଗୋଖେଇ ଜେନା(ବ୍ୟବସାୟୀ) ଓ ପୁହାଣ ପରିବାର ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପୂର୍ବ କଳି ତା ୨୨-୮-୪୨ ରେ ଉଗ୍ର ରୂପ ଧାରଣ କଲା । ବୁଲେଇ ମଳିକ ନାମକ ଜଣେ ଲୋକ ଗୁରୁତର ଆଘାତ ପାଇ ତା ୨-୯-୪୨ରେ ଡାକ୍ତରଖାନାରେ ପ୍ରାଣତ୍ୟାଗ କଲେ । କେତେକ ଲୋକ ଜେନାଙ୍କର ଦୋକାନକୁ ଲୁଟି ନେଲେ ଓ ଦୂରରେ ଥିବା ତାଙ୍କର ଗୋଟିଏ ଖଞ୍ଜା ଘରକୁ ପୋଡ଼ିଦେଲେ । ଏଥିରେ ସୁଶୀଳା ଦେବୀ(ଆଶ୍ରମର କର୍ମୀ) ବାଧା ଦେବାକୁ ଯିବାରୁ ଉତ୍ୟକ୍ତ ଲୋକେ ତାଙ୍କୁ ଆଡ଼େଇ ଦେଲେ । ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ପୁହାଣ ଗୋଖେଇ ଜେନାଙ୍କର ଗୋଟିଏ କିଶୋର ବୟସ ପୁଅକୁ ନିଜ ଘରେ ନିରାପଦରେ ରଖିଥିଲେ । ଅବସ୍ଥା ଶାନ୍ତ ହେବାରୁ ତାହାର ଘରକୁ ପଠାଇଦେଲେ । ଏହି ଘଟଣା ଜାଣି ବିଞ୍ଝାରପୁରରୁ ପୋଲିସ ଆସି ଉଭୟ ପକ୍ଷର ଅନେକ ଲୋକଙ୍କୁ ଗିରଫ୍‌ କରି ଫୌଜଦାରୀ ମକଦ୍ଦମା ସୁପର୍ଦ କଲେ ।

୨୭- ସମୂହ ଜୋରିମାନା- ସେସନସ୍‌ କେସ୍‌ ୧୯୪୩ ମସିହାରେ ନମ୍ୱର ୩୬ର ରାୟ ତା ୩୧-୧-୧୯୪୪ରେ ଦିଆଗଲା । କଟକ ସମ୍ବଲପୁରର ଆଡ଼ିସିନାଲ ସେସନସ ଜଜ୍‌ ରାୟବାହାଦୂର ଚାରୁଚନ୍ଦ୍ର କୋଅରୀ । ମୁଦେଇ-ଭାରତ ସମ୍ରାଟ। ମୁଦଲାମାନେ ୧-କିଶୋରୀ ପୁହାଣ ୨- ଦୁର୍ଯ୍ୟୋଧନ ପୁହାଣ ୩- ବିମ୍ବାଧର ସ୍ୱାଇଁ ୪- ବଳରାମ ଧଳ x xx ୧୦- ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ପୁହାଣ, x xx ୨୬ –ଟୁନା ବନାମ ରାମଜନ ଖାଁ, ୨୭ –ମାୟାଧର ମହାନ୍ତି, ୨୮- ଗୌରୀ ପୁହାଣ ୨୯ – ବୃନ୍ଦାବନ ପୁହାଣ ୩୦ – ତଉଳି ମଳିକ ।

ପୃ ୧୦-ତା ୨୪-୮-୪୨ ରେ ଚାନ୍ଦମଣି ଜେନା ଲିଖିତ ଆପତ୍ତି ଡିଷ୍ଟ୍ରିକ୍ଟ ମ୍ୟାଜିଷ୍ଟେଟଙ୍କୁ ତାଙ୍କ କୋଠିରେ ଦେଲେ ।

ପୃ ୩୩ –ଅଗଷ୍ଟ ୧୯୪୨ର ଆନ୍ଦୋଳନ ଓ ସମୂହ ଜୋରିମାନା ସମ୍ୱନ୍ଧରେ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ମହାପାତ୍ର ଆବେଦନ ଲେଖିଥିଲେ ।

ପୃଷ୍ଠା ୪୧- ଦିବାକର ପଟ୍ଟନାୟକ – ସର୍କଲ ପୋଲିସ ଇନସପେକ୍ଟେର ଈଶ୍ୱର ରାଉତରାୟ – ଡ୍ରିଲ ସବଇନସପେକ୍ଟେର, ଲକ୍ଷ୍ମଣ ମିଶ୍ର – ପୋଲିସ ଡେପୁଟି ସୁପରିଟେଣ୍ଡେଣ୍ଟ, ନାରାୟଣ ପ୍ରସାଦ ମହାନ୍ତି, ସ.ଇ. ବିଞ୍ଝାରପୁର ଓ ନବାବ ଖାଁ – ପୋଲିସ ସବନିସପେକ୍ଟେର ।

ପୃ ୪୩ – ଏ.ଡି. ଏମ୍‌ ଆଦି ତା ୩୧-୮-୪୨ରେ ବରୀ ଡାକବଙ୍ଗଳାରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ।

ପୃ ୮୬ – ଗୋଖେଇ ଜେନାଙ୍କର ପୁଅ ସୂର୍ଯ୍ୟମଣି ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ(ପୁହାଣ)ଙ୍କ ଘରେ ନିଜେ ଥିଲେ ଏବଂ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନଙ୍କର ସ୍ତ୍ରୀ ତାଙ୍କୁ ମହୁ ଓ ପାଣି ପିଇବାକୁ ଦେଇଥିଲେ ।

ପୃ ୯୪ – ଯାଜପୁର ହସ୍‌ପିଟାଲରେ ବୁଲେଇ ମଳିକ ମରିଗଲେ ।x xx

ମାନ୍ୟବର ଜଜ୍‌ ୧୩୯ ପୃଷ୍ଠାରେ ବିବରଣୀ ଶେଷରେ ରାୟରେ ଦଶଜଣକୁ ଇଣ୍ଡିଆନ୍‌ ପେନାଲ୍‌ କୋଡ଼ର ବିଭିନ୍ନ ଦଫାରେ ଦୋଷୀ ସାବ୍ୟସ୍ତ କରି ଜେଲ ଓ ଜୋରିମାନା ଦଣ୍ଡ ଦେଲେ ଏବଂ ବାକୀ ଆସାମୀମାନଙ୍କୁ ନିର୍ଦୋଷରେ ଖଲାସ କରି ଦେଲେ । ରାୟର ଶେଷରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଥିଲା ଯେ ୧୯୪୨ର ଅଗଷ୍ଟ ଆନ୍ଦୋଳନ ସହ ଏହି ମକଦ୍ଦମାର କୌଣସି ସଂପର୍କ ନାହିଁ।

ପ୍ରକାଶ ଥାଉ କି, ଏହି ଶେଷ ଧାଡ଼ିକ ହେତୁରୁ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ୧୯୪୬ରେ ସମୂହ ଜୋରିମାନା ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଫେରାଇଦେଲେ ।

୨୮ – କଳାମାଟିଆରେ ଗୁଳିକାଣ୍ଡ- ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦର୍ଶୀ ଇନ୍ଦ୍ରମଣି ତ୍ରିପାଠୀଙ୍କର ଓ ଯାଜପୁର ସେକେଣ୍ଡ ଅଫିସରଙ୍କର ପେସ୍କାର ଏଡ଼ୱିନ୍‌ ସୁକୁମାର ଦାସଙ୍କର ବିବରଣୀ: ସାରକଥା ଯାଜପୁରରେ ଏସ୍‌.ଡି.ଓ. ରତ୍ନାକର ଷଡ଼ଙ୍ଗୀ ଥିଲେ । ସେକେଣ୍ଡ ଅଫିସର ଗୋପାଳ ରାଓ ପଟ୍ଟନାୟକ, ଡି.ଏସ୍‌.ପି. ଲକ୍ଷ୍ମଣ ମିଶ୍ର, ବିଞ୍ଝାରପୁରର ପୋଲିସ ସ.ଇ. ନବାବ ଖାଁ, ୨୭ ଜଣ ବନ୍ଧୁକଧାରୀ ବିହାରୀ ଫୌଜ ଓ ପେସ୍କାର ଶ୍ରୀ ସୁକୁମାର ଦାସ ତା ୨୫-୮-୪୨ର ସଂଧ୍ୟାରେ କାଇପଡ଼ା ଉ.ପ୍ରା. ସ୍କୁଲ ଘରେ ପହଞ୍ଚି, ରହିଲେ । ତା ୨୬ ସକାଳେ କେତେଜଣ ପୁଲିସ ଓ ଶ୍ରୀ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ମିଶ୍ର ବ୍ରାହ୍ମଣୀର ଉତ୍ତର କୂଳରେ ବୁଲି କାଇପଡ଼ା କାଠଗୋଲାରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । କୃଷ୍ଣନଗର ଗ୍ରାମରୁ କେତେକ ଲୋକ ସେଠାରେ ଏକତ୍ର ହୋଇସାରିଥିଲେ । ପୋଲିସ ସେମାନଙ୍କୁ ସେଠାରୁ ବାହାରି ଯିବାକୁ ଧମକ ଦେଲେ । ପୋଲିସ ବିଦ୍ୟାଧର ରାୟ, ଉନ୍ଦରମରି ତ୍ରିପାଠୀ, ହୃଷୀକେଶ ରାୟ, ଅନାମ, ଡମ୍ୱରୁଧର, ବେଣୁଧର ସାମଲ, ରସାନନ୍ଦ ଶୁକ୍ଳଙ୍କୁ ଗିରଫକରି ଉକ୍ତ ସ୍କୁଲ ଘରକୁ ଆଣିଲେ । ନବାବ ଖାଁ ଜଣକୁ ଅପମାନ କରି କହିବାରୁ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ମିଶ୍ର ନବାବ ଖାଁଙ୍କୁ ଚୁପ୍‌ ରହିବାକୁ କହିଲେ ।

ପୁଣି ଅନେକ ଲୋକ ଅନ୍ୟାସୀପୁରରେ ଗଦାଧର ପାଲିତଙ୍କ ବାହାର ଅଗଣାରେ ଏକତ୍ର ହେଲେ । ଋଷି ବେହେରା (ଶିକ୍ଷକ) ଓ ଅନ୍ନପୂର୍ଣ୍ଣ ମହାରଣା ଲୋକଙ୍କୁ କହିଲେ- ପୋଲିସଙ୍କ ହାତରେ ବନ୍ଧୁକ ଅଛି, ଆପଣମାନେ ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କୁ ଛଡ଼ାଇ ଆଣିବାକୁ ଯିବା ଆଦୌ ଠିକ୍‌ ନୁହେଁ । ନିର୍ଦ୍ଦୋଷ ଲୋକଙ୍କୁଛାଡ଼ି ଦେବା ପାଇଁ ଅଫିସରଙ୍କୁ ଶାନ୍ତିପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ନିବେଦନ କରିପାରନ୍ତି। ଏହା କହୁଁ କହୁଁ ଲୋକ ସିଧା ବିଲବାଟେ ପୋଲିସଙ୍କର ନୌକା ପାଖକୁ ପାଟକୁ ଦଉଡ଼ିଲେ । ସେତେବେଳକୁ ଅଫିସରମାନେ ବନ୍ଦୀ ଲୋକ ଓ ଅନ୍ୟାସୀପୁରର ମୁକ୍ତେଶ୍ୱର ମିଶ୍ର ଓ ଭଗବାନ ପତିଙ୍କୁ ନେଇ ବିଞ୍ଝାରପୁର ଅଭିମୁଖେ ବାହାରୁଥିଲେ । ପ୍ରାୟ ଏକ ହଜାର ଲୋକ ଜମା ହୋଇଗଲେ ।

ବର୍ଷାଦିନ ଓ ବିଲପାଟ ଯୋଗୁଁ କେତେକ ଲୋକଙ୍କ ହାତରେ ଛତା ଓ ବାଡ଼ିଥିଲା । ଫୌଜ ଅଫିସରମାନଙ୍କୁ ଓ ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କୁ ମଝିରେ ରଖି ବ୍ୟୂହ ରଚନା କରିଦେଲେ । ହଠାତ୍‌ ମାୟାଧର ଭୂୟାଁ ପୋଲିସଙ୍କଠାରୁ ଦଉଡ଼ିଯାଇ ଜଣେ ସିପାହୀର ବନ୍ଧୁକକୁ ଛଡ଼ାଇ ଆଣିବାକୁ ଟାଣିଲେ । ସେହି ସିପାହୀ ଓ ଆଉ ଜଣେ ସିପାହୀ ଠେଲିବାରୁ ମାୟାଧର ପଛକୁ ହଟି ହଟି ଚିତ୍‌ ହୋଇ ପଡ଼ିଗଲେ ଏବଂ ସଙ୍ଗୀନକୁ ତାଙ୍କ ବେକ ସନ୍ଧିରେ ପୋଲିସ ଭୂଷି ଦେବାରୁ ସେହିଠାରେ ସେ ପ୍ରାଣତ୍ୟାଗ କଲେ । ସୁକୁମାର ଦାସବାବୁ ଲେଖିଛନ୍ତି ଯେ ‘‘ଜଣେ ଲୋକ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ବାବୁଙ୍କ ଠେଙ୍ଗାରେ ଏକ ପାହାର ବସାଇବାରୁ ଲକ୍ଷ୍ମଣବାବୁ ରିଭଲଭରରୁ ତାଙ୍କୁ ଗୁଳି କଲେ । ସେ ଲୋକ ଜଣକ ମଲେ । ହାବିଲଦାର ଗୁଳି ଚଳାଇବାକୁ ସଙ୍ଗୀମାନଙ୍କୁ ଅର୍ଡ଼ର ଦେଲା । ୬ ଜଣ ଗୁଳିଖାଇ, ପଡ଼ିଗଲେ । ଅନ୍ୟ ଜଣେ ଲୋକ ଏକ ବାଡ଼ି ବୁଲାଇ ବୁଲାଇ ଆସୁଥିଲା । ସେ ବାଓନେଟର ଭୁଷା ଖାଇଲା । ଆମେ ଡ଼ଙ୍ଗାକୁ ପାଟ ଭିତରକୁ କୂଳରୁ ୩୦- ହାତ ଦୂରରେ ରଖିଲୁ । କାଇପଡ଼ା ସ୍କୁଲରେ ମମେ ଛାଡ଼ି ଆସିଥିବା ସିପାହୀଙ୍କୁ ବିପଦ ପଡ଼ିପାରେ, ଆଶଙ୍କା କରି ମୁଁ ୨୦ ଜଣ ସିପାହୀ ନେଇ ସେଠାକୁ ଗଲି । ସେତେବେଳକୁ ପ୍ରାୟ ୩ ହଜାର ଲୋକ ଜମା ହୋଇଯାଇଥିଲେ । ହାତରେ ଗୁଳିମାଡ଼ ଖାଇଥିବା ଗୋଟିଏ ବାଳକକୁ ଧରି ଚୁନୀଦେବୀ ଠିଆ ହୋଇଥିଲେ । ସେ ଫୌଜକୁ ଧିକକାର କରି କହିଲେ x xx। ଭାଗ୍ୟକୁ ଜନତା ଦୁଇଭାଗ ହୋଇଗଲେ । ଆମେ ଡଙ୍ଗାକୁ ଫେରିଲୁଁ ଏବଂ ବିଞ୍ଝାରପୁର ଦେଇ ଯାଜପୁରକୁ ଆସିଲୁଁ ।

ଇନ୍ଦ୍ରମଣି ତ୍ରିପାଠୀ, ଅନାମ ଦାଶ ଓ ମୁକ୍ତେଶ୍ୱର ମିଶ୍ର ଲେଖିଛନ୍ତି – ‘‘ ପଥମେ ଲୋକମାନେ ଭୀତ ହୋଇ ଚାଲିଗଲେ। ପୁଣି ଏକାଠି ହେଲେ । ହାଡ଼ିବନ୍ଧୁ ପଣ୍ଡା ନବାବ ଖାଁଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ, ବିନା ଦୋଷରେ (କାଇପଡ଼ା ଡାକଘର ଏମାନେ ପୋଡ଼ି ନାହାନ୍ତି, ଅତଏବ ନିର୍ଦୋଷ) ଏମାନଙ୍କୁ ବାନ୍ଧି ଆଣିଲେ, ଏମାନଙ୍କୁ ଛାଡ଼ି ଦିଅନ୍ତୁ ।’’ ଡି.ଏସ୍‌.ପି. କହିଲେ- ଏହାକୁ(ପଣ୍ଡା)କୁ ୨ ଚାପୁଡ଼ା ଦେଇ, ବିଦା କରିଦିଅ । ପଣ୍ଡା ଏଥିରେ ଅପମାନିତ ହେଲା । ତାଙ୍କୁ ଚାପୁଡ଼ା ମାରିଥିବା ସିପାହୀ ପାଖକୁ ହାଡ଼ିବନ୍ଧୁ ଯାଇ ଆଗେ ପାଞ୍ଚଣରେ ତାଙ୍କୁ ୨ ପାହାର ଦେଲା ଓ ବନ୍ଧୁକ ଛଡ଼ାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିବାରୁ, ସଙ୍ଗୀନ- ଭୂଷାରେ ପ୍ରାଣ ହରାଇଲେ । ମାୟାଧର ଭୂୟାଁ ମଧ୍ୟ ସଙ୍ଗୀନ- ଭୂଷାରେ ପ୍ରାଣତ୍ୟାଗ କଲେ । ପଛରେ ପ୍ରାୟ ୪୦୦୦ ଲୋକ ଜମା ହୋଇଗଲେ ।ଏମାନେ ପୋଲିସଠାରୁ ପ୍ରାୟ ୩ ଜରୀବ ଦୂରରେ ଥିଲେ । ପୋଲିସ ଫାଙ୍କା ଆବାଜ୍‌ କରି ନଥିଲେ । ଋଷି ବେହେରା ଲୋକଙ୍କ ଆଗରେ ଥିଲେ । ନିଧି ସାମଲ ନିଜ ବାଡ଼ିଦ୍ୱାରା ଲକ୍ଷ୍ମଣ ମିଶ୍ରଙ୍କୁ ୨ ପାହାର ପକାଇଲା । ଲକ୍ଷ୍ମଣ ବାବୁଙ୍କର ଗୁଳି ତାହାର ଅଣ୍ଟାରେ ପଶିଗଲା । ଫୌଜ ଲୋକଙ୍କ ଆଡ଼କୁ ଗୁଳି ଚଳାଇଲେ । ଲୋକେ ମାଟିରେ ଶୋଇଯାନ୍ତୁ ବୋଲି ଚୁନୀ ଦେବୀ କହୁଥିଲେ । ଗୁଳି ସାଉଣ୍ଟି ମଳିକ, ସାନନ୍ଦ ସ୍ୱାଇଁ, ରାମ ଜେନା, ପିଲା ସୁପ୍ରଭାତ(ଖୋକନ)ଙ୍କ ଦେହରେ ଭେଦକଲା । ସାଉଣ୍ଟି ମରିଗଲେ, ଅନ୍ୟମାନେ ଡାକ୍ତରଖାନାରେ ଚିକିତ୍ସିତ ହୋଇ ଭଲ ହେଲେ । ମାୟାଧରଙ୍କୁ ହାଟସାହିର ‘‘ଅଜାଣ’’ ପଡ଼ିଆରେ ସମାଧି ଦିଆଗଲା । ଲୋକ ସାଉଣ୍ଟିଙ୍କର ମୃତ ଶରୀରକୁ ନଦୀରେ ଭସାଇ ଦେଲେ ଓ ହାଡ଼ିବନ୍ଧୁ ଓ ସାନନ୍ଦଙ୍କର ଶବକୁ ଗ୍ରାମରେ ସତକାର କରିଦେଲେ ।

ସେ ଦିନ ଗହ୍ମ୍ରାପୂର୍ଣ୍ଣିମା ଥିଲା, ତା ୨୬-୮-୧୯୪୨ ।

୨୯- ଯାଜପୁର କଚେରୀ ଘେରାଉ

ଛତ୍ରପଡ଼ାର ପଦ୍ମନାଭ ରାୟ ଓ ଚିକଣାର ବୈଦ୍ୟନାଥ ଦାସଙ୍କର ନେତୃତ୍ୱରେ ଶହ ଶହ ଲୋକ ଯାଜପୁର କଚେରି ଘେରାଉ କରିବାକୁ ତା ୨୭-୮-୪୨ରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । ରତ୍ନାକର ଷଡ଼ଙ୍ଗୀ ଏସ.ଡି.ଓ ଥିଲେ । ତାଙ୍କୁ ଫୁଲମାଳ ଓ ନୂଆ ଖଦୀ ଧୋତି ଚାଦର ଏହି ନେତା ଦେଲେ ଏବଂ ସରକାରୀ ଚାକିରି ଛାଡ଼ି ଦେବାକୁ ନିବେଦନ କଲେ ।ଉପରେ ଉଡ଼ାଯାହାଜ ଉୁଡ଼ୁଥିଲା । ଏସ.ଡି.ଓ ସଙ୍କେତ ଦେବାରୁ ଉଡ଼ାଜାହାଜ ଫେରିଗଲା । କୌଶଳପୂର୍ଣ୍ଣ ସମାଧାନର ଶାନ୍ତିପୂର୍ଣ୍ଣ ବାଟ ଉଭୟ ପକ୍ଷ ଧରିବାଦ୍ୱାରା କୌଣସି ସଂଘର୍ଷ ହେଲା ନାହିଁ ଏବଂ ଲୋକ ଫେରିଗଲେ । x xxପଦ୍ମନାଭ ରାୟ ୧୯୪୪ ଜୁଲାଇ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଧରା ପଡ଼ି ନଥିଲା । ସେ ଲୁଚି ରହି ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ ।

୩୦ଜଣ- ଗିରଫଦାରି

କଟକରୁ ଏ.ଡି.ଏମ୍‌. ମୋସାହେବ ଖାଁ, ଆଡ଼ିସନାଲ ଏସ୍‌.ପି. ଜ୍ୟୋତିଷ ଚନ୍ଦ୍ର ଘୋଷ, ଜନ୍‌ ନାମକ ଜଣେ ଇଂରେଜ ଟମି, ପଦ୍ମନାଭ ମିଶ୍ର ସବଡ଼େପୁଟି ଓ ୨୬ ଜଣ ବନ୍ଧୁକଧାରୀ ପୋଲିସ ଆସି ବରୀରେ ତା ୩୧-୮-୪୨ ରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । ମୁସଲମାନ ଲୋକଙ୍କୁ ଛାଡ଼ି ଅନ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ମଲିଆଘାଈ, ବରୀ ଓ ଅରଙ୍ଗାବାଦରୁ ମୋ ସାହେବ ଖାଁ ସମୂହ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟର ଧମକ ଦେଲେ । ତା ୧/୯ ରେ ଅନ୍ନପୂର୍ଣ୍ଣା ମହାରଣା ଓ ଶରତ ଚନ୍ଦ୍ର ମହାରଣା ଏହାର ପ୍ରତିବାଦ କଲେ । ମାତ୍ର ମୋସାହେବ ଖାଁ ଟ ୬୫୦୦-୦୦ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ କରି, ପ୍ରାୟ ୧୮ ଜଣ କଂଗ୍ରେସଲୋକଙ୍କୁ ଏବଂ ଅନ୍ନପୂର୍ଣ୍ଣ ଦେବୀ ଓ ଶରତଚନ୍ଦ୍ର ମହରଣାଙ୍କୁ ଗିରଫ କରିନେଲେ । ଏ ବନ୍ଦୀମାନେ ତା ୨-୯ ରେ ଯାଜପୁର ସବ୍‌ ଜେଲରେ ରହିଲେ ଓ ତା ୩ରେ କଟକ ଜେଲକୁ ପ୍ରେରିତ ହେଲେ x xx। ଏହା ପରେ ପୋଲିସ ସ.ଇ.., ଦଫାଦାର ଓ ଚୌକିଦାର ଗାଁମାନଙ୍କରେ ବୁଲି ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଭୀତତ୍ରସ୍ତ କରାଇଲେ । କୃଷ୍ଣନଗରର ଭାଗବତ ନାୟକଙ୍କୁ ପୋଲିସ ଘରୁଆଣୁଥିଲା ଓ ନାୟକଙ୍କ ୫/୬ ବର୍ଷ ଗୋଟିଏ ଝିଅ ବାପାର ପଛରେ ଯାଉଁ ଯାଉଁ ସଡ଼କ କଡ଼ରେ ଜଳପୂର୍ଣ୍ଣ ଏକ ଖଣାରେ ପଡ଼ିଗଲା । ଏହା କେହି ଜାଣିପାରିଲେ ନାହିଁ । ଝିଅଟି ମରିଗଲା x xx।

ଆର୍ତ୍ତବାବୁ ମହାନ୍ତି, ବାସୁଦେବ ସାମଲ ଆଦି ହରିଦାସପୁରକୁ ଯାଇ ମହାଦେବ ସିଂଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ନେଉଳପୁର –ବାଲିଗିରି ପାହାଡ଼ ଉପରେ ଥିବା ପୋଲିସ- ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁଡ଼ିଆକୁ ପୋଡ଼ିଦେବାକୁ ବାହାରିଲେ । କଦଳାମଠରେ ଏମାନେ ରହିଥିଲେ। ମଠର ଅଧିକାରୀ ଚକ୍ରଧର ଦାସ ସେମାନଙ୍କୁ ଏହି ପୋଡ଼ିବାରୁ ନିବୃତ୍ତ କଲେ । ଗଡ଼ମଧୁପୁର ପାଟ ଭିତରେ ପୋଲିସ ବାସୁଦେବ ସାମଲ, ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ତ୍ରପାଠୀ, ଜୟମଣି ସାମଲ, ତ୍ରିଲୋଚନ ମହାନ୍ତି ଓ ବୀରକିଶୋର ରାୟଙ୍କୁ ଘେରାଉ କରି ଗିରଫ କଲେ । ଆର୍ତ୍ତବନ୍ଧୁ ବାବୁ ଅସୁସ୍ଥ ହେବାରୁ ବରୀକୁ ଆସିଲେ । x xx।

ପଲେଇ ବରଦାର କୃନ୍ଦାବନ ତ୍ରିପାଠୀ ଓ ଆର୍ତ୍ତବନ୍ଧୁ ପଳସିଂହା ଅଞ୍ଚଳରୁ କେତେ କର୍ମୀ ସଂଗ୍ରହ କଲେ । ଏମାନେ ଓ ଶୋଭାଦେବୀ(ପଣ୍ଡା) ଅଭିମନ୍ୟୁ ପାତ୍ର, କାର୍ତ୍ତିକଚନ୍ଦ୍ର ମଲ୍ଲ, ଜଗନ୍ନାଥ ଜେନା, ଜଗବନ୍ଧୁ ଜେନା, ଦେବେନ୍ଦ୍ର ନାଥ ପାଢ଼ି, ମଦୁସୂଦନ ଦାସ, ରଂଗାଧର ଦାସ, ଆଦି ତା ୨୯-୧୦ ରେ କେନ୍ଦ୍ରାପଡ଼ାରେ ଗିରଫ ହୋଇ ଜେଲ ଗଲେ x xx।

୩୧ – ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଅନଶନ

ଅକ୍ଟୋବର ୧୯୪୨ ବେଳକୁ ସରକାରଙ୍କର କଠୋର ଦମନରେ ଭାରତର ଅନେକ ଅଞ୍ଚଳରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ଧିମେଇ ଗଲା । ସେତେବେଳକୁ ହଜାର ହଜାର ଲୋକ ନାନା ଦଫାରେ ବା ଅଟକ ବନ୍ଦୀରୂପେ ଜେଲରେ ରହିଗଲେଣି । ଗାନ୍ଧିଜୀ ସରକାରଙ୍କର ଦମନଲୀଲାର ପ୍ରତିବାଦ କରି ଆଗା ଖାଁ ପ୍ରାସାଦର ବନ୍ଦୀଶାଳାରେ ତା ୧୦-୨-୪୩ ରୁ ୨୧ ଦିନ ଅନଶନ କରି ତା ୩-୩-୪୩ ସକାଳ ଘ ୯-୩୦ ରେ ତାହା ଭଙ୍ଗ କଲେ x xx।

ମୁକ୍ତି ସଂଗ୍ରାମରେ ବରୀ ଅଞ୍ଚଳ- ଆର୍ତ୍ତବଂଧୁ ମହାନ୍ତି ଓ ଦାଶରଥି ସାମଲ

ସଂକଳନ –ଶରତ ଚନ୍ଦ୍ର ମହାରଣା, କୋରାପୁଟ

ଅମୃତ ଅନୁଭବ

ଏପରି ପରିସ୍ଥିତିରେ ୧୯୪୨ ମସିହା ଜୁଲାଇ ମାସରେ ଗୋପବନ୍ଧୁ ସେବାଗ୍ରାମ ଗଲେ । ସେଠାରୁ ଫେରି ବରୀ ଅଞ୍ଚଳର କର୍ମୀମାନଙ୍କର ଗୋଟିଏ ବୈଠକ ସେବାଘରକୁ ଡାକିଲେ । ସେହି ବୈଠକରେ ସେ କହିଲେ ଯେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଗୋଟିଏ ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ କରିବା ପାଇଁ ଦେଶବାସୀଙ୍କୁ ଡାକରା ଦେବା କଥା ଭାବୁଛନ୍ତି । ଆନ୍ଦୋଳନର ରୂପରେଖ କ’ଣ ହେବ, ତାହା ସେ ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କଳ୍ପନା କରିନାହାନ୍ତି । ମାତ୍ର ଏଥରର ଆନ୍ଦୋଳନ ଅନ୍ୟ ସବୁ ଆନ୍ଦୋଳନ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ତୀବ୍ର ହେବ । ଏହି ଅହିଂସା ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯଦି ଅକସ୍ମାତ ଚୌରୀଚୌରା ପରି କୌଣସି ହିଂସାକାଣ୍ଡ ଘଟିବ, ସେଥିପାଇଁ ସେ ଆନ୍ଦୋଳନ ଯେ ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରିବେ ନାହିଁ ତାହାର ଆଭାସ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ କଥାବାର୍ତ୍ତାରୁ ମିଳିଲା । ଏହି ଆଲୋଚନା ପରେ ଆମେ ମନେ ମନେ ଆନ୍ଦୋଳନ ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଗଲୁ ।

ଧାରାଶ୍ରାବଣ । ଅଗଷ୍ଟ ଦଶ ତାରିଖ ସକାଳ । ରାମଚନ୍ଦ୍ରପୁର ମୌଳିକ ବିଦ୍ୟାଳୟ ପରିସରର ଦିନଚର୍ଯ୍ୟା ଯଥାରୀତି ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ । ଛାତ୍ରାବାସ ପିଲାଏ ଜଳଖିଆ ଖାଇ ସ୍କୁଲକୁ ଯାଇ ସାରିଥାନ୍ତି । ବାଗଦାର ମୁରଲୀ ଜେନା ଆସି ମୋ ହାତକୁ ଖଣ୍ଡେ ଚିଠି ବଢ଼ାଇ ଦେଲା । ମଙ୍ଗଳା ଦେବୀ ଚୁମ୍ବକରେ ଲେଖିଛନ୍ତି । ଗୋପବାବୁ ପ୍ରଭୃତି କଟକରେ ଗିରଫ ହୋଇ ଗଲେଣି । ଗୁଣନିଧି ବାବୁ ଆସିଛନ୍ତି । ତୁ ଓ ଶରତବାବୁ ଶୀଘ୍ର ସେବାଘରକୁ ଆସ । ରାମଚନ୍ଦ୍ରରପୁରରୁ ସେବା ଘରର ଦୂରତ୍ୱ ଅଢ଼େଇ ମାଇଲ ବା ଚାରି କିଲୋମିଟର । ଆମେ ଦୁହେଁ ତତ୍‌କ୍ଷଣାତ୍‌ ପଦବ୍ରଜରେ ସେବାଘର ଆଡ଼କୁ ଚାଲିଲୁ । ସେବାଘରେ ପହଞ୍ଚି ଗୁଣନିଧି ବାବୁଙ୍କ ଠାରୁ ଶୁଣିଲୁ ଯେ ଗୋପବାବୁ, ନବବାବୁ, ରମାଦେବୀ, ମନମୋହନ ବାବୁ, ପଡ଼ିହାରୀ ମହାଶୟ ଆଦି ମୁଖ୍ୟ ମୁଖ୍ୟ କର୍ମୀ ସମସ୍ତେ ଏକାଦିନେ ଗିରଫ ହୋଇ ଯାଇଛନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ସହିତ କୌଣସି ପ୍ରକାର ପରାମର୍ଶ କରିବାକୁ ସୁଦ୍ଧା କେହି ସମୟ ପାଇଲେ ନାହିଁ । କେବଳ ମାଳତୀ ଚୌଧୁରୀ ବମ୍ୱେ ନିଖିଳ ଭାରତ କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ବୈଠକରୁ ଫେରି ନାହାନ୍ତି । ସେବାଘର ଦଖଲ କରିନେବାକୁ ବିଂଝାରପୁର ଥାନାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଆସି ଗଲାଣି । ତେଣୁ ଗୁଣନିଧି ବାବୁ ସେବା ଘର ଦଖଲ କରେଇ ନଦେବାକୁ ଏଠାକୁ ଆସିଛନ୍ତି । ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଲା ସେବାଘରେ ଗିରଫ ହେବା ପାଇଁ ସ୍ଥିର କରିଛନ୍ତି । ମେଘ ଦେଖିଲେ ମୟୁର ଯେପରି ନାଚିବା ଆରମ୍ଭ କରେ, ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ ହେବା ଖବର ପାଇ ଆମ ମନମୟୁର ସେହିପରି ନୃତ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରିଦେଲା । ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ବାବୁ (ପୁହାଣ) ଓ ଭାଗୀରଥ ବାବୁ(ଦାସ) ମଧ୍ୟ ଖବର ପାଇ ସେବାଘରେ ଆସି ପହଞ୍ଚିଲେ । ସ୍ଥିର ହେଲା ଗୁଣନିଧିବାବୁ ଓ ମଙ୍ଗଳାଦେବୀ ସେବାଘରେ ରହିବେ । ଶରତ ବାବୁ ଓ ଚୁନି କଟକ ଯାଇ ଗୋପବାବୁ ଓ ରମାଦେବୀଙ୍କୁ ସାକ୍ଷାତ୍‌ କରିବା ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରିବେ । ନିଖିଳ ଭାରତ କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ସଭ୍ୟମାନେ ମଧ୍ୟରୁ କେହି ଯଦି ଓଡ଼ିଶା ଫେରି ପାରିଥିବେ ସେମାନଙ୍କ ସହିତ ଯୋଗସୂତ୍ର ରକ୍ଷା କରି ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ ହେବ । ଏହି ଆଲୋଚନା ନ ସରୁଣୁ ବିଂଝାରପୁରରୁ ପୁଲିସ ସବ୍‌ଇନ୍‌ସପେକ୍‌ଟର ନବାବ ଖାଁ ସେବାଘର ଦଖଲ ପରୁଆନା ଧରି ପହଞ୍ଚିଗଲେ । ମଙ୍ଗଳାଦେବୀ ଓ ଗୁଣନିଧିବାବୁ ତାଙ୍କୁ ଜଣାଇ ଦେଲେ ଯେ ସେ ଦୁହେଁ ସେବାଘର ଦଖଲ ଛାଡ଼ିବେ ନାହିଁ । ଏ ପ୍ରକାର ପରିସ୍ଥିତି ଉପୁଜିଲେ କି ପଦକ୍ଷେପ ନେବାକୁ ହେବ, ସେ ଆଦେଶ ସବ୍‌ଇନ୍‌ସପେକ୍‌ଟରଙ୍କୁ ମିଳିନଥିଲା । ସେଥିପାଇଁ ସେ ଯାଜପୁରକୁ ଏ ବିଷୟରେ ଆଦେଶ ମାଗି ଧାଉଡ଼ିଆ ପଠାଇଲେ । ବରୀରୁ ଜାଜପୁର ପ୍ରାୟ ବାର ମାଇଲ । ବର୍ଷା ଦିନ, ନଈ ପାରି । ଲେଉ ଟ ଖବର ଆସୁ ଆସୁ ଏଗାର ତାରିଖ ହେଲା । ପୁଲିସ୍‌ ଦୁହିଁକୁ ଗିରଫ କଲେ । କିନ୍ତୁ ଘରେ ଚାବି ପକାଇବା ଉପାୟ ନାହିଁ, କାରଣ ପଲାଘର ବାଉଁଶ କବାଟରେ ଶିକୁଳି ନାହିଁ । ସବ୍‌ଇନ୍‌ସପେକ୍ଟର ଜଗୁଆଳି ରଖିଦେଇ ଗଲେ ।

ଆମେ ଦୁହେଁ ରାମଚନ୍ଦ୍ରପୁର ଫେରି ଆସିଲୁ । ସେତେବେଳେ ଯେଉଁ ସାତଟି ବେସରକାରୀ ମୌଳିକ ସ୍କୁଲ ଚାଲିଥିଲା, ତା’ର ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କର ଗୋଟିଏ ଜରୁରୀ ବୈଠକ ଡକା ହେଲା । ବୈଠକରେ ସ୍ଥିର ହେଲା ଆମେ କଟକରୁ ଆନ୍ଦୋଳନ ସମ୍ପର୍କରେ ବୁଝାସୁଝା କରି ଆସିଲେ କାମ ଆରମ୍ଭ ହେବ । ମୌଳିକ ଶିକ୍ଷା ପରିଷଦର ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଜଣେ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଛଡ଼ା ଆଉ ସମସ୍ତେ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯୋଗ ଦେବାକୁ ନିଷ୍ପତ୍ତି କଲେ ।

ଦୁହେଁ କଟକ ଅଭିମୁଖେ ବାହାରିଲୁ । ରାମଚନ୍ଦ୍ରପୁରରୁ ଯାଜପୁର ପ୍ରାୟ ପନ୍ଦର ମାଇଲ । ତହିଁକୁ ବର୍ଷାଦିନ । ବାଜେରୀ ବରଗଛ ପାଖରେ ବେଳ ବୁଡ଼ିଗଲା । ପାଟ ପାରି ହୋଇ ଖରସୁଆଁ କୂଳରେ ପହଞ୍ଚିଲା ବେଳକୁ ରାତି । ମେଘ ଘୋଟି ତାରାଟିଏ ସୁଦ୍ଧା ଦିଶୁ ନଥାଏ । ଭଜକୃଷ୍ଣନାଥ ଲଣ୍ଠନଟିଏ ଧରି ଆମକୁ ବାଟେଇ ଦେବାକୁ ଯାଇଥାନ୍ତି । ଘାଟ ନାହା ଆରପାରୀରେ ଥାଏ । କାର୍ତ୍ତିକ ରାଢ଼ୀଙ୍କୁ ବହୁତ ଡାକ ମାରିବାରୁ ସେ ଏପାରିକି ନାହା ଆଣି ଲଣ୍ଠନ ଆଲୁଅରେ ଆମ ମୁହଁ ଦେଖି ଘୋଷଣା କଲେ ଯେ ନଈରେ ମଉଜା ଉଠେଇଛି । ତମକୁ ନାହାରେ ପାରି କରିବାକୁ ମୋ ଛାତି ପତଉ ନାହିଁ । ଆମେ ବହୁତ ବଳେଇଲାରୁ ହୁଲିରେ ପାରି କରିଦେବାକୁ ରାଜି ହେଲେ । ଗୁହାଳୀରେ ପହଞ୍ଚି ରେବା ରାୟଙ୍କ ଦେବୀମେଲାରେ ରାତି କଟେଇଲୁ । ଜାଙ୍ଗୁଲୁ ଜାଙ୍ଗୁଲୁ ରାତି ପାହି ଆସୁଥାଏ, ଯାଜପୁର ମୁହାଁଇଲୁ ।

କଟକରେ ପହଞ୍ଚି ଜାଣିଲୁ ଜଣେ ସୁଦ୍ଧା ନିଖିଳ ଭାରତ କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ସଦସ୍ୟ ବମ୍ୱେରୁ ଫେରି ନାହାନ୍ତି । ହଠାତ୍‌ ଗିରଫଦାରୀ ଫଳରେ କଟକରେ ଗୋଟାଏ କିଂକର୍ତ୍ତବ୍ୟବିମୂଢ଼ ଅବସ୍ଥା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ସଭାଟିଏ ସୁଦ୍ଧା ହୋଇ ପାରି ନଥାଏ। ଗୋପବାବୁ ପ୍ରଭୃତିଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ଦେଖା କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଜେଲ୍‌ ଫାଟକକୁ ଯାଇ ଜାଣିଲୁ ଯେ ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ଆଦେଶ ନ ଆସିବା ଯାଏ ସିକ୍ୟୁରିଟି ପ୍ରିଜନରଙ୍କୁ କୌଣସି ମୁଲାକାତୀ ଦିଆଯିବ ନାହିଁ । ସବୁ ଆଶା ପାଣି ଫାଟିଲା । ରାତି ହେଲାରୁ ଆମେ ଦୁହେଁ ଓ ନବବାବୁଙ୍କ ଝିଅ ଉତ୍ତରା ତେଲେଙ୍ଗା ବଜାର ହେମନ୍ତ ବାବୁ ଓକିଲଙ୍କ ବସାକୁ ଗଲୁ । ଅନିଲ ବାବୁ(ଘୋଷ) ଓ ଦାଶରଥି ବାବୁ(ବେହେରା) ସେଠାକୁ ଆସିଲେ । ବହୁ ଆଲୋଚନା ପରେ କଟକରେ ଗୋଟି ଏ ସାଧାରଣ ସଭା କରିବା ସ୍ଥିର ହେଲା । ସମସ୍ତେ ତ ଗିରଫ ହେବା ପାଇଁ ଉତ୍ସୁକ ହୋଇ ରହିଥାଉ । ଏଣେ ଆନ୍ଦୋଳନ ଚଳାଇବା ମୋହ ମଧ୍ୟ ଥାଏ । ଗୌରୀଶଙ୍କର ପାର୍କ ପାଖରେ ପରଦିନ ( ୧୨.୮.୪୨) ସଂଧ୍ୟାକୁ ସଭା ହେବ ଏବଂ ଦାଶରଥିବାବୁ ସେ ସଭାରେ ଭାଷଣ ଦେବେ ବୋଲି ସ୍ଥିର ହେଲା ।
 

ତେଲେଙ୍ଗା ବଜାରରୁ ଫେରି ଖବର ପାଇଲୁ ଯେ ମାଳତୀ ଦେବୀ ବମ୍ୱେରୁ ମାନ୍ଦ୍ରାଜ ବାଟେ ଆସି ଭୁବେନେଶ୍ୱରରେ ଭୁବନାନନ୍ଦ ଦାସଙ୍କ ଘରେ ପହଞ୍ଚିଛନ୍ତି । ଆମ ପାଇଁ ସେ ଖଣ୍ଡିଏ ଛୋଟିଆ ହାତଲେଖା କାଗଜ ପଠାଇଥାଆନ୍ତି । ତାହାର ଶିରୋନାମା ଥାଏ ‘କର ବା ମର’ । ସରକାରୀ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଅଚଳ କରିଦେଇ ସମାନ୍ତରାଳ ସ୍ୱାଧୀନ ସରକାର ଗଢ଼ିବା, ସରକାରରୀ କର୍ମଚାରୀଙ୍କୁ ଚାକିରୀ ଛାଡ଼ିବା ପାଇଁ ପ୍ରବର୍ତ୍ତାଇବା, ଗ୍ରାମେ ଗ୍ରାମେ ମରଣସେନା ସଂଗଠନ କରିବା, ରେଳ ଡାକ ଆଦି ଯୋଗା ଯୋଗ ନଷ୍ଟ କରି ଦେବାକୁ ସେଥିରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦିଆ ହୋଇଥାଏ । ପୂର୍ବ ଆନ୍ଦୋଳନମାନଙ୍କରେ ଏ ଧରଣର କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ନଥିଲା । ଗାନ୍ଧୀ –ବିଚାର ଅନୁସାରେ ଏ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଅହିଂସା କି ନାହିଁ ଏହା ବୁଝାଇବାକୁ କେହି ନେତା ଜେଲ୍‌ ବାହାରେ ନ ଥିଲେ । ବୁଡ଼ିଗଲା ଲୋକଙ୍କୁ କୁଟାଖିଆ ଆଶ୍ରା ପରି ଆମେ ଏ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ପାଇ ବର୍ତ୍ତିଗଲୁ । ପରଦିନ ସଭାରେ ଜନସାଧାରଣଙ୍କୁ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଶୁଣାଇ ଦେବା ସ୍ଥିର ହେଲା । ତା’ ପରଦିନ ଗୌରୀଶଙ୍କର ପାର୍କରେ ସଭା ହେଲା । ବହୁତ ଲୋକ ଜମିଲେ । ଦାଶରଥୀ ବାବୁ ବକ୍ତୃତା ଦେବାକୁ ଠିଆ ହେଲାରୁ ପୁଲିସ୍‌ ତାଙ୍କୁ ଗିରଫ କଲେ । ଉପସ୍ଥିତ ଜନତା ଗୋଟିଏ ଶୋଭାଯାତ୍ର କରି ଚୌଧୁରୀ ବଜାର ଆଡ଼କୁ ମୁହାଁଇବା ମାତ୍ରେ ପୁଲିସ୍‌ ଲାଠିକୁ ଲାଠି ଛନ୍ଦି ଦେଇ ଲୋକଙ୍କୁ ଅଟକାଇଲେ । ଲୋକେ କିଛି ସମୟ ଅଟକି ଜୟଧ୍ୱନି ଦେଇ ଖେଳେଇ ହୋଇଗଲେ । ସେହି ରାତିରେ ମାଳତୀ ଦେବୀ ଛନ୍ଦ୍ମ ବେଶରେ କଟକ ଆସି ଆମକୁ ନି.ଭା.କଂ କମିଟି ବୈଠକର ବିବରଣୀ, ବମ୍ୱେରେ ସଭା, ଲୁହବୁହା ଗ୍ୟାସ ପ୍ରୟୋଗ, ଲାଠି ଚାର୍ଜ ଆଦି ଖବରା ଶୁଣାଇଲେ । ଏବଂ ପରଦିନ କଲେଜ ଛକରେ ସଭା କରି ଗିରଫ ହେବେ ବୋଲି କହିଲେ ।

ରାମଚନ୍ଦ୍ରପୁରକୁ ଲେଉଟି ଆସି ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କ ସହିତ ଆନ୍ଦୋଳନର କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ କଥା ଆଲୋଚନା ହେଲା । ଏହାକୁ ଗାଁଏ ଗାଁଏ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିବା ପାଇଁ ଲାଗି ପଡ଼ିଲୁ । ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ନଦୀର ଦୁଇ କୂଳରେ ଥିବା ଗାଁଗୁଡ଼ିକରେ ସଭା କରି ଚୌକିଦାର, ଦଫାଦାର ଓ ପ୍ରେସିଡେଣ୍ଟଙ୍କ ଇସ୍ତଫାପତ୍ର ସଂଗ୍ରହ କରିବା, ଚଉକିଦାର ପୋଷାକ ପୋଡ଼ିବା, ଗାଁ ପଞ୍ଚାୟତ ଗଢ଼ିବା, ମରଣ ସେନା ସଂଗଠନ କରିବା କାମ ଜୋର୍‌ସୋର୍‌ରେ ଚାଲିଲା ।

ବରୀ ପଟରେ ସେବାସଂଘରୁ ମଙ୍ଗଳା ଦେବୀ ଓ ଗୁଣନିଧି ବାବୁ ଗିରଫ ହେବା ଖବର ପାଇ କଲ୍ୟାଣପୁରରୁ ଗୋଦାବରୀ ଦେବୀ ଅଟିରାରୁ ଶଙ୍କୁନ୍ତଳା ଓ ରଳୋଙ୍ଗରୁ କିରଣଲେଖା ଆସି ସେବା ଘର ପୂର୍ନ ଦଖଲ କଲେ । ଭାଗୀରଥବାବୁ, ପ୍ରିୟମ୍ବଦା ଦେବୀ, ହରପ୍ରିୟା ଦେବୀ ଓ ଉଷା ଦେବୀଙ୍କ ସହିତ ଦଳବନ୍ଧ ହୋଇ ସେମାନେ ବରୀକୁ ବାଲିଆପାଳ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଗାଁମାନଙ୍କରେ ସଭା କଲେ । ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ପୁହାଣ, ବୀରବର ରଥ, ଅକୃର ଜେନା ଆଦି ଅରଂଗାବାଦ, ଧାରପୁର ଆଦି ଅଞ୍ଚଳ ସଂଗଠନ କଲେ । ବୈଦ୍ୟନାଥ ଖରସୂଆ ସେପାରୀରେ, ବାଞ୍ଝାନିଧି ବାଇଁଶିରିଆରେ, ରଙ୍ଗାଧର ବାବୁ ଅମଟପୁରରେ, ବାସଦୁଦେବ ସାମଲ ବାଲିବିଲରେ, ପଦ୍ମନାଭ ରାୟ ଛତ୍ରପଡ଼ାରେ, ମଧୁବାବୁ ଅଲିଆବାଦରେ, ରତ୍ନଗିରିରେ ଜଗବନ୍ଧୁ ଜେନା, ବାଗଦାରେ ରତ୍ନାକର, ଯଦୁ ଆଦି ବହୁ ଗ୍ରାମବାସୀ ବାହାରି ସଭା ଆଦି କରିବା ଫଳରେ ବରୀ ଅଞ୍ଚଳ ତାତିଲା । ପୁରୀର ମଧୁନନ୍ଦ ଓ ବାଗଲପୁରର ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସ ରାମଚନ୍ଦ୍ରପୁରରେ ଶିକ୍ଷକ ତାଲିମ୍‌ ନେଉଥିଲେ । ବିଝାଂରପୁର ଥାନା ପୋଡ଼ିବା ପାଇଁ କଳ୍ପନା ଜଳ୍ପନା ଚାଲିଲାରୁ ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସ ବାଗଲପୁର ଫେରିଯାଇ ସେଠାରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ଚଳାଇଲେ । ମଧୁନନ୍ଦ ପ୍ରଚାର କାର୍ଯ୍ୟରେ କାଇପଡ଼ା ଯାଇଥିଲେ । ଥାନା, ଡାକଘର ଦଖଲ କରିଦେବା କଥାଟା ତାଙ୍କ ମୁଣ୍ଡରେ ଥାଏ । କାଇପଡ଼ା ଡାକଘରେ ସେ ଡାକ ମୁନସୀକୁ ଚାକୀରୀରୁ ଇସ୍ତଫା ଦେବା ପାଇଁ ବୁଝାଉ ବୁଝାଉ ଡାକଘର କାଗଜପତ୍ର ଟାଣି ଆଣି ପୋଡ଼ି ଦେଲେ । ସେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଡାକଘର ପୋଡ଼ିବା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ କଥା ବିଚାରକୁ ଆସି ନଥାଏ । ବିନା ପରାମର୍ଶରେ ଏହା କରି ରାମଚନ୍ଦ୍ରପୁରରେ ଆମକୁ ଏ ଖବର ଶୁଣାଇ ପ୍ରଚାର କାର୍ଯ୍ୟରେ କୁଶୁପୁର ଆଡ଼େ ଚାଲିଗଲେ ।

କଟକରେ ସରକାରୀ ମହଲରେ ଚହଳ ପଡ଼ିଗଲା ଯେ ବରୀରେ ସରକାରୀ କଳ ଆଉ କାମ କରୁନାହିଁ । ପୁଣି କାଦୁଅ ଯୋଗୁ ବରୀକୁ ଯିବାକୁ ସରକାରୀ ଲୋକଙ୍କୁ ସୁହାଏ ନାହିଁ । ତଥାପି ଡାକଘର କାଗଜ ପୋଡ଼ା ଖବର ପାଇ କଟକରୁ ପୋଲିସ ଫୌଜ କାଇପଡ଼ା ଆସିଲେ । ଯୋଗକୁ ଠିକ ସେହିଦିନ କାଇପଡ଼ା ଗୋଲାରେ ଗୋଟିଏ ସଭା ହେବା ସ୍ଥିର ହୋଇଥାଏ । ବେସରକାରୀ ମୌଳିକ ସ୍କୁଲ ଶିକ୍ଷକ ଋଷି ବେହେରା କାଇପଡ଼ା ଓ ତା’ ଆଖପାଖ ଗାଁରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ଦାୟିତ୍ୱରେ ଥାନ୍ତି । ସେଦିନ ସଭାରେ ସେ ଭାଷଣ ଦେବା ସ୍ଥିର ହୋଇଥାଏ । ଶରତବାବୁଙ୍କର ମଧ୍ୟ ସେ ସଭାକୁ ଯିବାର ଥିଲା । ସେ ଜ୍ୱରରେ ଶର୍ଯ୍ୟାଶୟୀ ହେବାରୁ ଚୁନୀ କାଇପଡ଼ା ଯିବା ସ୍ଥିର ହେଲା । ପ୍ରାୟ ଦିନ ଗୋଟାଏ ବେଳେ କାଇପଡ଼ା ଅଭିମୁଖେ ବାହାରିଲି । ସନ୍ୟାସୀପୁର ତୋଟାରେ ଦେଖିଲି ହାଟସାହିର କୃଷ୍ଣ, ରାମ ଆଦି ମରଣସେନାରେ ନାମ ଲେଖାଇଥିବା ଯୁବକମାନେ ଖୁବ ଉତ୍ତେଜିତ ହୋଇ କାଇପଡ଼ା ଆଡ଼ୁ ଆସୁଛନ୍ତି । ସେମାନେ ତୋଟାରେ ମୋତେ ଦେଖି ଏକାସଙ୍ଗରେ ପାଟିକରି କଥା କହି ଲାଗିଲେ । ଅନେକ କଷ୍ଟରେ ବୁଝିଲି ଯେ କାଇପଡ଼ାକୁ ବନ୍ଧୁକଧାରୀ ଫଉଜ ଆସିଥିବାର ଖବର ପାଇ ସେମାନେ କାଇପଡ଼ା ଗୋଲାକୁ ଫଉଜ ଦେଖିବାକୁ ଆସିଥିଲେ । ପୂର୍ବରୁ ତ ସେଠାରେ ସଭା ହେବା କଥା ଥିଲା । ତେଣୁ ଆଉ ଅନେକ ଗାଁ ଲୋକ ମଧ୍ୟ ଜମା ହେଲେ । ଲୋକ ଗହଳ ବଢ଼ି ଲାଗିବାରୁ ପୁଲିସ୍‌ ସାହେବ ପଚାରିଲେ – ତୁମେମାନେ ଏଠାରେ କାହିଁକି ଜମା ହୋଇଛ ? ହୃଷିଭାଇ (ରାୟ) କହିଲେ – ଆଜି ଏଠାରେ ସଭା ହେବ ? ପ୍ରଶ୍ନ ହେଲା କିଏ ସଭା କରିବ ? ଉତ୍ତର ମିଳିଲା – ‘ରମାଦେବୀ’ । ପୁଲିସ୍‌ ସାହେବ ହସିଲେ । କାରଣ ରମାଦେବୀ ସେତେବେଳେ ଜେଲ୍‌ରେ । ପୂଲିସ୍‌ ସାହେବ ଭିଡ଼ ଭାଙ୍ଗିଦେବାକୁ ହୁକୁମ ଦେବାରୁ ଫଉଜ ବେୟନଟ ଝମଝମ କରି ଲୋକଙ୍କ ଆଡକୁ ମାଡ଼ି ଆସିଲେ । ଫଳରେ ବହୁଲୋକ ପଳାଇଲେ । କିନ୍ତୁ ମରଣ ସେନା ତ ପଛଘୁଞ୍ଚା ଦେବେ ନାହିଁ ।ସେମାନେ ନିଜ ନିଜ ସ୍ଥାନ ଛାଡ଼ିଲେ ନାହିଁ । ପୁଲିସ୍ ସାହେବଙ୍କ ହୁକୁମରେ ହୃଷିଭାଇ ପ୍ରଭୃତି କେତେଜଣଙ୍କୁ ଗିରଫ କରି ନିଆଗଲା । କୃଷ୍ଣ ପ୍ରଭୃତିଙ୍କ ବକ୍ତବ୍ୟ ହେଲା – ଆଜି କାଇପଡ଼ାରେ ସଭା କରିବାକୁ ଯେତେବେଳେ କୁହାଯାଇଛି, ସେଠାରେ ନିଶ୍ଚହ ସଭା କରିବାକୁ ହେବ । କୃଷ୍ଣ ଉଚ୍ଛନ୍ନ ହୋଇ କହୁଥାନ୍ତି । ଆମ ଭାଇଙ୍କୁ ଧରି ନେଇଗଲେ । ଚାଲ ଆମେ ତାଙ୍କୁ ଖଲାସ କରି ଆଣିବା । ଋଷିବାବୁଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ସେମାନେ କାଇପଡ଼ା ଆଡ଼କୁ ମୁହାଇଲା ବେଳକୁ କେହି ଜଣେ ଧାଇଁ ଧାଇଁ ଆସି କହିଲେ ଯେ ପୁଲିସ ଫଉଜ ହୃଷିଭାଇ ପ୍ରଭୃତିଙ୍କୁ ନେଇ ପାଟରେ ଥିବା ଡଙ୍ଗା ଆଡ଼କୁ ଯାଉଛନ୍ତି । ଅଳ୍ପ କେତେଜଣ ପୁଲିସ କାଇପଡ଼ା ଗୋଲାରେ ଅଛନ୍ତି । ଏକଥା ଶୁଣିବା ମାତ୍ରେ ସେମାନେ ଡଙ୍ଗା ପାଖକୁ ଯାଇ ପୁଲିସକୁ ଚାକିରୀ ଛାଡ଼ିବାକୁ ଓ ହୃଷିଭାଇ ପ୍ରଭୃତିଙ୍କୁ ଛାଡ଼ିଦେବା ପାଇଁ ଦାବୀ କରିବାକୁ ପାଟ ଆଡ଼କୁ ଧାଇଁଲେ । ସନ୍ୟାସୀପୁରର ଗଦାଧର ପାଳିତ ସେହି ତୋଟାରେ ଉପସ୍ଥିତ ଥିଲେ । କାଳେ ପୋଲିସ ଡଙ୍ଗାରେ ପଳାଇବେ, ସେଥିପାଇଁ ସେମାନେ ପବନ ପରି ଉଡ଼ି ଚାଲିଥାନ୍ତି । ମୁଁ ସେମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ତାଳ ରଖି ଚାଲି ନ ପାରି ଆଉ ଗୋଟାଏ ଅବାଟରେ ବାଡ଼ ଡ଼େଇଁ ପାଟକୁ ଯିବାକୁ ଧାଇଁଲି । ଅବାଟରେ ଦଉଡ଼ୁ ଦଉଡ଼ୁ ଗୋଟିଏ ଉଚ କିଆବାଡ଼ ପଡ଼ିଲା ।ଜଣେ ଲୋକ ସେଠାରେ କ’ଣ କାମ କରୁଥିଲା । ତାକୁ ପାଟକୁ ଯିବା ବାଟ ପଚାରୁ ପଚାରୁ ଗୁଳି ଶବ୍ଦ ଶୁଣାଗଲା । ସେ ଲୋକଙ୍କୁ ସାଙ୍ଗରେ ଧରି ଦଉଡ଼ି ଦଉଡ଼ି ଯାଇ ଦେଖିଲି ହାଟସାହି ରାମଙ୍କୁ ଦୁଇଜଣ ଟେକି ଆଣୁଛନ୍ତି । ତେ’ ଦେହରୁ ରକ୍ତ ଝରୁଛି । ପିନ୍ଧା ଶାଢ଼ୀର ପଣତ ଚିରି ତା’ କ୍ଷତ ବ୍ୟାଣ୍ଡେଜ କରି ଆଗକୁ ଆଗେଇଲା ବେଳକୁ ହାଡ଼ିବନ୍ଧୁ ପଣ୍ଡା ଓ ସାଉଁଟି ମଳିକଙ୍କୁ ଟେକି ଆଣିବାର ଦେଖିଲି । ସୁପ୍ରଭାତ ସେମାନଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ଆସୁଥାଏ । ତା’ ର ବୟସ ସେତେବେଳେ ନଅବର୍ଷ ହେବ । ତା’ ର ବାୟୋନଟ୍‌ରେ ଖଣ୍ଡିଆ ହୋଇ ରକ୍ତ ବୋହି ଯାଉଥାଏ । ତା’ ବ୍ୟାଣ୍ଡେଜ ବାନ୍ଧିବା ବେଳେ କୃଷ୍ଣ ଦଉଡ଼ି ଆସି କହିଲେ ପାଟରେ ମାୟାଧର ଭୂୟାଁ ପଡ଼ି ରହିଛନ୍ତି । ସେତେବେଳକୁ ସାନନ୍ଦ ସ୍ୱାଇଁଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଲୋକ ଟେକି ଆଣିଲେଣି । ମୁଁ ମାୟାଧର ପାଖକୁ ଯିବାକୁ ବାହାରିବାରୁ ଉପସ୍ଥିତ ଲୋକ କହିଲେ – ଫଉଜ ବର୍ତ୍ତମାନ ରକ୍ତମୁଖା ହୋଇଛନ୍ତି, ଆପଣ ପାଟକୁ ଯାଆନ୍ତୁ ନାହିଁ । ମାୟାଧରକୁ ପାଟରେ ଛାଡ଼ି ଦେଇ ମୁଁ ଆସିବି କିପରି ? ମୁଁ ଏକୁଟିଆ ପାଟ ଆଡ଼କୁ ଦଉଡ଼ିଲାରୁ କୃଷ୍ଣ ଓ ସୁପ୍ରଭାତ ମୋ ସାଙ୍ଗରେ ଗଲେ । ପାଟରେ ପହଞ୍ଚି ଦେଖିଲି ମାୟାଧର ମୁହଁମାଡ଼ି ପଡ଼ିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର ଡାହାଣ ପାଖ କଣ୍ଟାହାଡ଼ ସନ୍ଧିରେ ବେୟନଟ ଫୁଟାଇ ଦିଆହୋଇଛି ସେଥିରୁ ରକ୍ତସ୍ରାବ ହୋଇ ସେହି ସ୍ଥାନରେ ଥିବା ଗୋଟିଏ ଛୋଟ ଖାଲିଆରେ ପାଦ ବୁଡ଼ିଯିବା ଭଳି ରକ୍ତ ଜମା ହୋଇଛି । କୃଷ୍ଣ, ସୁପ୍ରଭାତ ଓ ମୁଁ ମାୟାଧରଙ୍କୁ ଉଠାଇ ଉଠାଇ ଦେଖିଲୁ ଯେ ପୁଲିସ ଫଉଜ ଡବଲ ମାର୍ଚ କରି ପୁଣି କାଇପଡ଼ା ଆଡ଼କୁ ଆସୁଛନ୍ତି । ମୁଁ ସେତେବେଳେ ଭାବୁଥାଏ ମାୟାଧର ବଞ୍ଚିଛନ୍ତି । ମାନବିକତାର ଦ୍ୱାହି ଦେଇ ମାୟାଧରକୁ ପୁଲିସ ଡଙ୍ଗାରେ ବିଂଝାରପୁର ଡାକ୍ତରଖାନାକୁ ନେଇ ଯିବାକୁ ମୁଁ ଫଉଜ ସରଦାରଙ୍କୁ କହିଲି- ଅବଶ୍ୟ ଭାଷା କଠୋର ହୋଇଗଲା । ସେମାନେ କୈାଣସି ଜବାବ ନ ଦେଇ ଗୋଲା ଆଡ଼େ ଗଲେ ଓ ଗୋଲାରେ ଛାଡ଼ି ଆସିଥିବା ପୁଲିସ ସିପେଇଙ୍କୁ ସାଙ୍ଗରେ ଧରି ଡ଼ଙ୍ଗାକୁ ଫେରି ଆସିଲେ । ଏହି ହତ୍ୟାକାଣ୍ଡ ପରେ ସେମାନେ ସନ୍ତ୍ରସ୍ତ ହୋଇ ପଡ଼ିଥିବାଟା ସ୍ପଷ୍ଟ ଜଣା ପଡ଼ୁଥାଏ । କୃଷ୍ଣ ଓ ମୁଁ ମାୟାଧରଙ୍କ ଶବକୁ ଉଠାଇ ଟେକି ଟେକି ପାଟରୁ ସଡ଼କକୁ ଆଣିଲୁ । ପୁଲିସ ଚାଲିଯିବାର ଜାଣି ଲୋକେ ଗୋଟି ଗୋଟି ହୋଇ ଆସି ମାୟାଧରକୁ କାନ୍ଧେଇ ହାଟସାହିରୁ ଆଣିଲେ । ହାଟସାହିରେ ପହଞ୍ଚି ଶୁଣିଲୁ ସାଉଁଟିର ଶବକୁ ବ୍ରାହ୍ମଣୀରେ ଭସାଇ ଦିଆଯାଇଛି । ଗ୍ରାମବାସୀ ମାୟାଧରଙ୍କ ଶବକୁ କାନ୍ଧେଇ ଗ୍ରାମ ପ୍ରଦକ୍ଷିଣ କରାଇ ଅଜାଣ ପଡ଼ିଆରେ ସମାଧି ଦେଲେ । ନିଧି ସାମଲ, ରାମ ପ୍ରଭୃତିଙ୍କୁ ଚିକିତ୍ସା ପାଇଁ ଡଙ୍ଗାରେ କେନ୍ଦ୍ରାପଡ଼ା ପଠାଇବା ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଗଲା । ସେଦିନ ଗହ୍ମା ପୂନେଇ ୨୬ ଅଗଷ୍ଟ ୧୯୪୨ ।

କାଇପଡ଼ା ଗୁଳିକାଣ୍ତ ପୂର୍ବରୁ ଗୋଦାବରୀ ଦେବୀ ପ୍ରଭୃତି ତା ୨୦.୮.୪୨ରେ ବାଲିଆପାଳରେ ଗିରଫ ହୋଇ ସାରିଥିଲେ । ବୀରବାବୁ, ଗୋବର୍ଦ୍ଦନ ବାବୁ, ଗୋବିନ୍ଦ ସାମଲ, ଧ୍ରୁବରାୟ ପ୍ରଭୃତି କାମ କରୁଥାନ୍ତି । ଏହି ସମୟେର ପୁହାଣ ପରିବାର ଓ ଗୋଖେଇ ଜେନାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଗୋଟାଏ ପାରିବାରିକ କଳିର ସୁଯୋଗ ନେଇ କେତେକ ଲୋକ ଗୋଖେଇ ଜେନାଙ୍କ ଘର ପୋଡ଼ିଦେଲେ । ଥାନାରେ ଏତଲା ଦିଆହେଲାରୁ ପୁଲସ ଆସିଲେ ଏବଂ ଏହି ଘରପୋଡ଼ିକୁ ଆନ୍ଦୋଳନ ସହିତ ଯୋଡ଼ି ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ବାବୁ ଓ ତାଙ୍କ ଭାଇମାନଙ୍କୁ ଘରପୋଡ଼ି ଅପରାଧରେ ଗିରଫ କଲେ । ଏହି ବ୍ୟକ୍ତିଗତ କଳି ବଢ଼ି ଲୋକଙ୍କ ମନ କାଳେ ଆନ୍ଦୋଳନରୁ ଓହରି ଯିବ, ଏହି ଆଶଙ୍କାରେ ଆମେ ବରୀ ଅରଂଗାବାଦ ଓ ତା’ ଆଖପାଖ ଗାଁରେ ଅଧିକ ସମୟ ଦେଇ କାମ କଲୁ । ବରୀ ଓ ଅରଂଗାବାଦ ମୁସଲମାନ ଗୋଷ୍ଠୀଙ୍କ ସହିତ ଆମର ପୂର୍ବରୁ ଘନିଷ୍ଠତା ଥିବାରୁ ସେମାନେ ଆନ୍ଦୋଳନ ପ୍ରତି ଅନୁକୂଳ ଥିଲେ । ବରୀ ଦରଗାହ ଆଗରେ ସମସ୍ତେ ମିଳିମିଶି ଆନ୍ଦୋଳନ ଚଳାଇବା ପାଇଁ ନିଷ୍ପତ୍ତି କଲେ ।

ତା ୩୦.୮.୪୨ ଦିନ ଅଣଉଦିଆ ବରୀରୁ ଖବର ଆସିଲା ଯେ କାଲି ରାତିରେ କଟକରୁ ଜଣେ ଆଡିସନାଲ ଡିଷ୍ଟ୍ରିକ ମାଜିଷ୍ଟେଟ, ଆଡ଼ିସନାଲ ପୁଲିସ ସୁପରିଣ୍ଟେଣ୍ତେଣ୍ଟ ଓ ପୁଲିସ ଫଉଜ ଆସି ମାଉଣ୍ତ୍ ଉପରେ ମାଇନର ସ୍କୁଲରେ ରହିଛନ୍ତି । ସେମାନେ ସାଙ୍ଗରେ ବହୁତ ବିଂଝାରପୁରିଆ ମୁସଲମାନ ଆଣିଛନ୍ତି । ଛଅହଜାର ଟଙ୍କା ସାମୁହିକ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ କରିବାକୁ ସେମାନେ ଏହି ବିଂଝାରପୁରିଆ ପିଆଦା ନିଯୁକ୍ତ କରିବେ । ମାଉଣ୍ତ ଉପରକୁ ହାବିଲଦାର ବିରାଡ଼ି ଛୁଆଟିଏ ସୁଦ୍ଧା ଛାଡ଼ି ଦେଉନାହିଁ । ପ୍ରକୃତ ଘଟଣା ଜାଣିବା ପାଇଁ ଶରତ ବାବୁ ଓ ମୁଁ ବରୀ ଗଲୁ । ମାଜିଷ୍ଟ୍ରଟ ସ୍କୁଲ ଘରେ କଚେରୀ କରୁଥାଆନ୍ତି । ମ୍ୟାଜିଷ୍ଟ୍ରେଟ ଆମକୁ ଦେଖି ସେ ଓ ଗୋପବାବୁ ଏକାଦିନ ଡେପୁଟୀ ଚାକିରୀରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିବା ପୁଣ୍ୟ ସ୍ମୃତି ଶୁଣାଇ ସାରି ତାଙ୍କ ପାଖରେ ଗଦା ହୋଇଥିବା କାର୍ଟ୍ରିଜ୍ ବାକ୍‌ସଗୁଡ଼ିକ ଦେଖାଇ କହିଲେ । ଏ ଅଞ୍ଚଳରୁ ଛଅହଜାର ଟଙ୍କା ଆଦାୟ କରିବା ପାଇଁ ଦରକାର ପଡ଼ିଲେ ଏ ଛଅହଜାର କାର୍ଟ୍ରିଜ୍ ଖରଚ କରିବା ପାଇଁ ମୋତେ ଏଠାକୁ ପଠାଇଯାଇଛି ।

ଆମେ ବରୀକୁ ଯାଇ ଗାଁ ଭିତରେ ବୁଲିଲୁ । ଛ ହଜାର ଟଙ୍କା ନ ଦେବା ପାଇଁ ଲୋକଙ୍କୁ ପ୍ରବର୍ତ୍ତାଇବା କିଛି କଠିନ କଥା ନଥିଲା । କିନ୍ତୁ ଜୋରିମାନା ନଦେଲେ ଘରେପାଣ ପଠାଣ ପୁରାଇ ଦିଆ ହେବ, ଝିଅବୋହୂଙ୍କ ଇଜ୍ଜତ ଚାଲିଜିବ, ଜାତିଚ୍ୟୁତ ହେବାକୁ ହେବ ଏହି ଭୟରେ ଲୋକେ ଛାନିଆ ହୋଇ ଯାଇଥାନ୍ତି । ଆଡିସନାଲ୍ ପୁଲିସ୍ ସୁପରିଣ୍ଟେଣ୍ତେଣ୍ଟ ଜ୍ୟୋତିଷଚନ୍ଦ୍ର ଘୋଷ ନିଜେ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ କାମ ଦେଖୁଥାନ୍ତି । ତାଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ଯେତେ ପୁଲିସ ଥା’ନ୍ତି ତାହାଠାରୁ ବେଶି ରହିଥାନ୍ତି ବିଂଝାରପୁରିଆ । ହିନ୍ଦୁଧର୍ମର ଜାତିପ୍ରଥା କିପରି ଆମକୁ ଦୁର୍ବଳ କରି ରଖିଛି ଏବଂ ବ୍ରିଟିଶ୍ ସରକାର କିପରି ଭେଦନୀତି ପ୍ରୟୋଗ କରି ଏ ଦେଶ ଶାସନ କରୁଛନ୍ତି, ତାହାର ପଦାର୍ଥ ପାଠ ମୋତେ ସେହିଦିନ ବରୀରେ ମିଳିଲା ।

ସମୂହ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ ସରିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମ୍ୟାଜିଷ୍ଟ୍ରେଟ ତାଙ୍କ ଦଳବଳ ସହ ମାଇନର ସ୍କୁଳରେ ରହିଲେ । ସମୂହ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ କରି ସାରି ସେବାଘରେ କଟେଜ ଟ୍ୟାନେରୀ ଓ ଖଦୀ କର୍ମୀ ତାଲିମ କେନ୍ଦ୍ର ଘରର ମଥାନ ଶ୍ରେଣୀ କାଟି ଦେଇ ଦୁଇପାଖ ଚାଳ ଦୁଇପଟକୁ ଖସାଇ ସେବାଘର ଲାଇବ୍ରେରୀର ବହିଗୁଡ଼ିକ ଚିରି ସଡ଼କରେ ଗଦେଇ ଧ୍ୱସ୍ତ ବିଧ୍ୱସ୍ତ ସେବାଘରେ ପ୍ରହରୀ ଜଗେଇ ସେମାନେ ୨.୯.୪୨ତାରିଖରେ ଆମକୁ ଗିରଫ କରି ଡଙ୍ଗାରେ ବସାଇ ବିଂଝାରପୁର ଆଣିଲେ । ଶିକ୍ଷକ ଓ ଅଭିଜ୍ଞ କର୍ମୀମାନେ ଗିରଫ ହେବା ପରେ ମୌଳିକ ସ୍କୁଲର ଛାତ୍ରମାନେ ଶୋଭାରାଣୀ ପଣ୍ତାଙ୍କ ସହିତ ମିଶି ଆନ୍ଦୋଳନ ଚଳାଇବାରୁ କଟେଜ ଟ୍ୟାନେରୀରେ ଗୋଟିଏ ପୁଲିସ୍ ଫାଣ୍ତି ବସିଲା ଏବଂ ପୁଲିସ୍ ଗାଁ ଗୋଁ ଘର ଘର ପଶି ସ୍ୱଳ୍ପ ଆନ୍ଦୋଳନକାରୀଙ୍କୁ ଗିରଫ କଲେ ।

ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଧଶରେ ଗାଁକୁ ଆସି ଆମେ ଗୋ-ସେବା, ମହୁଚାଷ ଆଦି କାମରେ ଲାଗିଥିବାରୁ ଆମର ବହୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂଗ୍ରାମୀ ବନ୍ଧୁ ମତବ୍ୟକ୍ତ କରିଥିଲେ ଯେ ଏ କାମ ସ୍ୱରାଜ-ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବ ନାହିଁ । ଗାନ୍ଧିଜୀ ଦୃଢ଼ ଭାବରେ କହୁଥିଲେ ଏହି ସବୁକାମ ମାଧ୍ୟମରେ ଲୋକ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କଲେ ଯଥାର୍ଥ ଗଣ- ଜାଗରଣ ନିଶ୍ଚୟ ହେବ । ରଚନାତ୍ମକ ବା ଗଠନମୂଳକ କାମ ମଧ୍ୟରେ ଯେ ସ୍ୱରାଜ୍ୟସ୍ପୃହା ଜାଗ୍ରତ କରିବାର ଶକ୍ତି ଛପି କରି ରହିଥିଲା ତାହା ବରୀରେ ୧୯୪୨ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଲା ।

ଗୋରାସର୍ଜେଣ୍ଟ ଜନ୍ ସାଇବ ଓ ଅତିରିକ୍ତ ପୁଲିସ ସୁପରିଟେଣ୍ତେଣ୍ଟ ଶ୍ରୀ ଜେ.ସି. ଘୋଷଙ୍କ ତତ୍ତ୍ୱାବଧାନରେ ଆମକୁ କଟକ ଜେଲକୁ ଅଣାଗଲା । ପ୍ରାୟ ଦଶବର୍ଷ ପରେ ପୁଣି ମୁଁ ବାରନମ୍ବର ଉଆର୍ଡରେ ପ୍ରବେଶ କଲି । ସେତେବେଳେକୁ ସେଠାରେ ରମାଦେବୀ, ମାଳତୀ ଦେବୀ, ପ୍ରିୟମ୍ବଦା ଦେବୀ ପ୍ରଭୃତି ଆସ୍ଥାନ ଜମେଇ ସାରିଥାନ୍ତି । ତାଜା ଖବର ଶୁଣିବା ପାଇଁ ସେମାନେ ମୋତେ ଘେରିଗଲେ । ଉତ୍ତେଜନା ପ୍ରଶମିତ ହେବାରୁ ମୁଁ ଓ୍ୱାର୍ଡ ଭିତରେ ଜାଗା ଖଣ୍ଡିଏ ବାଛି ବିଛଣାପତ୍ର ମେଲେଇ ଦେଇ ତୁରନ୍ତ ମାଳତୀଦେବୀଙ୍କ ସଙ୍ଗୀତ ଶିକ୍ଷା ବର୍ଗରେ ସାମିଲ ହୋଇଯାଇ ବୋଲିଲି-

‘‘ ତୋମାରା ପତାକା ଯାରେ ଦାଓ ତାରେ

ବହିରେ ଦାଓ ଶକତି

ତୋମାର୍ ସେବାର ମହାନ୍ ବ୍ରତ

ସହିବାରେ ଦାଓ ଭକତି

କଟକ ଜେଲ୍‌ରେ ପ୍ରଥମ ଦଫାରେ ବର୍ଷେ ଏଗାର ମାସ ଓ ଦ୍ୱିତୀୟ ଦଫାରେ ପାଞ୍ଚ ମାସ କଟାଇଲି । ତେଣେ ଆଗାଖାଁ ପ୍ରାସାଦରେ ଅଗଷ୍ଟ ପନ୍ଦର ତାରିଖ ଦିନ ପ୍ରଥମେ ବଳି ପଡ଼ିଲେ ମହାଦେବ ଦେଶାଇ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ଆକର୍ଷଣ ହେଲେ ଶ୍ରୀମତୀ କସ୍ତୁରବା ଗାନ୍ଧୀ । ମହାଶିବରାତ୍ରି ଦିନ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ କୋଳରେ ମଥା ରଖି ଏହି ମହାସତୀ ଦେଶ ପାଇଁ ଶହୀଦ ହେଲେ । ତାହାପରେ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ଜ୍ୱରକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇ ଜେଲ୍ ଡାକ୍ତରମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଚିକିତ୍ସିତ ହୋଇ ଯେତେବେଳେ ଜଣାପଡ଼ିଲା ଯେ ଆଉ ତାଙ୍କର ବଞ୍ଚିବାର ସମ୍ଭାବନା ନାହିଁ ହେତେବେଳେ ତାଙ୍କୁ କାରାମୁକ୍ତ କରାଗଲା । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦର୍ଶୀ ଆଶାଦେବୀ ଆର୍ଯ୍ୟନାୟକଙ୍କ ଠାରୁ ଶୁଣିବା କଥା – ସେବାଗ୍ରାମରେ ପହଞ୍ଚିଲା ବେଳକୁ ବାପୁଙ୍କ ଦେହରେ ତାତି ଭର୍ତ୍ତି ହୋଇଥାଏ । ଖୁଁ ଖୁଁ କାଶ ହେଉଥାଏ, ପାଦ ଯୋଡ଼ିକ ଫୁଲିଥାଏ । ଚେହେରା ବ୍ଲଟିଂ ପେପର୍ ପରି ଧଳା –ଶିଠୁଆ ଦିଶୁଥାଏ । ଟିପିରି ଟିପିରି ମେଘ ବରଷୁ ଥାଏ । ବାପୁ ସନ୍ଧ୍ୟା ଭ୍ରମଣରେ ବାହାରିଲେ । ଗୋଡ଼ି ଚଳୁ ନଥାଏ, ଟାଣି ଘୋଷାରି ହୋଇ ଚାଲିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରୁଥାନ୍ତି । ସେ ଦୃଶ୍ୟ ଯେ ଦେଖିଛି, ତା ଆଖିରେ ଲୁହ ରହି ନାହିଁ । ଧୀରେ ଧୀରେ ସେହି ମାଟିତାଟି କଟିସ୍ଥାନ ଆଦି କରି ସେ ମାରକ ଦଶାରୁ ସେ ଉଧୁରିଲେ । ତାଙ୍କର ଅଧିକାଂଶ ସହକର୍ମୀ ସେତେବେଳେ ଜେଲ୍ ଭିତରେ ଥାଆନ୍ତି । ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କର ସହକର୍ମୀ ଥିଲେ ତିନି ପ୍ରକାରର । ରାଜନୈତିକ ସ୍ୱାଧୀନତା ହାସଲ କରିବା ପାଇଁ କଂଗ୍ରେସ ମାଧ୍ୟମରେ ରାଜନୈତିକ ଚେତନା ଆଣିବା, ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ ହେଲେ ସେଥିରେ ଝାସ ଦେବା ସହକର୍ମୀ ଥିଲେ ପଣ୍ତିତ ଜବାହାରଲାଲ ନେହେରୁ, ମୌଲାନା ଆବୁଲ କାଲାମ୍‌ ଆଜାଦ୍‌ ଆଦି । କଂଗ୍ରେସ ମାଧ୍ୟମରେ ରାଜନୈତିକ ଚେତନା ଆଣିବା ଓ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯୋଗ ଦେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଖଦୀ ଗ୍ରାମୋଦ୍ୟୋଗୀ ଆଦି ରଚନାତ୍ନକ କାମରେମଧ୍ୟ ସମୟ ଦେଉଥିବା ସହକର୍ମୀ ଥିଲେ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ କୃପାଲାନୀ, ସର୍ଦ୍ଦାର ବଲ୍ଲଭ ଭାଇ ପଟେଲ, ବାବୁ ରାଜେନ୍ଦ୍ରପ୍ରସାଦ ପ୍ରଭୃତି । ଉପଯୁକ୍ତ ଦୁଇପ୍ରକାର ସହକର୍ମୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ବଛା ବଛା ବ୍ୟକ୍ତି କଂଗ୍ରେସ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ସମିତିର ସଦସ୍ୟ ଥିଲେ । ଏମାନଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ସତୀଶଚନ୍ଦ୍ର ଦାସଗୁପ୍ତ, କାକା ସାହେବ କାଲେଲକର, କିଶୋର ମଶରୁୱାଲା, ବିନୋବା ଭାବେ, ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଦାସଜାଜୁ ଜେ.ସି କୁମାରପ୍‌ପା ଆଦି ବହୁ ସୁପଣ୍ତିତ ଓ ନିଷ୍ଠାପର ବ୍ୟକ୍ତି ଭାରତରସବୁ ପ୍ରଦେଶରେ ଗାନ୍ଧୀ ବିଚାର ଅନୁସାରେ ନାନାପ୍ରକାର ରଚନାତ୍ନକ କାମରେ ନିଜକୁ ବୁଡ଼େଇ ରଖୁଥିଲେ, ଅଥଚ ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ ହେବା ମାତ୍ରେ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଝାସ ଦେଉଥିଲେ । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ ଗାନ୍ଧୀଜୀ ଗୁଜରାଟୀ ଭାଷାରେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରାମାଣିକ ଅଭିଧାନର ଅଭାବ ଅନୁଭବ କରିକାକା ସାହେବଙ୍କୁ ଏହି ଅଭିଧାନ ରଚନା କରିବାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଲେ ଏବଂ କାକା ସାହେବ ସେ କାର୍ଯ୍ୟ ସୁସଂପନ୍ନ କଲେ ।ଭାରତରେ ତିଆରି ହୋଇ ପାରୁନଥିବା ଔଷଧ ଓ ଗ୍ଲୁକୋଜ ଆଦି ପଦାର୍ଧ ଭାରତରେ ତିଆରି କରିବା ପାଇଁ ଗାନ୍ଧିଜୀ ସତୀଶ ବାବୁଙ୍କୁ ସୂଚେଇଲେ । ସତୀଶ ବାବୁ ସେହି କାର୍ଯ୍ୟରେ ଲାଗି ସାଫଲ୍ୟମଣ୍ତତ ହେଲେ । ଜେ.ସି. କୁମାରପ୍‌ପା ଭାରତର ଗ୍ରାମ୍ୟ ଅର୍ଥନୀତି ଓ ଚାଷୀର ଋଣ ସମସ୍ୟା ତଥା ଆର୍ଥି୍କ ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ଗାଁ ସର୍ଭେ କରି ନାନାପ୍ରକାର ଗ୍ରାମୋଦ୍ୟୋଗର ପ୍ରସାର ଦିଗରେ କାମ କରୁଥିଲେ । ବିନୋବାଜୀ ତ ମୌଳିକଶିକ୍ଷାର ପ୍ରୟୋଗ ଓ ଖଦୀ ପ୍ରୟୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମାର୍ଗଦର୍ଶକ ଥିଲେ । ଏମାନେ ଓ ଏହିପରି ଶତ ଶତ ବିଦ୍ୱାନ୍‌ ସହକାର୍ମୀଙ୍କୁ ଭାରତର ବିଭିନ୍ନ ଜେଲରେ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ବନ୍ଦୀ କରି ରଖିଥିଲେ । ଗାନ୍ଧିଜୀ ଓ ଏହି କର୍ମୀମାନଙ୍କ ଭିତରୁ କେତେକ କାରାମୁକ୍ତ ହେବାରୁ ସେବାଗ୍ରାମରେ ନିଖିଳ ଭାରତ ଚରଖା ସଂଘର ଗୋଟିଏ ବୈଠକ ବସିଲା । ସେତେବେଳକୁ ରମାଦେବୀ କାରାମୁକ୍ତ ହୋଇ ସାରିଥିବାରୁ ଏବଂ ସେ ନିଖିଳ ଭାରତ ଚରଖା ସଂଘର ଟ୍ରଷ୍ଟୀ ଥିବାରୁ ଶ୍ରୀ ଈଶ୍ୱରଲାଲ ବ୍ୟାସଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ସେବାଗ୍ରାମ ବୈଠକରେଯୋଗ ଦେଲେ । ସେହି ବୈଠକରେ ଗାନ୍ଧୀଜୀ ଚରଖାସଂଘର କାର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରଣାଳୀକୁ ବଦଳାଇ ଅଧିକ ବିପ୍ଲବାତ୍ନକ କାର୍ଯ୍ୟ ପଦ୍ଧତି ଗ୍ରହଣ କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତାବ ଦେଲେ । ତାଙ୍କର ସେଇ ବକ୍ତୃତା ରାଷ୍ଟ୍ର ପାଇଁ ଏକ ପ୍ରକାର ଭବିଷ୍ୟର ବାଣୀ ଥିଲା କହିଲ ଅତ୍ୟୁକ୍ତି ହେବ ନାହିଁ । ସେ କହିଲେ, ‘‘ସ୍ୱାଧୀନତା ଆସୁଛି ଏବଂ ଯେତେଶୀଘ୍ର ଏହା ଆସିବ ବୋଲି ଆପଣମାନେ ଭାବୁଛନ୍ତି, ତାହାଠାରୁ ଏହା ଆହୁରି ଚଞ୍ଚଳ ଆସିବ କିନ୍ତୁ ଏହା ମୋ ପରିକଳ୍ପିତ ସ୍ୱାଧୀନତା ନୁହେଁ । ସବୁଠାରୁ ତଳେପଡ଼ି ରହିଥିବା ଲୋକର ଉତ୍‌ଥାନ ଏ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦ୍ୱାରା ହେବ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଆମକୁ ଚରଖା ମାଧ୍ୟମରେ ଏ କାମ କରିବାକୁ ହେବ ।

ଅମୃତ ଅନୁଭବ, ଅନ୍ନପୂର୍ଣ୍ଣା ମହାରଣା, ଶିକ୍ଷାସନ୍ଧାନ, ଭୁବନେଶ୍ୱର, ୨୦୦୫

ଭାରତ ଛାଡ ଆନ୍ଦୋଳନ

ଏଭଳି ସବୁ ସୂଚନା ପାଇଁ ମୁଁ ଓ ମାଳତୀ ଚୌଧୁରୀ ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବଙ୍କ ପାଖକୁ ଗଲୁ ଗାନ୍ଧୀଜୀ ଇତ୍ୟାଦି କେମିତି ଚିନ୍ତା କରୁଛନ୍ତି, ସେ ବିଷୟରେ କାଳେ କଂଗ୍ରେସ କେର୍ଯ୍ୟକାରୀ ସମିତି ବା ଅନ୍ୟତ୍ର ଆଲୋଚନା ହୋଇଥିବ, ତାହାର ସୂଚନା ପାଇବା ନିମନ୍ତେ । ପରିସ୍ଥିତି ହୁଏତ ଆମକୁ ବାଧ୍ୟ କରିପାରେ କୌଣସି ଗୁପ୍ତ ସଂଗଠନ କରିବା ନିମନ୍ତେ । ମହତାବ ବାବୁ ଆମ କଥାକୁ ପସନ୍ଦ କଲେ ନାହିଁ ଏବଂ ଏକ ପ୍ରକାର ଭର୍ତ୍ସନା କଲେ କହିଲେ ହେବ । ସଂଘର୍ଷ ଯେ ନିଶ୍ଚିତ ହେବ ସେ ହୁଏତ ସେପରି ଭାବୁ ନ ଥିଲେ ।

କର ବା ମର ପ୍ରସ୍ତାବ ପାସ୍‌

ସନ୍ଧ୍ୟାବେଳେ ନିଖିଳ ଭାରତ କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ବୈଠକରେ ବହୁ ଆଲୋଚନା ପରେ ‘ଭାରତ ଛାଡ଼’ ପ୍ରସ୍ତାବ ପାସ୍‌ ହୋଇଗଲା । ଗାନ୍ଧିଜୀ ପରିଷ୍କାର ଘୋଷଣା କଲେ – ପଛକେ ଭାରତୀୟ ଡକାୟତ ହାତରେ ଦେଶ ଛାଡ଼ିଦିଅ – ମାତ୍ର ଇଂରେଜଙ୍କୁ ଆମେ ଆଉ ବରଦାସ୍ତ କରିବୁ ନାହିଁ – ଏହି ମୁହୂର୍ତ୍ତରୁ ବ୍ରିଟିଶ ତୁମେ ବିଦାୟ ନିଅ । ଇଁଲଣ୍ତର ମାଗ୍ନାକାର୍ଟା ପରି ଭାରତର ଅନ୍ତିମ ସ୍ୱାଧୀନତା ଲଢ଼ାଇର ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରକୁ ଏହା ଏକ ନିର୍ଭୁଲ ଶେଷ ଆହ୍ୱାନ – ଆମେ ହୁଏତ ସ୍ୱାଧୀନତା ହାସଲ କରିବୁ ନଚେତ୍‌ ମରିବୁ । ଗାନ୍ଧିଜୀ କହିଲେ, ‘‘Do or Die” – କର ବା ମର । ଆହୁରି ମଧ୍ୟ କହିଲେ, ମୁଁ ସାଙ୍ଗେ ସାଙ୍ଗେ ଲଢ଼ାଇ ଡାକରା ଦେଉନାହିଁ । ଭାଇସ୍‌ରାୟଙ୍କ ସହ ଶେଷ ସାକ୍ଷାତର ଉଦ୍ୟମ କରିବି । ସତ୍ୟାଗ୍ରହୀ ସର୍ଦଦା ଶତ୍ରୁପକ୍ଷକୁ ସୁଯୋଗ ଦେବାକୁ ଚାହେଁ; ତାର ଅସୁବିଧା ଓ ଦୁର୍ବିପାକର ସୁବିଧା ଉଠାଇବା ସତ୍ୟାଗ୍ରହୀର କାର୍ଯ୍ୟ ନୁହେଁ । କେବଳ କେତେକ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟ ସଦସ୍ୟଙ୍କ ଛଡ଼ା ସମସ୍ତେ ପ୍ରସ୍ତାବ ସପକ୍ଷରେ ଭୋଟ ଦେଲେ ଏବଂ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ହାତରେ ସମସ୍ତ କ୍ଷମତା ଅର୍ପଣ କରାଗଲା ।

ମିଟିଂ ସରୁ ନ ସରୁଣୁ ଆମକୁ ଖବର ହେଲା ପୁଣି ୟୁସଫ ମେହେରଲିଙ୍କ ଘରକୁ ଯିବା ନିମନ୍ତେ । ସେଠି ଆଉ କିଛି ବିଚାର ହେବାର ନଥିଲା । ମେହେରଲୀ କହିଲେ ଆଜି ରାତି ଭିତରେ ଯାହା ହେବାର ହୋଇଯିବ । ଆମ ଭିତରୁ କେତେକଙ୍କୁ ପ୍ରଥମ ଦଫାରେ ହିଁ ଗରିଫ ହେବାକୁ ପଡ଼ିବ, କାରଣ ଅହିଁସା ସଂଗ୍ରାମରେ ନେତୃସ୍ଥାନୀୟ ଲୋକେ ପ୍ରଥମରୁ ଆଗୁଆ ନ ହେଲେ ନିରାଶା ଭାବ ଆସିବ । ତେଣୁ କିଏ କିଏ ଜେଲ୍‌ ଯିବା ଉଚିତ୍‌ ସେମାନଙ୍କ ନାମ ଉଠାଇଲେ । ତା’ ପରେ ଯେଉଁମାନେ ବାହାରେ ରହିବେ ସେମାନେ କିଭଳି ଗୁପ୍ତ ସଂଗଠନ କରିବେ ଓ କେନ୍ଦ୍ର ଅଫିସ ସହ ସମ୍ପର୍କ ରଖିବେ ଏ ବିଷୟରେ ମଧ୍ୟ କିଛି ବିଚାର ହେଲା । ଆମେ ମୋଟାମୋଟି ଗିରଫ ନ ହୋଇ ଗୋପନୀୟ ଭାବରେ ସାରା ଦେଶରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ଜାରି ରଖିବାର ସିନ୍ଧାନ୍ତ ସେଇଠି କରି ଆସିଲୁ । ସମସ୍ତେ ଅନୁଭବ କଲୁ – ଏ ଲାଢ଼େଇ ହେବ ଶେଷ ଲଢ଼େଇ ଏବଂ ଏଥର ଇଂରେଜ ଶାସନକୁ ହଟାଇବାର ମଉକା ହରାଇବା ଉଚିତ ନୁହେଁ । ଏତିକିରେ ଆମେ ଯେତେ ଶୀଘ୍ର ସମ୍ଭବ ସେଠୁ ଯେ ଯୁଆଡ଼େ ବିଦାୟ ନେଲୁ – ମୁଁ ଓଡ଼ିଶାରେ ପୁଲିସ ଦୃଷ୍ଟିର ଅନ୍ତରାଳରେ ରହି ଆନ୍ଦୋଳନ ଚଳାଇବା କଥା ସ୍ଥିର ହେଲା ।

‘କର ବା ମର’

ତତ୍ପର ଦିନ ସକାଳୁ ବିରଳା ଭବନରେ ଆମର ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କୁ ଭେଟିବାର କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ରହିଥିଲା । ଏଥିରୁ ବୁଝାଯିବ ଯେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ମଧ୍ୟ ହଠାତ୍ ଗିରଫ ହେବାର ଆଶଙ୍କା ବୋଧହୁଏ କରୁ ନ ଥିଲେ । ନିଖିଳ ଭାରତ କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ଆଉ କେତେକ ସଭ୍ୟଙ୍କ ସହ ଆମେ ଏକ ହୋଟଲରେ ରହିଥିଲୁ । ସକାଳୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ସମୟରେ ବସ୍ ଆସିବାରୁ ଆମେ ବାହାରିଲୁ ବିରଳା ଭବନ । ଟେଲିଫୋନ୍, ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରିକ୍ ଆଦି କଟା ହୋଇଯାଇଥିବାରୁ ଗିରଫ ଆଦି ସମ୍ୱାଦ ଆମକୁ ଜଣା ନ ଥାଏ । ବେଶିଦୂର ଯିବା ସମ୍ଭବ ହେଲା ନାହିଁ । ରାସ୍ତାରେ ଲୋକେ ଗାଡ଼ି ଅଟକାଇଲେ – ଦୋକାନ ବଜାର ବନ୍ଦ । ଗାନ୍ଧିଜୀ ଆମରଣ ଅନଶନ କରିଛନ୍ତି ଏବଂ ଗିରଫ ହୋଇ ଯାଇଛନ୍ତି ବୋଲି ପ୍ରଚାର ହେଲା । ଆମେ ବସ୍‌ରୁ ଓହ୍ଲାଇ ଚାଲି ଚାଲି ବିରଳା ଭବନରେ ପହଁଚିଲା ବେଳକୁ ଗାନ୍ଧିଜୀ ରାତିରୁ ଗିରଫ ହୋଇଯାଇଥିଲେ – କେବଳ ତାଙ୍କ ସେକ୍ରେଟେରୀ ପିଆରିଲାଲ ଥାଆନ୍ତି । ସେ ଆମ ହାତକୁ ଖଣ୍ତିଏ ଛୋଟ ଟାଇପ୍ ହୋଇଥିବା କାଗଜ ବଢ଼ାଇଦେଲେ । ତାକୁ ପ୍ରାୟ ମୁଖସ୍ଥ କରିଥିଲି – ମାତ୍ର ୬/୭ ଧାଡ଼ି । ତାର ମର୍ମ ହେଲା – ‘‘ସରକାରକୁ ଅଚଳ କର । ଆମେ ଆଜିଠୁ ସ୍ୱାଧୀନ । ନିଜେ ନିଜର ନେତା ହୁଅ । କର ବା ମର ।’’ ଏତିକିରେ ସାରା ବିପ୍ଲବର ମର୍ମ ଓ ସ୍ଲୋଗାନ ରହିଥିଲା । ଆମେ ବିଚାରିଲୁ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଏତିକି ଲେଖି ରଖିଯାଇଥିଲେ । ସାଙ୍ଗେ ସାଙ୍ଗେ ବାହୁଡ଼ି ଆସିଲୁ । ମୁଁ ସେହି ବମ୍ୱେରୁ ଏହାର ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ କରି ସବୁ ଜିଲ୍ଲା କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ଠିକଣାରେ ଓଡ଼ିଶାକୁ ପଠାଇଦେଲି । ସବୁଠି ତାହା ପହଁଚିଥିଲା କି ନାହିଁ ମୋତେ ଜଣାନାହିଁ । ତେବେ ପରେ ଶୁଣୁଲି କୋରାପୁଟରେ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ନାୟକ ବିଦ୍ରୋହ କଲେ । ସେ ଏହିପରି ଚିଟାଉ ଆସିଥିବାର ସମ୍ୱାଦ ପାଇ ଆଉ ରାଜ୍ୟ ସରକାର ମାନିବୁ ନାହିଁ ଗାନ୍ଧୀ ରାଇଜ ହୋଇଗଲା ବୋଲି ଘୋଷଣା କଲେ।ଏ ଚିଠିରେ ମୁଁ କାହାର ନାମ ଲେଖି ନ ଥିଲି – କେବଳ ଉପରେ ଲେଖିଦେଇଥିଲି ‘‘କର ବା ମର’’ ।

ବମ୍ୱେଠାରେ କଂଗ୍ରେସ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ସମିତି ସଭ୍ୟଙ୍କୁ ଗିରଫ କରି ନେଇଗଲେ । ମାତ୍ର ପ୍ରାଦେଶିକ ନେତାମାନଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ନିଜ ନିଜ ସ୍ଥାନରେ ପହଁଚିଲା ମାତ୍ରେ ଗିରଫ କରାଯାଉଥିଲା । ୧୯୪୨ ଭାରତ ଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ମୋର କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ୱନ୍ଦରେ ମୁଁ ‘‘ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଲବ’’ ନାମକ ଏକ ପୁସ୍ତକ ଲେଖିସାରିଛି ଏବଂ ତାହା ‘‘ଗ୍ରନ୍ଥ ମନ୍ଦିର’’ କଟକଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଛି – ତହିଁର ବିଶେଷ ଉଲ୍ଳେଖର ଏଠାରେ ପ୍ରୟୋଜନୀୟତା ନାହିଁ । ସାରା ଭାରତରେ କେମିତି କିଭଳି ଏ ବିପ୍ଳବ ବ୍ୟାପିଲା ଏବଂ ତାର ପରବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାବଳୀ ସମ୍ୱନ୍ଧରେ ବହୁ ପୁସ୍ତକ, ଅଧ୍ୟୟନ ଓ ଗବେଷଣା ବିଭିନ୍ନ ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇସାରିଛି । ସେଗୁଡ଼ିକର ପୁନାରବୃତ୍ତି ଅନାବଶ୍ୟକ । କିଂଚିତ୍ ଆଭାସ ମାତ୍ର ଦେଉଛି ।

ଯେତେବେଳେ ସ୍ଥିର ହେଲା ମୁଁ ଓ ମାଳତୀ ଦେବୀ ଓଡ଼ିଶା ଫେରିବୁ – ମାଳତୀ ଦେବୀ ଗୋପନରେ ରହିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ – ସେ ପହଁଚି ଗୋଟାଏ କିଛି ପ୍ରକାଶ୍ୟ ସଭା ଇତ୍ୟାଦିରେ ଭାଗ ନେଇ ଗିରଫ ହେବେ ଏବଂ ମତେ ଅନ୍ତରାଳରେ ରହି ଭାରତ ଛାଡ଼ ଆନନ୍ଦୋଳନର ଗୁପ୍ତ ସଂଗଠନ ଚଳାଇବାକୁ ପଡ଼ିବ । ମୋ ଦେହରେ ସତେ କି ବିଜୁଳି ବେଗରେ ଶକ୍ତି ପ୍ରବେଶ କଲା । ବିଟ୍ରିଶ ସହିତ ଶେଷ ସଂଗ୍ରାମ – ଓଡ଼ିଶାରେ ମୁଁ ହେବି ତାହାର ସଂଗଠକ ! ପୁଣି ହିଂସାର ନୁହେଁ, ଶାନ୍ତିପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଦ୍ରୋହ ! ଏହା ଏକ ଚାଲେ୍ଞ୍ଜ – ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ କହିଯାଇଛନ୍ତି ପ୍ରତ୍ୟେକ ସତ୍ୟାଗ୍ରହୀ ନିଜ ନିଜର ନେତା ହେବେ । ମୁଁ ନେତା ହେବି ଏବଂ ବିପ୍ଲବ ଚାଳନା କରିବି ଏପରି ଏକ ଭାବ ମୋ ମନରେ ଖେଳିଲା । କି ଧରଣର କଣ କରିବାକୁ ହେବ, ସେଥିଲାଗି କିଛି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କେହି ଦେଇ ନ ଥିଲେ କିମ୍ୱା ସଂଗଠନ କରିବା ନିମନ୍ତେ କିଛି ଆର୍ଥିକ ସାହାଯ୍ୟ ବି ମିଳି ନଥିଲା ।

ବମ୍ବେରୁ ଭୁବନେଶ୍ୱର

ପ୍ରଥମ କଥା ହେଲା ବମ୍ବେରୁ କେମିତି ଲୁଚି ଆସିବୁ । ବମ୍ବେରେ କିଛି ଅସୁବିଧା ନ ଥିଲା । ଅଗଷ୍ଟ ୯ ରାତିରେ ବମ୍ବେ ମେଲ୍‌ ଧଇଲୁ । ଖଡ଼ଗପୁର ଦେଇ ଆସିଲେ କଟକ ଷ୍ଟେସନରେ ଗିରଫ ସୁନିଶ୍ଚିତ । ଆଗରୁ ଭାରତ ରକ୍ଷା ଆଇନ ବଳରେ ଆମ ନାମରେ ଓ୍ୱାରଣ୍ଟ ବାହରି ସାରିଥିଲା । ବମ୍ବେ ଫେରନ୍ତା ପ୍ରାଦେଶିକ ନେତାମାନଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ପ୍ରଦେଶର ରାଜାଧାନୀରେ ପହଞ୍ଚିବା ମାତ୍ରେ ଗିରଫ କରାଯାଉଥିଲା । ଆମେ ନିଜ ଚକ୍ଷୁରେ ତାହା ଅସିଲାବେଳେ ଦେଖିଥିଲୁ । ତେଣୁ ଯାତ୍ରାପଥ ବଦଳାଇ ରାୟପୁର ବିଜୟନଗରମ୍‌ ଦେଇ ମୁଁ ଓ ମାଳତୀ ଦେବୀ ଆସିଥିଲୁ । ବିଜୟନଗରମ୍‌ରେ ବହୁ ସମୟ ଅପେକ୍ଷା କରିବାକୁ ପଡ଼େ ମାନ୍ଦ୍ରାଜ ମେଲ୍‌ ଧରିବା ଲାଗି । ଏହି ଅବସରରେ ମୁଁ ସହର ଭିତରକୁ ଯାଇ ଖଦୀଭଣ୍ଡାରରୁ ଏପରି ମାଟିଆରଙ୍ଗର ଲୁଙ୍ଗି ଓ ଗାମୁଚ୍ଛା କିଣିଲି ଯାହା ପିନ୍ଧିଲେ ଅତି ମଫସଲିଆ ମଇଳାପିନ୍ଧା ଲୋକ ପରି ଦେଖାଯିବି । ଅତି ରୋମାଂଚକର ପରିସ୍ଥିତି ଭିତରେ ଆମେ ରାତି ଅଧରେ ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ଓହ୍ଲାଇ ଷ୍ଟେସନରେ ଥିବା ପୁଲିସ ଇନ୍ସପେକ୍ଟର ଆଖିରେ ଧୂଳି ଦେଇ ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ରାତ୍ରିଯାପନ କଲୁ । ସେତେବେଳେକୁ ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ଏକ ଛୋଟ ଷ୍ଟେସନ – ଅଳ୍ପ କେତୋଟି ବଦଳଗାଡ଼ି ଓ ଖଣ୍ଡିଏ ମାତ୍ର ରିକ୍‌ସା ଥାଏ । ବଙ୍ଗାଳୀ ଯାତ୍ରୀଭାବରେ ଆମେ ବଳଦଗାଡ଼ିରେ ବସି ସହର ଭିତରକୁ ଚାଲିଗଲୁ । ସାରା ଦିନଟା କଟାଇବା ମୁସ୍କିଲ୍‌ ହେଲା – ପୁଲିସର ତତ୍ପରତା ଜଣାପଡ଼ିଲା । ମାଳତୀ ଦେବୀଙ୍କୁ ତୁରନ୍ତ ଅନ୍ୟ ସ୍ଥାନକୁ ପଠାଇ ଦିଆଗଲା; ମାତ୍ର ମୁଁ କିଛି ଲୋକଙ୍କ ସହ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିବା ନିମନ୍ତେ ରହିଗଲି । କଟକକୁ ମଧ୍ୟ ଖବର ଯିବା ଦରକାର । ଭୁବନେଶ୍ୱରର ଜଣେ କଂଗ୍ରେସ ଲୋକଙ୍କ ସହ କଥାବାର୍ତ୍ତା କରି ଫେରିଲାବେଳକୁ ମୋର ପରିଚିତ କେତେକ ପୁଲିସ ଅଫିସରଙ୍କ ମୁଖାମୁଖି ହୋଇଗଲି । ମାତ୍ର ମୋତେ ରକ୍ଷାକଲା ମୋର ମାଟିଆ ଲୁଙ୍ଗି ଓ ଗାମୁଚ୍ଛା । ମୁଁ କେଦାରଗୌରୀରେ ଗୋଧୋଇ ତାକୁ ପିନ୍ଧି ଆସୁଥାଏ – ପୁଲିସ ଅଫିସରଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଚିହ୍ନିବା ମୁସ୍କିଲ୍‌ ହେଲା । ବାଟରେ ହାବୁଡ଼ିଲା ଏ ଚୌକିଦାର ଯିଏ ମୋର ଖଦଡ଼ବସ୍ତ୍ର ଚିହ୍ନିପାରି ବାଟ ଓଗାଳିଳା । ମାତ୍ର ‘ମୁଁ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଗୋଧୋଇ ଆସୁଛି, ତୁ କଣ୍ଡରା ମୋତେ ରୋକୁଛୁ ?’ ବୋଲି ଭେଳିକି ଦେଖାଇ ତାକୁ ଏକ ବ୍ରହ୍ମଚାପୁଡ଼ା ମାରି ମୁଁ ଦୌଡ଼ି ପଳାଇଲି । ଲୋକ ଜମା ହେଲାବେଳକୁ ମୁଁ ଛୁ’ । ଚୌକିଦାର ମୋର କିଛି ବର୍ଣ୍ଣନା ଦେଇପାରିଲା ନାହିଁ ।

ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ଆଉ ରହିବା ନିରାପଦ ନ ଭାବି ମୁଁ ବଡ଼ିଭୋରୁ ଚାଲି ଚାଲି ବାଲିଅନ୍ତା ବାଟେ କଟକ ଅଭିମୁଖେ ଗଲି । କାଠଯୋଡ଼ି ନଦୀ ବଢ଼ିଥିଲା; ଯୁଦ୍ଧ ହେତୁ ପୋଲ ଉପରେ ମିଲିଟାରୀ ପହରା ରହିଥିଲେ । ଅନ୍ଧାର ରାତି; ବିଜୁଳି ଚମକୁଥିଲା । ନଦୀର ସ୍ରୋତ ପ୍ରଖର – ଦୁଇକୂଳକୁ ପାଣି ଉଚ୍ଛୁଳି ଯେପରି ଗର୍ଜ୍ଜନ୍ନ କରୁଥିଲା । କେମିତି ଯିବା ! ପୋଲ ଉପରକୁ ଯାଇ ହଠାତ୍‌ ପୋଲିସ୍‌କୁ ତଳକୁ ଠେଲିଦେଇ ଯାଇହୁଅନ୍ତା – ମାତ୍ର ଆାରପାଖରେ ବି ପୋଲିସ୍‌ ଜଗୁଆଳି ଅଛନ୍ତି । ଏଠି ସଂଘର୍ଷରେ ହୁଏତ ଧରାପଡ଼ିବୁ କିମ୍ବା ଗୁଳି ହୋଇଯାଇପାରେ । ତେଣୁ କାଠଯୋଡ଼ି ରେଳପୋଲ ତଳକୁ କୁଣ୍ଡାଗୋଳ ଘାଟ ଯେଉଁଠି ଏବେ ମଧୁପାଟଣା ହୋଇଛି ଆମେ ଆସି ସେଇଠି ପହଁଚିଲୁ ଏକ ହୋଲି କାଠୁଆ ଡଙ୍ଗାରେ । ସେ କାଠୁଆଟି ଦୁଇପାଖକୁ ଝୁଙ୍କି ଯାଉଥିଲା; ମଝିରେ ମଝିରେ ସେଥିରେ ପାଣି ପଶିଯାଉଥିଲା – ସର୍ବଦା ବୁଡ଼ିଯିବାର ଆଶଙ୍କା ଥିଲା; ମାତ୍ର ଆମକୁ ଟିକିଏ ଭୟ ଲାଗୁଥିଲେ ବି ମନରେ ସାହାସ ଓ ଦମ୍ଭ ଥିଲା । ମାଳତୀ ଦେବୀ ନଦୀର ଗର୍ଜନ ସାଙ୍ଗକୁ ଗାଇଲେ କବି ନଜରୂଲଙ୍କର ‘‘ଦୁର୍ଗମଗିରି କାନ୍ତାର ମରୁ ଦୁସ୍ତର ପାରବାର ହେ, ଲଘିଂତେ ହବେ ରାତ୍ରି ନିଶୀଥେ ଯାତ୍ରୀରା ହୁସିଆର ।’’ ନଦୀ ପାରହୋଇ କଟକରେ ପ୍ରବେଶ କଲୁ । ମାଳତୀ ଦେବୀ ତାଙ୍କ ଘରକୁ ଗଲେ ଏବଂ ତତ୍ପରଦିନ ଗିରଫ ହୋଇଗଲେ ।

ଗୁପ୍ତ ସଂଗଠନ

ମୁଁ ମୋର ଗୁପ୍ତ ସଂଗଠନ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଏକ ଅତି ଆପଣାର ବନ୍ଧୁ ଯେ କି ମତେ ଯେତେ ବିପଦ ପଡ଼ିଲେ ବି ପୁଲିସ୍‌ ପାଖରେ ଧରାଇ ଦେବେ ନାହିଁ, ତାଙ୍କରି ଘରେ ଯାଇ ପହଁଚିଲି ଏବଂ ତାଙ୍କରି ଜରିଆରେ କେତେକ ଜଣାଶୁଣା ବନ୍ଧୁଙ୍କୁ ଡକାଇଲି । ଶେଷକୁ କଟକ ଅଲିସାବଜାରର ନନ୍ଦି ସାହୁଙ୍କ ଘରେ ଓଡ଼ିଶାର ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବର କେନ୍ଦ୍ର ଅଫିସ ସ୍ଥାପିତ ହେଲା । ମୁଁ ସେହିଠାରେ ରହି ଓଡ଼ିଶାର କାର୍ଯ୍ୟକୁ ପରିଚାଳନା କଲି । ମୁଁ ଯେତେବେଳେ ଅବଶେଷରେ ଗିରଫ ହେଲି, ସେଥିରେ ମୋ ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ ହୋଇଥିବା ପ୍ରାୟ ୮୬ ଜଣଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରୁ ଗିରଫ କରାଗଲା । ମତେ ପ୍ରଥମେ ଯିଏ ଘରେ ସ୍ଥାନ ଦେଇଥିଲେ ସେହି ଉଦୟନାଥ ରଥ ଏବଂ ନନ୍ଦିସାହୁ ବି ଅଟକବନ୍ଦୀ ହେଲେ । ତାଙ୍କର ବ୍ୟବସାୟ ଓ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବରେ ପ୍ରଭୂତ କ୍ଷତି ହେଲା । ମାତ୍ର ମୋ ଲାଗି ସେମାନେ ଆନନ୍ଦରେ ଏହା ସହିଲେ – ଆହା ! ସେ ଦି ଜଣ ଆଉ ଇହଜଗତରେ ନାହାନ୍ତି; ଦେଶ ସ୍ୱାଧୀନ ହେଲା ପରେ ସେମାନେ ପ୍ରାଣତ୍ୟାଗ କଲେ ।

ଅତି ଅଳ୍ପ ସମୟ ଭିତରେ ଓଡ଼ିଶାରେ ଚାରିଆଡ଼େ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିବା ସମ୍ଭବ ହେଲା । ମୋ କେନ୍ଦ୍ରରୁ ବୁଲେଟିନ୍‌ ଆଦି ରୀତିମତ ବାହାରିଲା । ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ଲୋକେ ସ୍ୱତ-ପ୍ରବୃତ୍ତ ହୋଇ ଏବଂ ଅନେକ ସ୍ଥାନରେ ବୁଲେଟିନ୍‌ ଜରିଆରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ପାଇ ବିଟ୍ରିଶ୍‌ ସରକାରକୁ ଳୋପ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଯାବତୀୟ ଭଙ୍ଗାରୁଜା, ସରକାରୀ କଚେରୀ ଦଖଲ, ଥାନା ପୋଡ଼ା, ତାରକଟା, ଟ୍ରେନ୍‌ ଚଳାଇବା ଆଦି କାର୍ଯ୍ୟ ଗୋଟିକ ପରେ ଗୋଟିଏ ଆାରମ୍ଭ ହୋଇଗଲା । ଯୁବକ ଓ ଛାତ୍ର ବାହାରିପଡ଼ିଲେ ଏବଂ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ନେଇ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ମୁଁ ନାନା ବେଶରେ ଛଦ୍ମ ପୋଷାକ ପିନ୍ଧି ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନକୁ ଯାଉଥାଏ । ଏହା କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହେଉଥିଲି ବିପଦକୁ ବରଣ କରି – କାରଣ ଖର୍ଚ୍ଚ କିଛି ଦରକାର ହେଉଥିଲା । ଉପର ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇ ପାରି ନଥିଲା – ନିଜେ ନ ଗଲେ ବନ୍ଧୁଙ୍କ ଠାରୁ ଚାନ୍ଦା ମିଳିବା ମୁସ୍କିଲ୍‌ ଥିଲା । କିନ୍ତୁ ଯାହା ହେଉ ପଇସା ଅଭାବରୁ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ ବନ୍ଦ ହୋଇ ନଥିଲା । ବରଂ ବିଧିବଦ୍ଧଭାବରେ ସଙ୍ଗଠିତ ହେଲାଭଳି ଓଡ଼ିଶାର ଚାରିଆଡ଼େ ନିଆଁ ହୁହୁ ହୋଇ ଜଳିଉଠିଲା ।

ଲୁଗାଛପା କାର୍ଯ୍ୟ

ଅନ୍ତରଳାରେ ଲୁଚି କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବାବେଳେ କେବେ ଶୋଇପାରୁଥିଲି ବୋଲି ମନେ ହେଉନାହିଁ । ସର୍ବଦା ଏକ ଉଦ୍‌ବେଗ ଓ ଉତ୍‌କଣ୍ଠା ଭିତରେ ଦିନ କାଟୁଥାଏ । ଦିନ ଭିତରେ ନନ୍ଦିସାହୁଙ୍କ ପୁଅ ମଥୁରୀ ଥରେ ବା ଦିଥର ଆସୁଥିଲା; ମାତ୍ର ବିଶେଷ କେହି ଯା’ ଆସ କରନ୍ତି ନାହିଁ – ଯେ ଭେଟନ୍ତି ସନ୍ଧ୍ୟା ପରେ । କେବଳ ରେଭେନ୍‌ସା କଲେଜର ୪ର୍ଥ ବାର୍ଷିକ ଛାତ୍ର ବାଙ୍କବିହାରୀ ଦାସ ଦିନ ବୁଡ଼ିଗଲାବେଳକୁ କଲେଜ ଲେଉଟା ଆସନ୍ତି ଚିଠିଗୁଡ଼ିକରେ ତାଙ୍କ ନିଜ ହାତରେ ଠିକଣା ଲେଖି ତାହା ଡାକରେ ପକାଇବା ନିମନ୍ତେ । କୌଣସି ଅତି ଗୋପନୀୟ କାର୍ଯ୍ୟଥିଲେ ସେ ଚୁପ୍‌ଚାପ୍‌ କରନ୍ତି । ତାଙ୍କୁ ଆଉ କିଛି କାମ ଦିଆଯାଇନଥିଲା – ଯେପରି ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ସନ୍ଦେହ ନ ହୁଏ । ସେହିପରି ରାଧାନାଥ ପଣ୍ଡିତ, ବିଶ୍ୱନାଥ ପଣ୍ଡିତ, ପଣ୍ଡିତ ବନମାଳୀ ମିଶ୍ର, ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦ ମିଶ୍ର ପ୍ରଭୃତି ଗୁପ୍ତ ସଂଗଠନର ବିଭିନ୍ନ ବିଭାଗର କାର୍ଯ୍ୟଭାର ନେଇଥାନ୍ତି । ମାତ୍ର କେହି କେବେ ଏକାଠି ଆସନ୍ତି ନାହିଁ କିମ୍ବା କାହାରି କି କାର୍ଯ୍ୟ ସମସ୍ତେ ଜାଣି ନଥାନ୍ତି । ଓଡ଼ିଶା ସରକାର ବିଚଳିତ ହୋଇପଡ଼ିଲା ଗିରଫ କରିବା ନିମନ୍ତେ । କଟକରେ ନାହିଁ ବୋଲି ପୁଲିସ୍‌ ମନରେ ପତିଆରା ଜନ୍ମାଇବା ନିମନ୍ତେ ମୋ ହାତଲେଖା ଖୋଲା ଚିଠି ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ଡାକରେ ପକାଯାଉଥିଲା । ସେଥିରୁ ଜଣାପଡ଼ିବ ଯେ ମୁଁ ଚାରିଆଡ଼େ ଗ୍ରସ୍ତ କରୁଛି । ଏହି ସମୟରେ ଜଣେ ହିମାଳୟ ବାବାଙ୍କ ସହ ପରିଚୟ ଘଟିଲା – ତାଙ୍କ ପାଖକୁ ବହୁ ପଦସ୍ଥ ପୁଲିସ କର୍ମଚାରୀ ଓ ଅନ୍ୟମାନେ ଆସନ୍ତି । ସେ ମୋ ବିଷୟରେ ଏପରି କଥାମାନ ପ୍ରଚାର କଲେ ଯେ କଟକରେ ଥିବାଭଳି ସନ୍ଦେହ ଆଉ ରହୁ ନଥାଏ । ଏପରି ରହଣି ଭିତରେ ଆମର ସାଥୀ ବିହାରର ରାମନନ୍ଦନ ମିଶ୍ର ଗୋପନରେ ଆସି ମତେ ଭେଟିଥିଲେ ଏବଂ ପୂର୍ବଭାରତକୁ ଯାଉଥିବା ଫୌଜୀ ରେଳଗାଡ଼ିଗୁଡ଼ିକୁ କିପରି ଓଲାଟାଇ ଦିଆଯିବ ସେ ସମ୍ପର୍କରେ ତାଙ୍କ ସହିତ ତହିଁର ଯୋଜନା ହୋଇଥିଲା । ମୋର ସନ୍ଧାନ ପୁଲିସ ପାଇଲେ ନାହିଁ ମାତ୍ର ରାମନନ୍ଦନଙ୍କୁ ମଙ୍ଗଳବାଗରେ ଗିରଫ କରିନେଲେ ।

ରାମନନ୍ଦନ ମିଶ୍ର ହେଲେ ବିହାର ରାଜ୍ୟର ଦରଭଙ୍ଗା ଜିଲ୍ଲାର ଏକ ବଡ଼ ଜମିଦାର ପରିବାରର । ସେ ସୋସାଲିଷ୍ଟ ଆନ୍ଦୋଳନ ସହ ମୂଳରୁ ସଂପୃକ୍ତ ଥିଲେ ଏବଂ ୧୯୪୨ ର ଭାରତ ଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନବେଳେ ଲୁଚିଛପି ଭାରତର ପୂର୍ବାଂଚଳ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କରେ ଗୁପ୍ତ ସଂଗଠନର ଦ୍ୱାୟିତ୍ୱ ନେଇଥିଲେ । ସେହି ସଂକ୍ରାନ୍ତରେ କଟକ ଆସିଥିଲେ ଓ ଗିରଫ ହେଲେ । ଓଡ଼ିଶାରେ ଭଞ୍ଜନଗର ଓ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲରେ କିଛିଦିନ ରଖାଯିବା ପରେ ତାଙ୍କୁ ହଜାରିବାଗ ପଠାଯାଇଥିଲା । ୧୯୩୪ରେ ଜୟପ୍ରକାଶ ନାରାୟଣଙ୍କ ସହ ସେ ହଜାରିବାଗ ଜେଲରୁ ପଳାୟନ କରି ନେପାଳରେ ରହି ସଶସ୍ତ୍ର ବଦ୍ରୋହର ଯୋଗାଡ଼ରେ ଥିଲେ; ୧୯୪୬ରେ ଜେଲମୁକ୍ତି ପରେ ଦଶରେ ସୋସାଲିଷ୍ଟ ସଂଗଠନରେ ମୁଖ୍ୟ ଭାଗ ନେଇଥିଲେ ଏବଂ ନିଖିଳ ଭାରତ କିସାନ ସଭାର ସାଧାରଣ ସମ୍ପାଦକ ରୂପେ ସେ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଜୀବନ୍ତ କରିପାରିଥିଲେ । ଓଡ଼ିଶାରେ କଂଗ୍ରେସ ସୋସେଲିଷ୍ଟ ପାର୍ଟିର ପୁନର୍ଗଠନରେ ତାଙ୍କର ବିଶେଷ ହାତ ଥିଲା । ୧୯୫୨ ସାଧାରଣ ନିର୍ବାଚନ ପରେ ସେ ସୋସାଲିଷ୍ଟ ପାର୍ଟି ଓ ରାଜନୀତି କାର୍ଯ୍ୟରୁ ନିଜକୁ ଅନ୍ତର କରିନେଇଛନ୍ତି ଏବଂ ଧାର୍ମିକ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ରୂପେ ଲିପ୍ତ ରହିଛନ୍ତି ।

ରାମନନ୍ଦନ ବୁଲିଗଲାପରେ ଆମର କଲିକତାର ଗୋପନ କେନ୍ଦ୍ର ସହ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପିତ ହେଲା । ଗନ୍ଧୀବାଦୀ ଅନ୍ନଦା ଚୌଧୁରୀ ତାହା ପରିଚଳାନା କରୁଥିଲେ । କଲିକତାରେ କଲେଜ ରୋଡ଼ରେ ‘‘ଅଭୟାଶ୍ରମ ଖଦୀ ଗଣ୍ଡାର’’ ଥାଏ । ସେଠିକି ମୋ ଲୋକ ଯାଇ ତିନି ସ୍ଥାନରେ କାଳିଦାଗ ଥିବା ଏକ ମୋଡ଼ା ସୂତା ଲୁଗା କିଣିବାବେଳେ ଦେଖାଇଲେ, ସେମାନେ ଠାରରୁ ଜାଣୁଥିଲେ ଏବଂ ଗୁପ୍ତ ସଂଗଠନ ସହ ସମ୍ପର୍କ କରାଇ ଦେଉଥିଲେ । ସେତେବେଳେକୁ କେନ୍ଦ୍ରସ୍ତରରେ ରାମମନୋହର ଲୋହିଆ, ଅରୁଣା ଆସଫ ଅଲ୍ଲୀ, ଅଚ୍ୟୁତ ପଟ୍ଟବର୍ଦ୍ଧନ, ସୁଚେତା କ୍ରିପାଳିନୀ, ଆର୍‌.ଆର୍‌.ଦିବାକାର, ଉଷା ମେହତା, ଅନ୍ନଦା ଚୌଧୁରୀ ଏବଂ ବହୁ ଗାନ୍ଧୀବାଦୀ ଓ ସମାଜବାଦୀ ବନ୍ଧୁ ଏକ ସୁଦୃଢ଼ ନିଖିଳ ଭାରତ ଗୋପନ ସଂଗଠନ କରିସାରିଥିଲେ । କେନ୍ଦ୍ରରୁ ବୁଲେଟିନ୍ ଓ ରିପୋର୍ଟ ଆଦି ଦିଆନିଆ ଚାଲିଲା । ଆମର ଏକ ଯୋଜନା ଥିଲା ଆଗା ଖାଁ ପ୍ରାସାଦକୁ ଘେରାଉ କରି ସେଠାରୁ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କୁ ମୁକୁଳାଇ ଆଣିବା । ତାହା ହୋଇପାରିଲା ନାହିଁ – ହୋଇଥିଲେ ବି ଗାନ୍ଧିଜୀ କେତେଦୂର ଏଭଳି କାର୍ଯ୍ୟକୁ ପସନ୍ଦ କରିଥାନ୍ତେ କହିହେଉନାହିଁ । ଓଡ଼ିଶାରେ ଊଣା ଅଧିକେ ପ୍ରାୟ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜିଲ୍ଲା କେନ୍ଦ୍ରରେ ମୁଁ ସଂଗଠନ କରିସାରିଥିଲି । କିଛିଦିନ ପରେ ମୋର ବାମ ଦକ୍ଷିଣ ହାତ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା ବାଙ୍କବିହାରୀ ଦାସ ଓ ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦ ମିଶ୍ର ଗିରଫ ହୋଇଗଲେ । ସଚ୍ଚିଙ୍କ ପାଖରୁ ମୋର ହାତଲେଖା ଟିପା ଚିଠି ଧରାପଡ଼ିଲା । ପୁଲିସ ନିଃସନ୍ଦେହ ହୋଇଗଲେ ଯେ ମୁଁ କଟକରେ ରହି ତାଙ୍କୁ ଭୁଆଁ ବୁଲାଉଥିଲି । ସେଥିରେ ପୁଣି ଖୋର୍ଦ୍ଧାରୁ ଗୋଟିଏ ଭିନ୍ନ ତାରିଖ ଦେଇ ଯେଉଁ ପୋଷ୍ଟ କାର୍ଡ଼ଟି ପଠାଇବା ଲାଗି ଜଣେ ସାଥିକି ଦେଇଥିଲି, ସେ ତାହା ନେଇ ଚାନ୍ଦିନୀଚୌକ ଡାକଘରେ ଭୁଲରେ ପକାଇଦେଇଥିଲା-ତହିଁରୁ ମୋ ଚାଲ୍‌ ଧରାପଡ଼ିଗଲା ।

ଇଂରେଜ ସରକାର ଜାଣିପାରିଲା ଯେ ମୁଁ ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ କେଉଁଠି ଲୁଚି ରହିଚି । କଟକ ସହରରେ ରାତିଅଧିଆ ମୋର ରହିଥିବା ସ୍ଥାନ ଭାବି ଘେରାଉ କରନ୍ତି – ନ ପାଇ ନିରାଶ ହୁଅନ୍ତି । ଶେଷକୁ ମୋତେ ପଳାତକ (absconder)ବୋଲି ଘୋଷଣା କରାଗଲା । ମୁଁ ଧରା ନ ଦେଲେ ମୋର ସ୍ଥାବର ଅସ୍ଥାବର ସମସ୍ତ ସମ୍ପତ୍ତି ବାଜ୍ୟାପ୍ତ କରାଯିବା ବୋଲି ସରକାରୀ ଗେଜେଟରେ ବିଜ୍ଞପ୍ତି ପ୍ରକାଶ ପାଇଲା । ମୋର ସମ୍ବାଦ କେହି ଦେଲେ ବଡ଼ ଧରଣର ପୁରସ୍କାର ନଗଦ ଟଙ୍କା ଆକାରରେ ମିଳିବ ବୋଲି କଟକ ସହରରେ ନାଗରା ଦ୍ୱାରା ପ୍ରଚାର କରାଗଲା ଏବଂ ସରକାରୀ ଘୋଷଣା ପ୍ରକାଶ ପାଇଲା । ବାସ୍ତବିକ ଏ ସବୁ ଆମପରି ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଏକ ଅଗ୍ନିପରୀକ୍ଷାର ମୁହୂର୍ତ୍ତ ।

ଆମ ବିଚାରବେଳେ ପୁଲିସର ସେ ଧରା ଚିଠି ଦେଖବାକୁ ପାଇଲି । ସେଥିରେ ସେତେବେଳକାର ସ୍ପେଶାଲ ବ୍ରାଂଚ ଏସ୍‌.ପି. ରେନର୍‌ ସାହେବ ମୁଁ କଟକରେ ରହିଥିଲି, ଅଥଚ ମତେ ଏତେକାଳ ଧରିପାରୁନଥିଲେ ବୋଲି ପୁଲିସ୍‌ ଅଫିସରଙ୍କୁ ବଡ଼ ତିରସ୍କାର କରିଥିଲେ । ଚାରିଆଡ଼ୁ ମୋତେ ରୁନ୍ଧି ଦେବା ହେତୁ ସ୍ଥିର କରିଥିଲି ସେହିଦିନ ରାତିରେ କଲିକତା ଚାଳିଯିବି ଓ ସେଠାରୁ କାର୍ଯ୍ୟ ପରିଚାଳନା କରିବି । ମାତ୍ର ଯେଉଁଦିନ ଠିକ୍‌ ଯିବାର କଥା, ସେହିଦିନ ଦ୍ୱିପ୍ରହରେ ପୁଲିସ ଆସି ମୋର ଗୋପନୀୟ ସ୍ଥାନରେ ଆକ୍ରମଣ କରି ମତେ ଗିରଫ କଲେ । ମୁଁ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ସଜ୍ଜିତ ହୋଇ ରହିଛି ଭାବି ସେ ବହୁ ସଶସ୍ତ୍ର ପୁଲିସ୍‌ ଧରି ଆସିଥିଲେ ଏବଂ ମତେ ବନ୍ଧୁକ ଆଦି ଦେଖାଇଲେ । ଦିନବେଳା ପାଖରେ କେହି ନ ଥିଲେ – କେବଳ ଢେଙ୍କାନାଳରୁ ରାଜନୀତିକ ପଳାତକ ନବଘନ ଜେନାଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ । ଲିଥୋ ମେସିନ୍‌ ଓ ମୋତେ ପାଇ ଓଡ଼ିଶା ସରକାର ଆଶ୍ୱସ୍ତ ହେଲେ । ଗିରଫ କଲାବେଳେ ରେନ୍‌ର୍‌ ସାହେବଙ୍କ ସହ ମୋର ବଚସା ହେଲା । ମୁଁ କୌଣସି ସଂଘର୍ଷ ଲାଗି ବ୍ୟବସ୍ଥା କରି ନ ଥିଲି । ତେଣୁ ମତେ ଗିରଫ କରିବାରେ ତାଙ୍କର କୌଣସି ଅସୁବିଧା ହେଲା ନାହିଁ । ଅବଶ୍ୟ ହାତକଡ଼ି ପକାଇଲେ ଏବଂ ସଶନ୍ତ୍ର ପ୍ରହରୀ ମତେ ଜଗି ରହିଲେ; କିନ୍ତୁ ମୋ ପ୍ରତି କିଛି ବଳପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇନଥିଲା । କେବଳ ଦିଲ୍ଲିରୁ ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ ଗୁଇନ୍ଦା ବିଭାଗର ଜଣେ ଉଚ୍ଚପଦସ୍ଥ ଅଫିସର ମତେ ତିନି ଘଂଟା କାଳ ଗୋଟିଏ ଟୁଲ ଉପରେ ସିଧା ବସାଇ ଡରାଇ ଧମକାଇ ପୁଣି ଫୁସୁଲାଇ ନାନା ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିଥିଲେ – କେବଳ ଜାଣିବା ନିମନ୍ତେ ମୁଁ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କଠାରୁ କିଛି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ମୌଖିକ କିମ୍ବା ଲିଖିତ ଆକାରରେ ପାଇଥିଲି କି ନାହିଁ । ସେତେବେଳେ ବ୍ରିଟିଶ ପାର୍ଲିଆମେଣ୍ଟରେ ବ୍ରିଟିଶ୍‌ ସରକାର ବଡ଼ ଅଡ଼ୁଆ ଅବସ୍ଥାରେ ପଡ଼ିଥିଲେ । ଲେବର ପାର୍ଟି ଅଭିଯୋଗ ଉଠାଇଥିଲା ମାହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ତ ଏ ସଂଗ୍ରାମ ଆରମ୍ଭ କରି ନ ଥିଲେ କିମ୍ବା କିଛି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇ ନଥିଲେ, ସେମାନଙ୍କୁ କାହିଁକି ଗିରଫ କରାଗଲା ? କ୍ରୋଧାନ୍ୱିତ ହୋଇ ଲୋକେ ମାତିଲେ । ଦୋଷ ଇଂରେଜ ସରକାରର । ଏହାକୁ ଖଣ୍ଡନ କରିବା ନିମନ୍ତେ ସେମାନେ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ସମ୍ପୃକ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ତଥ୍ୟ ଖୋଜୁଛନ୍ତି । ବ୍ରିଟିଶ୍‌ ପାର୍ଲିଆମେଣ୍ଟର ଏହି ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର ମୁଁ ସମ୍ବାଦପତ୍ରରେ ପଡ଼ିଥିଲି । ଉକ୍ତ ଅଫିସରଙ୍କର ସକଳ ଚେଷ୍ଟା ବ୍ୟର୍ଥ ହେଲା । ମତେ ପୁଲିସ୍‌ ଲକ୍‌ଅପ୍‌ରୁ ଜେଲକୁ ପଠାଗଲା ଏବଂ ତେଣିକି ଆରମ୍ଭ ହେଲା ମୋର ଦୀର୍ଘ ଜେଲ ଜୀବନର ଅଭୁଲା କାହାଣୀ ।

ମୋର କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଓଡ଼ିଶା ସରକାରର ଘରୋଇ ବିଭାଗ (ସ୍ପେଶାଲ୍‌ ସେକ୍‌ସନ୍‌)ରୁ ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ହୋମ୍‌ ସେକ୍ରେଟାରୀ ଇ. କଭରାନ୍‌ ସ୍ମିଥ୍‌ ସି.ଏସ୍‌.ଆଇ, ସି.ଆଇ.ଇ, ଆଇ.ସି.ଏସ୍‌ଙ୍କ ୧୯୪୨ ଅକ୍ଟୋବର ମାସ ପ୍ରଥମାର୍ଦ୍ଧ ଇଣ୍ଟେଲିଜେନ୍‌ସ୍‌ ରିପୋର୍ଟରେ ନିମ୍ନ ମତେ ଲେଖାଅଛି । ଏହି ଚିଠି ଡି. ଓ ନମ୍ବର ୩୬୬୭ ସି, କଟକ, ୧୯୪୨ ଅକ୍ଟୋବର ୨୧ ରେ ପଠାଯାଇଥିଲା ।

ରାଜନୀତିକ ପରିସ୍ଥିତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସେଥିରେ ଲେଖାଅଛି –

ସାଧାରଣ ପରିସ୍ଥିତିର ଉନ୍ନତି ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଉଛି, ତଥାପି ସରକାରୀ କର୍ମଚାରୀଙ୍କ ପ୍ରତି ଧମକପୂର୍ଣ୍ଣ ଚିଠି ଓ କେତେକ ଧମକପୂର୍ଣ୍ଣ ଲିଫ୍‌ ଲେଟ୍‌ ପ୍ରଚାର ହେବାର ପ୍ରମାଣ ମିୁଳୁଛି । ଓଡ଼ିଶା ଆସେମ୍ଲିର ସ୍ପିକର୍‌ ନନ୍ଦକିଶୋର ଦାସଙ୍କୁ ଭାରତରକ୍ଷା ଆଇନର ୨୬ ଦଫା ଅନୁସାରେ ଗିରଫ କରାଗଲାଣି । ସୁରେନ୍ଦ୍ରନାଥ ଦ୍ୱିବେଦୀଙ୍କ ଗିରଫ ଏକ ଅତି ଗୁରୁତ୍ୱବପୂର୍ଣ୍ଣ ସଫଳତା । ସେ ଜଣେ ପ୍ରମୁଖ କଂଗ୍ରେସ ସୋସାଲିଷ୍ଟ ଏବଂ ନିଖିଳ ଭାରତ କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ସଦସ୍ୟ । ସେ ତାଙ୍କର କଟକର ଗୋପନୀୟ ବାସସ୍ଥଳୀରେ ରହି କଂଗ୍ରେସ ବୁଲେଟିନ୍‌ମାନ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରୁଥିବାବେଳେ ପୁଲିସ ତାଙ୍କୁ ଗିରଫ କଲା । ଅଗଷ୍ଟ ମାସର ପ୍ରଥମ ସପ୍ତାହରେ ତାଙ୍କୁ ଅଟକ ରଖିବା ନିମନ୍ତେ ଭାରତରକ୍ଷା ଆଇନର ୨୬ ଦଫା ଅନୁସାରେ ଏକ ଆଦେଶନାମା ଜାରିକରାଯାଇଥିଲା । ମାତ୍ର ବମ୍ବେରୁ ଫେରି ସେ କେଉଁ ଆଡ଼େ ଅନ୍ତର୍ଦ୍ଧାନ ହୋଇଗଲେ । ଏକଥା ନିଶ୍ଚିତ ଭାବରେ ବୁଝାପଡ଼ିଲା ଯେ ସେ ଓଡ଼ିଶାରେ ହିଂସା ଓ ଷଡଯନ୍ତ୍ରମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟସବୁ ସଂଗଠନ କରୁଛନ୍ତି; କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର ଗତିବିଧିର କିଛି ହେଲେ ସନ୍ଧାନ ମିଳିପାରୁନଥିଲା । ଆଶା କରାଯାଉଅଛି, ତାଙ୍କର ଗିରଫଦାରୀ ପରେ ପରିସ୍ଥିତିରେ କିଛି ଛନ୍ନତି ଘଟିବ ।’’

ଅର୍ଥନୀତିକ ସ୍ଥିତି ବିଷୟରେ ଏଥିରେ ଲେଖାଅଛି –

‘‘ସୁରେନ୍ଦ୍ରନାଥ ଦ୍ୱିବେଦୀଙ୍କଠାରୁ ଜବତ୍‌ କରାଯାଇଥିବା କେତେକ କାଗଜପତ୍ରରୁ ଦେଖାଯାଉଛି ଯେ ସେ ଗ୍ରାମବାସୀମାନଙ୍କୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇଛନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କ ପାଖରେ ଥିବା ପଇସି ଦୋପଇସି ଆଦି ଛୋଟ ଛୋଟ ନଗଦ ମୁଦ୍ରାକୁ ହସ୍ତାନ୍ତର ନ କରିବା ନିମନ୍ତେ । ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ସମ୍ବାଦ ମିଳୁଛି, ଏହି ମୁଦ୍ରାସବୁ ଖାଲି ଗଚ୍ଛିତ କରି ରଖା ଯାଇନାହିଁ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ତରଳାଇ ଧାତୁରେ ପରିଣତ କରାଗଲାଣି । ଏସମ୍ପର୍କରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମ୍ବାଦ ପାଇବା ନିମନ୍ତେ ତଦନ୍ତ କରାଯାଉଛି ।’’

(ଏହା National Archivesରୁ ସଂଗୃହୀତ)

ଶାସ୍ତି ପାଇଲେ ଗର୍ବିତ ହେବୁ

ମୋ ମନରେ ନିଜ ଲାଗି ତିଳେହେଲେ ପରୁଆ ନଥାଏ । ମୁଁ ‘କର ବା ମର’ ପଣ ନେଇଥିଲି । ନମରିପାରିଲେ ମୋର କିଛି ଗୌରବ ହେବ ନାହିଁ ବୋଲି ସବୁବେଳେ ବିଚାରୁଥାଏ । ସେଇଥିସକାଶେ ଆମେ ଯେତେବେଳେ ଗିରଫ ହେଲୁ, ଆମକୁ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ଓଡ଼ିଶା ଷଡଯନ୍ତ୍ର ମକଦ୍ଦମାରେ ପକାଇଲା । ହତ୍ୟା, ଘରପୋଡ଼ି, ଡକାୟତି ଓ ଲୁଣ୍ଠନ ଆଦି ସବୁ ଦଫାରେ ଅଭିଯୁକ୍ତ କରାଗଲା । ଆଇରିଶ୍‌ ଜଜ୍‌ ମାହେର ସାହେବ ସ୍ପେଶାଲ୍ ଜଜ୍ ରୁପେ ନିଜୁକ୍ତ ହେଲେ ଆମର ବିଚାର ନିମନ୍ତେ । ମୋତେ ଫାଶି ହୋଇଯିବ – ଏହି ଆଶଙ୍କାରେ ମୋର ଆତ୍ମୀୟସ୍ୱଜନ ମକଦ୍ଦମା ଲଢ଼ିବାର ଆୟୋଜନ କଲେ । ମାତ୍ର ମୁଁ ଓ ମୋ ସହିତ ଅଭିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିବା ଅନ୍ୟ ୧୪ ଜଣ ସାଥୀ ସ୍ଥିର କଲୁ ମକଦ୍ଦମା ଲଢ଼ିବା ନିରର୍ଥକ । ବ୍ରିଟିଶ୍‌ ସରକାରଠାରୁ ଆମେ କେମିତି ନ୍ୟାୟ ଆଶା କରିବା ! ଆମର ଆତ୍ମୀୟସ୍ୱଜନଙ୍କ ଅନୁରୋଧକୁ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରି ଆମେ ମକଦ୍ଦମା ନ ଲଢ଼ିବା ନିମନ୍ତେ ସ୍ଥିର କଲୁ । ମୁଁ କଚେରୀରେ ଛିଡ଼ା ହୋଇ ଏକ ବିବୃତି ଦେଇ କହିଲି – “ଆମର ବ୍ରିଟିଶ ନ୍ୟାୟାଳୟରେ ବିଶ୍ଵାସ ନାହିଁ ଏବଂ ତାଙ୍କଦ୍ଵାରା ନିଜୁକ୍ତ ଆଇରିଶ୍ ବିଚରପତି ଠାରୁ ଆମେ ନ୍ୟାୟ ପାଇବୁ ବୋଲି ଆଶା କରିନାହୁଁ । ଆମେ ଆମର ଜ୍ଞାତସାରର ଇଂରେଜ ଶାସନର ବିଲୋପ ଲାଗି କାର୍ଯ୍ୟ କରିଛୁ ଏବଂ ଇଂରେଜ ଏ ଦେଶରୁ ବିଦାୟ ନ ନେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କରୁଥିବୁ । ତେଣୁ ବିଚାରର କୌଣସି ଆବଶ୍ୟକତା ନାହିଁ । ପିଙ୍ଗଳ କୋର୍ଡ଼ର ଦଫାଗୁଡ଼ିକରେ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଥିବା ସର୍ବୋଚ୍ଚ ଶାସ୍ତି ବିଧାନ ଆମକୁ ଦିଆଗଲେ ଆମେ ଗର୍ବ ଅନୁଭବ କରିବୁ ।’’ ଏହା ଦମ୍ଭୋକ୍ତି ନୁହେଁ, ଆମ ଭିତରେ ଦେଶପ୍ରୀତିର ଯେଉଁ ବହ୍ନି ଜଳୁଥିଲା, ଏହା ଥିଲା ତହିଁରୁ ଲେଲୀହାନ ଶିଖା । ସତ କହୁଛି, ଫାଶୀ ଆଦି ହୋଇଯିବାର ଯେଉଁ ଆତଙ୍କମୟ ପରିସ୍ଥିତି ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା, ଏପରି ବିବୃତି ଦେଲା ପରେ ମୋ ମନ ଯେପରି ଉଶ୍ୱାସ ହୋଇଗଲା । ଭାବିଲି ଯେଉଁଥିଲାଗି ମୁଁ ଲୁଚିଛପି ଇଂରେଜ ଶାସନ ବିରୁଦ୍ଧୁରେ ସଂଗ୍ରାମ କରିଥିଲି ତାହା ସାର୍ଥକ ହେବ ଏବଂ ମତେ ଫାଶୀ ମିଳିବ । ଆମର ଭାରତୀୟ ପୁଲିସ୍‌ ଅଫିସର ମିଛ ସତ ମିଶାଇ ଉପାଦାନ ଯୋଗାଇ ଦେଇଥିଲି । ଆମ ମନ ହୃଦୟ ସିନା ହାଲୁକା ହୋଇଗଲା, ଆମର ଆତ୍ମୀୟସ୍ୱଜନ ଓ ବାହାରର ଅଗଣିତ ଶୁଭେଚ୍ଛୁଙ୍କ ଭିତରେ ଭାଳେଣି ପଡ଼ିଗଲା । ସେମାନେ ଆତଙ୍କିତ ହେଲେ, ଉଦ୍‌ବେଗ ଉତ୍କଣ୍ଠା ବଢ଼ିଲା । ମତେ ନେତା ହିସାବରେ ନିଶ୍ଚୟ ଯେ ଫାଶୀ ହେବ, ତାହା ସମସ୍ତେ ଏକପ୍ରକାର ଧରି ନେଇଥିଲେ ।

ମାତ୍ର ଆଇରିଶ୍‌ ଜଜ୍‌ ସାହେବଙ୍କ ମନରେ ଏହା ଏକ ଭିନ୍ନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟିକଲା । ସେ ଆଇରିଶ୍‌ ସ୍ୱାଧିନତା ଲଢ଼ାଇ ଓ ସେ ଦେଶର ସ୍ୱାଧିନତା ପ୍ରେମୀ ବୀରଙ୍କର ମନୋଭାବ ସହ ପରିଚିତ ଥିଲେ - ତେଣୁ ବଡ଼ ଦୋଘାଇରେ ପଡ଼ିଲେ । ସରକାରୀ ଓକିଲଙ୍କ ଜରିଆରେ ମତେ ପ୍ରବର୍ତ୍ତାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକଲେ – ମୁଁ ଯେପରି ପୁଣି ସମ୍ମତ ହୁଏ ମକଦ୍ଦମା ଲଢ଼ିବା ନିମନ୍ତେ । ନାନା ଭାବରେ ଅନୁନୟ ବିନୟ ଚାଲିଲା । ମୁଁ କିନ୍ତୁ ମୋ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଅଟଳ ରହିଲି । ଆମ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଯେତେ ଅଭିଯୋଗ ହୋଇଥିଲା, ସେଥିରୁ କେତେକର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ପ୍ରମାଣ ରହିଥିଲା ଏବଂ ଆଉ କେତେକ ଥିଲା ମିଥ୍ୟା ମନଗଢ଼ା ପ୍ରମାଣ – ଯାହା କରିବାରେ ପୁଲିସ୍‌ ବଡ଼ ସିଦ୍ଧହସ୍ତ ଥିଲେ । ଆମେ ଯଦି ବିରୋଧରେ ସାକ୍ଷ୍ୟ ଆଦି ଦେଇ ଅପ୍ରମାଣ କରିବାର ଚେଷ୍ଟା କରିଥାଆନ୍ତୁ, ତାଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ବୋଧହୁଏ ସହଜ ହୋଇଥାଆନ୍ତା – ଏଣୁ ତେଣୁ ସାକ୍ଷୀଙ୍କୁ ଧମକ ଦେଖାଇ ମିଥ୍ୟାକୁ ଆପାତତଃ ବିଶ୍ୱାସଯୋଗ୍ୟ ଅବସ୍ଥାରେ ପକାଇଦେବା ନିମନ୍ତେ । ବିଚାରବେଳେ ଏକ ସରକାରୀ ପକ୍ଷ ସାକ୍ଷୀ ଟିକିଏ ସତ୍ୟ କହିଲା ଏବଂ ପୁଲିସ୍‌ ବିବୃତିଠାରୁ ତାର ସାକ୍ଷ୍ୟରେ ଟିକିଏ ଅମେଳ ଘଟିବାରୁ ତାକୁ ଦଣ୍ଡିତ କରାଯିବାର ଧମକ ପ୍ରକାଶ୍ୟ କୋର୍ଟରେ ଦିଆଗଲା । ମୋର ମନେହୁଏ, ପୁଲିସ୍‌ ସେଭଳି ସୁବିଧାରୁ ବଂଚିତ ହେଲେ । ବିଚାରପତି ମଧ୍ୟ ଏକତରଫା ସାକ୍ଷ୍ୟ ଉପରେ ଆମକୁ କିଭଳି ମୃତ୍ୟୁଦଣ୍ଡ ପରି ଶାସ୍ତି ଦେଇପାରନ୍ତେ ! ଫଳରେ ଆମେ ସବୁ ସେଭଳି ଶାସ୍ତିରୁ ତ୍ରାହି ପାଇଗଲୁ । ମତେ ୬ ବର୍ଷ ସଶ୍ରମ କାରାଦଣ୍ଡ ଓ ମୋର ଅନ୍ୟସାଥୀମାନଙ୍କୁ ୪ ବର୍ଷ ଲେଖାଁଏ ସଶ୍ରମ କାରାଦଣ୍ଡ ମିଳିଲା । ବିଚାରପତି ମାହେର ତାଙ୍କର ରାୟରେ ମୋର ଚରମ ଦେଶପ୍ରେମ ଓ ବୁଦ୍ଧି ବିଚକ୍ଷଣତାର ଭୂରିଭୂରି ପ୍ରଶଂସା କଲେ ।

ସରକାରଙ୍କ ମନରେ କୋକୁଆ ଭୟ

କଟକ ଜେଲ ଭିତରେ ବିଶେଷ ଜଗୁଆଳି ଓ କଟକଣା ଭିତରେ ମୋତେ ରଖାଗଲା ସିନା, ମାଡ଼ କିମ୍ବା ହାତକଡ଼ି ଆଦି ଦିଆ ହୋଇ ନଥିଲା । ମୋ ବିଷୟରେ ଏକ କୋକୁଆ ଭୟ ସରକାର ମନରେ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ତେଣୁ କେତେବେଳେ କ’ଣ ହେବ, ମୁଁ ପଳାଇଯିବି, ନଚେତ୍‌ ଜେଲ ଭିତରେ ବିଦ୍ରୋହ ହୋଇଯିବ ଏଇଭଳି ଆଶଙ୍କାରେ ମତେ ସମସ୍ତଙ୍କଠୁଁ ଅଲଗା ରଖି ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପ୍ରହରୀ ଜଗାଇଥାନ୍ତି । କଟକ ଜେଲରେ ଥିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କେବଳ ବେଳେବେଳେ ଅନ୍ୟ ରାଜବନ୍ଦୀଙ୍କ ସହ ମିଶିବା ଲାଗି ଛାଡ଼ନ୍ତି । ମୁଁ ଏହି କଟକଣାର ପୂର୍ଣ୍ଣ ସୁଯୋଗ ନେଲି । ମୋ ପାଖରେ ଯେଉଁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପ୍ରହରୀ ରଖାଯାଇଥାଏ, ସେ ଜେଲ୍‌ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କର ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଶ୍ୱସ୍ତ । ମୁଁ ତାଙ୍କ ଜରିଆୀରେ ଚିଠି ଆଦି ପଠାଇ ମୋର ବାହାରେ ଥିବା ଗୁପ୍ତ ସଂଗଠନକୁ ସଂଜୀବିତ କରାଇଲି । ଜେଲ ଭିତରେ ଯେଉଁ କ୍ଷଣିକ ସମ୍ପର୍କ ଜେଲ ସାଥିମାନଙ୍କ ସହ ହେଉଥାଏ, ସେଥି ଭିତରୁ ଯେଉଁ ଯୁବକ ଓ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ଅଳ୍ପ ସଜ୍ଜା ହୋଇଥାଏ, ସେମାନଙ୍କୁ କିଛି ଟ୍ରେଂନି ଦେଲି ଓ ବାହାରେ ଯାଇ ଗୁପ୍ତ ସଂଗଠନ ଚଳାଇବା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରବାର୍ତ୍ତାଇଲି । ସଂପୃକ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ଚିଠି ଆଦି ଦେଉଥିଲି । ପ୍ରକାନ୍ତରରେ କହିଲେ ଏପରି କଟକଣା ମୋତେ ପୁଣି ଭିତରେ ଥାଇ ସୁଦ୍ଧା ସଂଗଠନକୁ ବଂଚାଇ ରଖିବାକୁ ଏକ ମଉକା ଦେଲା । ଜେଲ ଭିତରର ସବୁ ବନ୍ଦୀଙ୍କର, ଜେଲ ଅଫିସର ସମସ୍ତ ବିବରଣୀ ପାଇବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ବି କରିଥାଏ। ଆମ କଟକର ନାସିର ବୋଲି ଏକ ନାମଜାଦା ଗୁଣ୍ଡା ଗିରଫ ହୋଇ କଡ଼ା ସଜା ପାଇଥାଏ । ଜେଲ୍‌ ଭିତରେ ସେ ଥାଏ ଜେଲରଙ୍କର ଅତି ପ୍ରିୟପାତ୍ର । କୟଦୀଙ୍କୁ ଜବତ୍ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଜେଲ୍ କର୍ତ୍ତୁପକ୍ଷ ତାକୁ ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି । ତାକୁ ଏକ ହାଲୁକା କାମ ଦିଆଯାଇଥାଏ – ସେ ସବୁ ଓ୍ୱାର୍ଡ଼କୁ ଯିବ – ଲଣ୍ଠନଗୁଡ଼ିକ ଆଣିବ, ସଫା କରିବ, ପୁଣି ତେଲ ଭର୍ତ୍ତି କରି ସେଗୁଡ଼ିକ ଟାଙ୍ଗି ଦେଇ ଆସିବ । ଲଣ୍ଠନ ଯେପରି କୟଦୀ ଛୁଁଇ ନ ପାରିବେ ସେଥିଲାଗି ବହୁ ଉପରେ ତାହା ଟାଙ୍ଗି ହୋଇ ରହିଥାଏ ଏବଂ ରାତିଯାକ ଜଳୁଥାଏ । ନାସିରର ଅବାରିତ ପ୍ରବେଶ ଥାଏ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଓ୍ୱାର୍ଡ଼କୁ ଏବଂ ଜେଲ ଅଫିସକୁ । ମୁଁ ପ୍ରାୟ ସଂଜବେଳେ ସେ ଆସି ଖବର ଦେଲା ଯେ ଜଣେ କେହି ଗିରଫ ହୋଇ ଆସିଛନ୍ତି ଏବଂ ମୋ ବିଷୟରେ ଜେଲ ଅଫିସରେ ବଡ଼ ଅଫିସର, ପୁଲିସ ଓ ଜେଲ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କ ଭିତରେ କଣ ସବୁ ବିଚାର ଚାଲିଛି । ଗିରଫ ହୋଇଥିବା ବ୍ୟକ୍ତି ପ୍ରିୟନାଥ ଦେଙ୍କୁ ହତ୍ୟା ଆସାମୀ ସେଲ୍‌ ଭିତରେ ରଖାଯାଇଛି । ତାକୁ ପଠାଇ ଆଉ କେତେକ ତଥ୍ୟ ବି ପାଇଲି । ମୋର ହାତଲେଖା ଚିଠି, ଅରୁଣା ଆସଫ ଅଲ୍ଲୀଙ୍କର ମୋ ପାଖକୁ ଚିଠି ଏବଂ କେତେକ ବେଆଇନ୍‌ ବୁଲେଟିନ୍‌ ଓ ଆଗାଖାଁ ରାଜପ୍ରସାଦ ଆକ୍ରମଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଯୋଜନା ଇତ୍ୟାଦି କାଗଜପତ୍ର ଧରାପଡ଼ିଛି । ଏହାଦ୍ୱାରା ମୁଁ ଯେ ଜେଲ ଭିତରେ ରହି ଷଡ଼ଯନ୍ତ୍ର ଚଳାଇଛି, ଏହା ଧରାପଡ଼ିଲା ଏବଂ ତହିଁ ପରଦିନ ୨୪ ଘଂଟା ଭିତରେ ହାତକଡ଼ି ଦେଇ ମୋର ବଦଳି ହୋଇଗଲା କୋରାପୁଟ ଜେଲ୍‌କୁ ନିର୍ଜନ କାରାବାସ ଭୋଗିବା ନିମନ୍ତେ । ଆଉ କିଛି ଶାସ୍ତି ହେବ ବୋଲି ଆଶଙ୍କା କରୁଥିଲି; ମାତ୍ର ସେଠାରେ ଏକ ନିର୍ଜନ ବନ୍ଦ କୋଠରୀରେ ୨୦ ମାସ କାଳ ରହିବା ଛଡ଼ା ଅନ୍ୟ କିଛି ନିର୍ଯ୍ୟାତନା ଭୋଗିବାକୁ ନଥିଲା ।

କୋରାପୁଟ ଜେଲ

ଏହି ସବୁ କାରଣରୁ ୧୯୪୨ ର ଦୀର୍ଘ ଜେଲ ଜୀବନ ମତେ କ୍ଲେଶଦାୟକ ହୋଇ ନ ଥାଆନ୍ତା, ମାତ୍ର ଅଣ୍ଡରଗ୍ରାଉଣ୍ଡ ଅବସ୍ଥାରେ ଥିବାବେଳେ ମୋର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟହାନି ଘଟିଥିଲା । ନାନା ଅସୁବିଧା ଓ ଉତ୍କଣ୍ଠା ଭିତରେ ଦିନ କଟାଇଥିବାରୁ ପେଟ ରୋଗ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଗଲା । କଟକ ଜେଲରେ ଚିକିତ୍ସା ଯୋଗୁଁ କୌଣସି ପ୍ରକାରେ ଉପମଶ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ପରେ ମତେ ଅନ୍ୟ ସାଥିବନ୍ଦୀଙ୍କ ସହିତ ରହିବାଲାଗି ଦିଆଯିବାରୁ ଆନନ୍ଦରେ ଦିନ ବିତାଉଥିଲି; କିନ୍ତୁ ଦଣ୍ଡସ୍ୱରୂପ ମତେ ଯେ କୋରାପୁଟ ପଠାଇ ଦିଆଗଲା ସେହିଠାରେ ହିଁ ମୋର ଦୁର୍ଦ୍ଦୁଶା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଗଲା । ସେତେବେଳେ କୋରାପୁଟର ଜଳବାୟୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟକର- ସେଥିରେ ପୁଣି ସଙ୍ଗୀ ସାଥୀହୀନ ନିର୍ଜନ କାରାବାସ । ମନ ଦମ୍ଭ ଥିଲେ ବି ଶରୀର ସହିପାରିଲା ନାହିଁ । କଳାଜ୍ୱର ହେଲା ପେଟରୋଗ ବଢ଼ି ମୁଁ ପ୍ରାୟ ୪୫ ପାଉଣ୍ଡ କମିଗଲି ଏବଂ ରକ୍ତବାନ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି ହେଲା । ଚିକିତ୍ସାର କିଛି ବ୍ୟବସ୍ଥା ନଥିଲା । ସେତେବେଳେ ଓଡ଼ିଶାରେ କଟକ ମେଡ଼ିକାଲ ସ୍କୁଲ ଛଡ଼ା ଅନ୍ୟ କେଉଁଠି ଏକ୍‌ସରେ ନଥାଏ ପରୀକ୍ଷା କରିବା ନିମନ୍ତେ । ମୋ ପ୍ରତି ବ୍ରିଟିଶ୍‌ ସରକାରର ଏତେ କୋପ ଯେ, ଆମର ଜଣେ ଭାରତୀୟ ଡାକ୍ତର ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସ କୋରାପୁଟ ଜେଲ୍‌ରେ ସୁପରିଟେଣ୍ଡେଂଟ ହିସାବରେ ମୋର ରୋଗ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ନିମନ୍ତେ ମତେ କଟକ ପଠାଇବାଲାଗି ସରକାରକୁ ଲେଖିବା ହେତୁ ହଠାତ୍‌ ତାଙ୍କର ବଦଳି ଅର୍ଡ଼ର ହୋଇଗଲା; ମାତ୍ର ମୋର ନୁହେଁ। ମୋତେ ତ ବହିପତ୍ର ଦିଆଯାଉ ନଥାଏ; ତେବେ କଟକ ଜେଲ୍‌ରେ ଜବାହାରଲାଲ୍‌ଙ୍କ ବିଶ୍ୱଇତିହାସର ଅନୁବାଦ ଖାତାଗୁଡ଼ିକ ଓ ତାହା ସହିତ କେତେକ ଅଲେଖା ଖାତା ଯାହା ମୋ ପାଖରେ ଥିଲା, ତାହା ମତେ ଦିଆଯାଇଥାଏ । ଏହିଭଳି ଅସୁସ୍ଥ ଅବସ୍ଥାରେ ମୋ ମନକୁ କବିତା ପଇଟିଲା । କିଛି ଗୀତ ବି ଲେଖିଲି । ଗୀତଗୁଡ଼ିକ ହଜି ଯାଇଛି; ଲେଖିଥିଲି – ଗୋଟିଏ ପଦ ମନେପୁଡ଼ୁଛି – ‘‘ଥକି ପଡ଼ିଲୁକି ? ମୂଲିଆ ଭାଇ, ସ୍ୱରାଜ ପାଇଁ, କାରି ଲଢ଼ାଇରେ.... । ଏ ଦେଶ ପରା ତୋହରି ଘର, ବିଦେଶୀ ତୋତେ କରିଛି ପର ରେ.... । ସେହି ଶାସନ, କରିବୁ ନାଶ, ନେଇଛୁ ପଣରେ.....ଥକି ପଡ଼ିଲୁ କି ?’’ ଏଇଥିରୁ ଅସୁସ୍ଥ ବେଳର ମାନସିକ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱର ପରିଚୟ ମିଳେ । ଏହି ସମୟରେ ମୁଁ ‘‘ବନ୍ଦୀର ଭାବନା’’ ବୋଲି ଏକ କାବ୍ୟ ଲେଖିଲି । ମୋର ‘ଅଗଷ୍ଟ ବିଳ୍ପବ’ ପୁସ୍ତକରେ ତାହା ସନ୍ନିବେଶିତ କରାଯାଇଛି ।

ବ୍ରିଟିଶ୍‌ ଗଭର୍ଣ୍ଣମେଣ୍ଟ ମତେ ଏ ଦଣ୍ଡ ଦେଇ ମୋ ମନର ବଳ ଭାଙ୍ଗି ପାରିଲା ନାହିଁ । ମୁଁ ଏହିଠି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କଲି ଆଉ ସାମ୍ବାଦିକତା ନ କରି ପୂରା ସମୟ ରାଜନୀତିକ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଦେବି ଏବଂ ତାହାହିଁ ଆଜି ସୁଦ୍ଧା କରି ଆସିଛି । ମାତ୍ର ମୋର ଜେଲ ଭିତରେ ଯେ ସ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟହାନି ଘଟିଲା, ତାହା ଯଥା ସମ୍ଭବ ଚେଷ୍ଟା ସର୍ତ୍ତ୍ୱେ ଆଉ ଫେରି ପାଇଲି ନାହିଁ । ପେଟ ରୋଗ ସକାଶେ ଚାରିଥର ମୋର ପେଟ ଅପରେସନ୍‌ ହୋଇଛି ଏବଂ ଦେଶ ଭିତରେ ଓ ବାହାରେ ଚିକିତ୍ସା କରାଇ ସୁଦ୍ଧା ଉପଶମ ହୋଇନାହିଁ । ତାହା ସାଙ୍ଗକୁ ମଧୁମେହ, ଗୃଧ୍ରର୍ଷି ଏବଂ ଅନ୍ୟ ସ୍ନାୟବିକ ରୋଗରେ ମୁଁ ବରାବର ଭୋଗୁଛି ।

ମୁଁ ଜେଲ ଭିତରେ ଏକ ନିଭୃତ କୋଣରେ ପଡ଼ିରହିଥିବାବେଳେ ରାଜନୀତିକ ପରିସ୍ଥିତିର ବହୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲା । ଯୁଦ୍ଧର ଅବସାନ ଘଟିଲା । ତାହା ପୂର୍ବରୁ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟର ଅବନତି ଘଟିବା ହେତୁ ୧୯୪୪ ମସିହା ମଇମାସ ୬ ତାରିଖରେ ଇଂରେଜ ସରକାର ତାଙ୍କୁ ଆଗାଖାଁ ପ୍ରାସାଦରୁ ମୁକ୍ତ କରିଦେଲେ । ରାଜନୀତିକ ଆକାଶରୁ କଳାବଉଦ କ୍ରମେ ଉଭେଇଗଲା ପରି ଲାଗିଲା । କଂଗ୍ରେସ ନେତାମାନେ କ୍ରମେ ମୁକ୍ତି ଲାଭକଲେ । କେନ୍ଦ୍ର ଆସେମ୍ଲି ନିର୍ବାଚନରେ କଂଗ୍ରେସ ଭାଗ ନେଲା ଏବଂ ଓଡ଼ିଶାର ଯେଉଁ ଦୁଇଟି ସ୍ଥାନ ଥିଲା କଂଗ୍ରେସ ପାଇଲା । ଏହା ପରେ ୧୯୪୬ ମାର୍ଚ୍ଚ ମାସରେ ଓଡ଼ିଶା ଆସେମ୍ଲି ନିର୍ବାଚନ ମଧ୍ୟ ହେଲା । ସେତେବେଳେକୁ ଆସେମ୍ଲି ସଭ୍ୟ ସଂଖ୍ୟା ଥାଏ ୬୦ । ବିନା ପ୍ରତିଦ୍ୱନ୍ଦିତାରେ କଂଗ୍ରେସ ଅଧିକାଂଶ ସ୍ଥାନ ପାଇଯିବାରୁ ନୂଆ କଂଗ୍ରେସ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ଗଠିତ ହେଲା ।

ସବୁ ରାଜନୀତିକ ବନ୍ଦୀଙ୍କୁ ମୁକ୍ତି ଘଟିଲା । ଦେଶରେ ନିର୍ବାଚନ ମଧ୍ୟ ହୋଇଗଲା । ଆମ ଓଡ଼ିଶା ଷଡ଼ଯନ୍ତ୍ର ମକଦ୍ଦମାରେ ଦଣ୍ଡିତ ସାଥିଙ୍କ ଭିତରୁ କେତେଜଣ ଆଗରୁ ଅନ୍ୟ କାରଣରୁ ଖଲାସ ହୋଇଥିଲେ – ମାତ୍ର ଆମ କେତେଜଣଙ୍କୁ ମୁକ୍ତି ଦିଆଗଲା ନାହିଁ କିମ୍ବା ଓଡ଼ିଶାରେ ଯେ ନିର୍ବାଚନ ହୋଇଗଲା ସେଥିରେ ଭାଗ ନେବା ନିମନ୍ତେ ସୁଯୋଗ ମିଳିଲା ନାହିଁ ।

ମହତାବ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ଶପଥ ନେବା ଦିନହିଁ ଆମକୁ ମୁକ୍ତ କରିଦେବାର ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଆସିଲା । ସେତେବେଳକୁ ମୁଁ କୋରାପୁଟରୁ ବଦଳି ହୋଇ ଅନ୍ୟ ସାଥୀମାନଙ୍କ ସହ କଟକ ଜେଲ୍‌ର ଥାଏ । ଏପରି ଖଲାସରେ ମଧ୍ୟ ଗୋଟାଏ ଛୋଟିଆ ଝଡ଼ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଗଲା ଏବଂ ମୋର ମନେହୁଏ, ଏହାହିଁ ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବଙ୍କ ସହ ମୋର ରାଜନୀତିକ ମତଭେଦର ଅୟମାରମ୍ଭ କହିଲେ ଚଳେ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ଯାହାସବୁ ବିବାଦ ତାଙ୍କ ସହ ହେଲା ଏଇଥିରୁ ଉଦ୍ଭବ ବୋଲି ମୋର ଅନୁମାନ ।ମୁଁ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ଭଳି ଜେଲରୁ ଶୀଘ୍ର ବାହାରିଯିବା ନିମନ୍ତେ ବ୍ୟଗ୍ର ନ ଥିଲି କିମ୍ବା ବାହାରେ ମୋର ପିତାମାତା ଆଦି ମୋ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ନଥିଲେ ଯେ ମୁଁ ଆଉ କିଛି ଦିନ ଜେଲ୍‌ ଭିତାରେ ରହିଲେ ସେମାନଙ୍କର କିଛି ଅଧିକ କ୍ଷତି ଘଟନ୍ତା । ଜେଲ୍‌ମୁକ୍ତି ଆଦେଶ ମତେ ଜେଲ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ଜଣାଇଲେ ସୁଦ୍ଧା ସମସ୍ତ ରାଜବନ୍ଦୀ ଖଲାସ ନ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୁଁ ଜେଲରୁ ବାହାରିବାରୁ ଅସମ୍ମତ ହେଲି । ମୋର ବକ୍ତବ୍ୟ ହେଲା ଯେ ପୂର୍ବ ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ଦେଖାଯାଇଛି ଅତି ଗୁରୁତର ଅପରାଧରେ ବହୁବର୍ଷ କାରାଦଣ୍ଡ ହୋଇଥିବା ରାଜବନ୍ଦୀମାନଙ୍କ ମୁକ୍ତିରେ ବିଳମ୍ବ ଓ ଅସୁବିଧା ଘଟେ । ଓଡ଼ିଶାରେ ଯାହା ଘଟିଛି, ସେଥିଲାଗି ମୋର ନୈତିକ ଦ୍ୱାୟିତ୍ୱ ରହିଛି । ତେଣୁ ଜଣେହେଲେ ବନ୍ଦୀ ରହିଥିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୁ ଯିବା ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠୁନାହିଁ । ଜେଲ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ମହା ଜଞ୍ଜାଳରେ ପଡ଼ିଲେ । ସଂଧ୍ୟା ହୋଇଯାଇଥିଲା; ସେମାନେ ମତେ ଭିତରେ ଆଉ ରଖିପାରନ୍ତେ ନାହିଁ; ଏଣେ ବାହାରେ ଶହ ଶହ ଲୋକ ଜମା ହୋଇଥିଲେ ମତେ ପାଛୋଟି ନେବା ନିମନ୍ତେ । ମତେ ଖଲାସ କରାଯିବାରେ ବିଳମ୍ବ ଦେଖି ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ଜେଲ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କୁ ଅସ୍ତବ୍ୟସ୍ତ କରିପକାଉଥିଲେ । ଜେଲ୍‌ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ଉପରକୁ ସମ୍ବାଦ ଦିଅନ୍ତେ ମହତାବଙ୍କ ତରଫରୁ ବିଜୁ ପଟ୍ଟନାୟକ ଆସିଲେ ମତେ ପ୍ରବର୍ତ୍ତାଇବା ନିମନ୍ତେ, ମହତାବଙ୍କ ଅନୁରୋଧରେ । ମୁ ତାଙ୍କୁ ସଫା କହିଦେଲି –‘‘ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ସିନା ଗାଦି ପାଇଲା, ବ୍ରିଟିଶ ଗଭର୍ଣ୍ଣର ଏବଂ ଇଂରେଜ ଚିଫ ସେକ୍ରେଟାରୀ ରହିଛନ୍ତି; ସେମାନେ ଯେ ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କସବୁ ନିଷ୍ପତ୍ତି ମାନିବେ ସେପରି କିଛି କଥା ନାହିଁ । ତେଣୁ ମହତାବଙ୍କ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଯଥେଷ୍ଟ ନୁହେଁ । ମତେ ଯଦି ଚିଫ୍‌ ସେକ୍ରେଟାରୀ ଜଣାଇବେ ଯେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଖଲାସ କରିଦେବାର ଅର୍ଡ଼ର ହୋଇଛି ତେବେ ମୁଁ ଜେଲ୍‌ ଛାଡ଼ିବି ।’’ ଏପରି ଜିଦ୍‌ ଧରିବାରୁ ଶେଷରେ ଚିଫ୍‌ ସେକ୍ରେଟାରୀ ଟେଲିଫୋନରେ ମତେ ଏକଥା ଜଣାଇଲେ ଏବଂ ମୁଁ ମୁକ୍ତ ଆକାଶକୁ ପ୍ରାୟ ୩ ବର୍ଷ ୯ ମାସ ପରେ ଆସିଲି । ଏକ ବିାରାଟ ଶୋଭାଯାତ୍ରାରେ ବନ୍ଧୁମାନେ ସହର ପରିକ୍ରମା କରି ମତେ ସ୍ୱରାଜ ଆଶ୍ରମକୁ ନେଇଆସିଲେ; ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ ସେଇଠି ରହୁଥିଲେ । ସେ ଆସିଲେ ନାହିଁ କି ମୋର ଅନ୍ୟ ବନ୍ଧୁଙ୍କ ସହ ମୋର ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧନାରେ ଯୋଗ ଦେଲେ ନାହିଁ । ତତ୍ପର ଦିନ ଗୌରୀଶଙ୍କର ପାର୍କରେ ସାଧାରଣ ସଭାରେ ମୋତେ ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧନା ଦିଆଗଲା ଏବଂ ଏକ ଥଳୀ ଭେଟି ମିଳିଲା । ମୋତେ ଦେଖିବା ଓ ମୋ ଭାଷଣକୁ ଶୁଣିବା ଲାଗି ପ୍ରବଳ ଜନଭିଡ଼ । କଂଗ୍ରେସ ଲୋକେ ଖୁବ୍‌ ଆଗ୍ରହୀ ଓ ଖୁସି । ଏହୀ ସଭାରେ ମୁଁ ଘୋଷଣା କଲି ଯେ ବ୍ରିଟିଶ ଗଭର୍ଣ୍ଣର ଆମ ଦେଶ ଶାସନର ମୁଖ୍ୟ ହୋଇ ରହିଥିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସଂଗ୍ରାମ ଜାରି ରହିବ । ଆମେ ଜେଲରୁ ମୁକୁଳିଲୁ ସତ୍ୟ, ମାତ୍ର ଦେଶ ଏବେ ଶୁଦ୍ଧା ବ୍ରିଟିଶ କବଳରେ ରହିଛି, ତହିଁରୁ ମୁକ୍ତି ଲଭି ନାହିଁ । ତେଣୁ ସଂଗ୍ରାମୀମାନଙ୍କର ଶନ୍ତି ନାହିଁ କି ଆରାମ ନାହିଁ । ଜେଳରୁ ଖଲାସ ନ ହେବା ଏବଂ ବାହାରେ ଆସି ଗଭର୍ଣ୍ଣରଙ୍କ ବିରୋଧରେ ଏପରି କହିବାଟା ବୋଧହୁଏ ମହତାବଙ୍କୁ ସୁଖ ଲାଗିଲା ନାହିଁ । ଖବର ପାଇଲି ସେ ଖୁବ୍‌ ଚିଡ଼ିଗଲେ । ନୂତନ ହୋଇ ମୁଖ୍ୟ ଶାସକ ହୋଇଥିଲେ; କୌଣସି ପ୍ରକାରେ ତାଙ୍କୁ ସୁହାଇଲି ଭଳି କଥା ନ ହେଲେ ସେ ପସନ୍ଦ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ସେହି କାରଣରୁ ବୋଧହୁଏ ତତ୍ପର ଦିନ ମୋର ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧନା ଲାଗି ରଘୁନାଥପୁରରେ ହୋଇଥିବା ସଭାକୁ ଯିବା ନିମନ୍ତେ ଆଗରୁ ସମ୍ମତି ଦେଇ ସୁଦ୍ଧା ସେ ଗଲେ ନାହିଁ, ନିତ୍ୟାନନ୍ଦ କାନୁନ୍‌ଗୋ ଓ ମାଳତୀ ଚୌଧୁରୀ ଏ ସଭାରେ ଯୋଗ ଦେଲେ ।

ବାହାର ପରିସ୍ଥିତି

ଏତେ କାଳ ପରେ ପଦାକୁ ଆସିଲି । ଏଥିଭିତରେ ଘଟିଥିବା ରାଜନୀତିକ ବିଷୟ ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ ହୋଇ ନଥିଲି କିମ୍ବା କଂଗ୍ରେସ ଲୋକଙ୍କ ମତିଗତି ବିଷୟରେ ମୋର କିଛି ଜ୍ଞାନ ନ ଥିଲା । ମନ୍ତ୍ରୀ, ମେମ୍ବର ହେଲା ପରେ ଏବଂ କଂଗ୍ରେସ ସରକାର ଗଠିତ ହେବା ପରେ ନିଶ୍ଚିତ ଭାବରେ ସମୋନଙ୍କ ଭିତରେ ଏକ ସ୍ୱସ୍ତିଭାବ ବିରାଜୁଥିଲା । ଏଣେ ନବବାବୁ ମନ୍ତ୍ରୀ ମଣ୍ଡଳରେ ଯୋଗ ଦେଇସାରିଥିଲେ । ମୁଁ ଜେଲ୍‌ ଭିତରେ ଥିବାବେଳେ କଂଗ୍ରେସ ପ୍ରର୍ଥୀ ନିର୍ବାଚନରେ କେତେକ ଅବାଞ୍ଛିତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ମନୋନୟନ କରାଯାଉଛି ବୋଲି ସମ୍ବାଦ ପାଇ ନବବାବୁଙ୍କୁ ଏକ ଦୀର୍ଘ ପତ୍ର ଦେଇଥିଲି । ସେଥିରେ ଲେଖିଥିଲି – ଏଭଳି ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ଅନୁପ୍ରବେଶ ସଂଗ୍ରାମୀ ମନୋଭାବକୁ କ୍ଷୁର୍ଣ୍ଣ କରିବ; ସେ ସେଥିପ୍ରତି ସତର୍କ ରହି୧୯୪୨ ବିପ୍ଳବରେ ବାହାରିଥିବା ଯୁବ ସମ୍ପ୍ରଦାୟଙ୍କୁ ନେତୃତ୍ୱ ଦେବା ଲାଗି ବାହାରେ ରହିବା ଉଚିତ୍‌ । କିଏ କୁଆଡେ ଛିନ୍‌ଛତର ହୋଇଛନ୍ତି; ମୋର ନିଜର ବି କିଛି ଠିକଣା ନଥାଏ; କଣ କରାଯିବ ଏହା ଘେନି ନାନା କଳ୍ପନା କଳ୍ପନା କରୁଥାଏ । ଏତିକିବେଳେ ଜୟପ୍ରକାଶ ନାରାୟଣଙ୍କଠାରୁ ଏକ ତାର ପାଇଲି ତାଙ୍କୁ ପାଟନାରେ ଭେଟିବା ନିମନ୍ତେ । ପାଟନାଠାରେ ସେ ବିହାରର ମୁଖ୍ୟ ସୋସାଲିଷ୍ଟ ଓ ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବୀମାନଙ୍କର ଏକ ବୈଠକ ଡକାଇଥାଆନ୍ତି ଭବିଷ୍ୟତ କର୍ମପନ୍ଥା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଚାର କରିବା ନିମନ୍ତେ । ମୁଁ ତାଙ୍କ ବୈଠକରେ ଯୋଗ ଦେଲି । ପୂନର୍ବାର କଂଗ୍ରେସ ସୋସାଲିଷ୍ଟ ପାର୍ଟିକୁ ଗଠନ କରାଯିବ ନା ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବ ଯୋଗୁଁ ଜୟପ୍ରକାଶ ପରି ଆମର ଯେଉଁ ସାଥିମାନେ ଜାତୀୟ ବୀର ହୋଇଛନ୍ତି, ତାର ସୁଯୋଗ ନେଇ ବ୍ୟାପକ କ୍ଷେତ୍ରରେ କଂଗ୍ରେସ ଭିତରେ ଅଭିଯାନ କରି କଂଗ୍ରେସର ଅଧିକ ଉଗ୍ରପନ୍ଥୀ ଦିଗକୁ ନେବା ନିମନ୍ତେ ଚେଷ୍ଟା କରାଯିବା – କିଛି ସ୍ଥିର ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ପହଁଚିପାରିଲେ ନାହିଁ । ମୁଁ ଫେରିଆସିଲି । ସ୍ଥିର ହେଲା ଜେ. ପି. ପୁଣି ସାରା ଭାରତର ସାଥିଙ୍କି ବମ୍ବେଠାକୁ ଡକାଇବେ ଏବଂ ସେଠାରେ ସବୁକଥା ସ୍ଥିର କରାଯିବ ।

ମୁଁ ଏଠାକୁ ଫେରିଆସି କେତେଜଣ ପୁରୁଣା ସାଥୀଙ୍କି ନବବାବୁ ଘରକୁ ଡକାଇଲି । ନବବାବୁ ସେଥିରେ ଯୋଗଦେଲେ ନାହିଁ କି କିଛି ମତ ଦେଲେ ନାହିଁ । ମାଳତୀ ଚୌଧୁରୀ ଓ ଗୌରାଙ୍ଗ ଚରଣ ଦାସ ପୁରୁଣା ସାଥିଙ୍କ ଭିତରେ ଉପସ୍ଥିତ ଥିଲେ । ପାର୍ଟି ପୁନର୍ବାର ଗଠନ ସମ୍ପର୍କରେ ମତ ଦେଲା ନାହିଁ; ମୁଁ ମଧ୍ୟ ଉପରର ଅନିଶ୍ଚିତତା ଦେଖି କିଛି ସ୍ଥିର କରିପାରିଲି ନାହିଁ । ମୋଟାମୋଟି ସ୍ଥିର ହେଲା ଯେ କଂଗ୍ରେସ ସଂଗଠନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସମସ୍ତେ ଲାଗିବେ ।

କଂଗ୍ରେସ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ଗଠିତ ହେବାରେ ଓଡ଼ିଶାରେ ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହେଲା ଏବଂ ସେ ତାକୁ ସଦୃଢ଼ କାରିବା ନିମନ୍ତେ ଯତ୍‌ପରୋନାସ୍ତି ଚେଷ୍ଟା କଲେ । କୌଣସି ବିରୋଧ ପ୍ରତିବାଦ ଏପରିକି ଭିନ୍ନମତ ସହିବା ଭଳି ଧୌର୍ଯ୍ୟ ତାଙ୍କର ନ ଥାଏ । ଉତ୍କଳ ପ୍ରାଦେଶିକ କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ନୂତନ ନିର୍ବାଚନ ଆସିଲା । ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳର ସମର୍ଥକଙ୍କ ପକ୍ଷରୁ ବିଶ୍ୱନାଥ ଦାସଙ୍କୁ ସଭାପତି କରାଯିବାର ପ୍ରସ୍ତାବ ହେଲା । ସେ ନିର୍ବାଚନ ମକଦ୍ଦମାରେ ପ୍ରାର୍ଥୀ ହେବାକୁ ଅଯୋଗ୍ୟ ବୋଲି ଘୋଷିତ ହୋଇଥିବାରୁ ନିର୍ବାଚନ ଲଢ଼ି ନଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କୁ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ କରିବା ନିମନ୍ତେ ମନ୍ତ୍ରୀପକ୍ଷ ଏହା କରୁଥିଲେ । ମାତ୍ର କଂଗ୍ରେସ ଭିତରର ଯୁବଗୋଷ୍ଠୀ ତାଙ୍କୁ ନିର୍ବାଚନରେ ପରାସ୍ତ କରିଦେଲେ ଏବଂ ଶ୍ରୀମତି ମାଳତୀ ଚୌଧୁରୀ ନିର୍ବାଚିତ ହେଲେ । ମୁଁ ପ୍ରାଦେଶିକ କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ସାଧାରଣ ସମ୍ପାଦକ ଭାବରେ ମନୋନୀତ ହେଲି । କଂଗ୍ରେସ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ପୁନର୍ଗଠିତ କରି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଧାରାରେ ପକାଇବାର ଉଦ୍ୟମ ହେଲା ।

ଦୀର୍ଘଦିନ କାରାବାସ ଓ ତାହା ପରେ ନିର୍ବାଚନ ଓ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ଆଦି ଗଠିତ ହେବା ଯୋଗୁଁ କଂଗ୍ରେସ ସଂଗଠନ ସେପରି ସକ୍ରିୟ ହୋଇ ରହି ନଥିଲା । ଜିଲ୍ଲା ଓ ଅନ୍ୟ ସ୍ତରରେ ଏହାକୁ ନୂତନ ଜୀବନ ଦେବାକୁ ହେବ । କଂଗ୍ରେସ ପ୍ରତି ମଧ୍ୟ ଦେଶର ପ୍ରବଳ ସହଯୋଗ ଓ ସମର୍ଥନ ରହିଥିଲା । ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନେତୃମଣ୍ଡଳୀ ପ୍ରାୟ ବିଧାନସଭା ଓ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳରେ ରହିସାରିଥିଲେ । ତେଣୁ ମୁଁ ଭାବିଲି ଯୁବଗୋଷ୍ଠୀଙ୍କୁ କଂଗ୍ରେସର ସଂଗଠନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଲଗାଇ ହେବ । ଓଡ଼ିଶାରେ ନିର୍ବାଚନରେ କଂଗ୍ରେସ ସଂଖ୍ୟାଧିକ ସ୍ଥାନ ହାସଲ କରିଥିଲା; ମାତ୍ର ଶ୍ରମିକ ମାନଙ୍କ ଲାଗି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଥିବ ଏକ ଆସନଟି କଂଗ୍ରେସ ହରାଇଥିଲା; ସେଥିରୁ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟ ବହଦ୍ୟନାଥ ରଥ ନିର୍ବାଚିତ ହୋଇ ଆସିଥିଲେ । ଶ୍ରମିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ କଂଗ୍ରେସର ପ୍ରବେଶ ନଥିଲା କହିଲେ ଚଳେ ।

ମୋର ସମସ୍ତ ସମୟ ଦେଇ ମୁଁ କଂଗ୍ରେସ ପୁନର୍ଗଠନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଲାଗିପଡ଼ିଲି । ଯୁବକ, ଛାତ୍ର, ଗଡ଼ଜାତ ଓ ଶ୍ରମିକ ବିଭାଗ ଆଦି ଖୋଲାଗଲା ଏବଂ ନୁତନ ଯୁବକମାନଙ୍କୁ ଏହାର ଦ୍ୱାୟିତ୍ୱ ଦିଆଗଲା । ଆଠଗଡ଼ର ଶ୍ରୀ ରାଧାନାଥ ରଥଙ୍କ ଭାଇ ଶ୍ରୀ ବିଶ୍ୱନାଥ ରଥଙ୍କୁ ଗଡ଼ଜାତ ବିଭାଗର ଦ୍ୱାୟିତ୍ୱ ଦିଆଗଲା ଏବଂ କଲିକତାରେ ଶ୍ରମିକ ସଂଗଠନରେ ଅଭିଜ୍ଞ ଶ୍ରୀ ରବୀନ୍ଦ୍ର ମୋହନ ଦାସଙ୍କୁ ଟ୍ରେଡ଼ ଇଉନିୟନ୍‌ ଗଠନ କରିବାର ଭାର ଦିଆଗଲା । ଅଳ୍ପ ଦିନ ଭିତରେ ସେ ଶ୍ରମିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ କଂଗ୍ରେସର ନେତୃତ୍ୱ ମାନିଲାପରି ଦୃଢ଼ ଟ୍ରେଡ଼ ଇଉନିୟନ୍‌ ଗଠନ କଲେ । ମୁଁ ଓଡ଼ିଶାର ଚାରିଆଡ଼େ ବ୍ୟାପକ ଗସ୍ତ କଲି ଏବଂ କଂଗ୍ରେସ ଲୋକଙ୍କଠାରୁ ଖୁବ୍‌ ସାହାର୍ଯ୍ୟ ସମର୍ଥନ ମିଳିଲା । କଂଗ୍ରେସର କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ ପ୍ରଚାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ‘କଂଗ୍ରେସ ବାର୍ତ୍ତା’ ନାମକ ଏକ ବୁଲେଟିନ କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ତରଫରୁ ପ୍ରକାଶିତ ହେଲା ।

ମହତାବଙ୍କ ସରକାର ପୂରାପୂରି ଅସହଯୋଗ ମନୋବୃତ୍ତି ଦେଖାଇଲେ । ଏପରିକି ମୁଁ ସେକ୍ରେଟାରୀ ଥିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର କଂଗ୍ରେସର ଯେ ପାଣ୍ଠି ଆଗରୁ ଜବତ କରିଥିଲା, ତାହା ଆମକୁ ଫେରାଇ ଦିଆଗଲା ନାହିଁ । ସରକାରୀ ପକ୍ଷରୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସହଯୋଗ ତତ୍ତ୍ୱ ଏକ ଉପନିର୍ବାଚନ ଲଢ଼ାଇ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଲା ।

ଆଉ କେତେକ ଘଟଣାରେ ସରକାର ଓ କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରକାଶ୍ୟ ବିବାଦ ଲାଗିଗଲା । ସେଥିରୁ ତିନିଗୋଟି ଘଟଣା ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ।

(୧) ପ୍ରାଦେଶିକ କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ସମ୍ପାଦକ ଭାବରେ ମୁଁ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲାର ସୋରଡ଼ା ଅଂଚଳ ଗସ୍ତରେ ଯାଇଥିଲି । ସେଠାରେ ଏକ ସାଧାରଣ ସଭାରେ ଆଦିବାସୀମାନେ ଆପତ୍ତି କଲେ ଯେ ଓଡ଼ିଶ ଗଭର୍ଣ୍ଣର ଚାନ୍ଦୁଲାଲ ତ୍ରିବେଦୀଙ୍କ ଗସ୍ତ ଉପଲକ୍ଷେ କୁକୁଡା ଛେଳି ଆଦି ରସଦ ଯୋଗାଇବା ନିମନ୍ତେ ସେମାନଙ୍କ ଉପରେ ପରୁଆନା ଜାରି କରାହୋଇଥିଲା । ତହିଁରୁ ଗୋଟାଏ ଦୁଇଟି ମୋର ହସ୍ତଗତ ହେଲା । ମୁଁ ଏକ ବିବୃତି ଦେଲି – ଏହା ଏକ ଅଶୋଭନୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ ଏବଂ ଏହାର ଏକମାତ୍ର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରର କର୍ତ୍ତୃତ୍ୱ ଜାହିର କରାଇବା । ଗଭର୍ଣ୍ଣରଙ୍କ ପରିଦର୍ଶନ ପୂର୍ବରୁ ଏପରି ଆଦାୟ ବନ୍ଦ ନ ହେଲେ ପରୁଆନା ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରା ନ ଗଲେ ପରିଦର୍ଶନ ବର୍ଜନ କରାଯିବାର ଘୋଷଣା କଲି । ଗଭର୍ଣ୍ଣର ତ୍ରିବେଦୀ ବିଷୟଟିର ଗୁରୁତ୍ୱ ବୁଝି ତାଙ୍କ ଗସ୍ତ ବନ୍ଦ କଲେ ଏବଂ ଓଡ଼ିଶା ସରକାରକୁ ଲେଖିଲେ ଯେ ଏଣିକି ଗସ୍ତରେ ଗଳାବେଳେ ସେ ନିଜର ରସଦ ସାଙ୍ଗରେ ନେଇ ଯିବେ – ପୁରୁଣା ନିୟମାନୁସାରେ ଲୋକଙ୍କଠାରୁ ଅଦାୟ କରାଯିବ ନାହିଁ ।

କିନ୍ତୁ ମହତାବବାବୁ ବିଚାରିଲେ ମୁଁ ଏହାଦ୍ୱାରା ତାଙ୍କୁ ଅଡ଼ୁଆରେ ପକାଇଦେଲି । ସେ ଗଭର୍ଣ୍ଣର ତ୍ରିବେଦୀଙ୍କ ସହ ମିଳିମିଶି ତାଙ୍କୁ ଖୁସିରେ ରଖି କାର୍ଯ୍ୟ ନିର୍ବାହ କରୁଥିଲେ; ତହିଁରେ ବ୍ୟାଘାତ ଘଟିଲା । ଏକ ସରକାରୀ ପ୍ରେସ୍‌ ନୋଟ୍‌ରେ ମୋ ବିବୃତିକୁ ‘‘ଦ୍ୱାୟିତ୍ୱହୀନ’’ ବୋଲି କୁହାଗଲା ।

ମୁଁ ଏହାର ପ୍ରତିବାଦ କରି ବିବୃତି ଯେ, ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ହେଉଛି କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ଦ୍ୱାରା ଗଠିତ – କଂଗ୍ରେସ କମିଟିକୁ ଦ୍ୱାୟିତ୍ୱହୀନ କହିବାକୁ ସରକାରର ଅଧିକାର ନାହିଁ । ମୋ ବିବୃତି ସତ୍ୟ କି ମିଥ୍ୟା ସରକାର କହିପାରେ ।

(୨) ଏହି ଘଟଣାର ପ୍ରକାଶ୍ୟ ବିବାଦ ନ କରି ଏତାଦୃଶ କାର୍ଯ୍ୟ ଦୋଷାବହ ବୋଲି ମୁଁ ନିଖିଳ ଭାରତ କଂଗ୍ରେସ କମିଟିକୁ ଲେଖିଲି – ସେମାନେ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ମହତାବଙ୍କୁ ଲେଖିବାରୁ ସେ ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗକୁ ଏଡ଼ାଇଦେଇ ଦିଲ୍ଲୀ ଯିବା ପଥରେ କଲିକତାରେ ବିବୃତି ଦେଲେ ଯେ କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ସହଯୋଗ ପାଉ ନଥିବାରୁ ସେ ଇସ୍ତଫା ଦେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛନ୍ତି । ପ୍ରକାରାନ୍ତରେ ଏହାଥିଲା ମୋତେ ତଡ଼ିବା ପାଇଁ ଏକ ଚକ୍ରାନ୍ତ । ମହତାବଙ୍କ ବିବୃତି ମୂଲ୍ୟହୀନ ଏବଂ ପ୍ରାଦେଶିକ କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ସରକାର ସହ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହଯୋଗ କରୁଛି ବୋଲି ମୁଁ ଦର୍ଶାଇଲି ଏବଂ ମହତାବ ବାବୁ ବୋଧହୁଏ କଂଗ୍ରେସ ଆସେଂମ୍ଲି ଦଳର ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହଯୋଗ ପାଇବା ଲାଗି ସମର୍ଥ ହେଉନାହାନ୍ତି । ନିଖିଳ କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ସାଧାରଣ ସମ୍ପାଦକ ଶଙ୍କର ରାଓ ଦେଓ ଆସି ସବୁଆଡ଼ୁ ଶୁଣି ପ୍ରକାଶ୍ୟ ବିବାଦ ଅସୁନ୍ଦର ବୋଲି ମନ୍ତବ୍ୟ ଦେବାରୁ ମହତାବଙ୍କ କ୍ରୋଧ ଆହୁରି ବଢ଼ିଗଲା । ସେ ତେଣୁ କଂଗ୍ରେସ ଆସେଂମ୍ଲି ଦଳର ଏକ ବୈଠକ ଡକାଇ ତହିଁରେ ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ପୂର୍ଣ୍ଣ ଆସ୍ଥା ପ୍ରସ୍ତାବ ଗୃହୀତ କରାଇଲେ ଏବଂ ତାହା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଆସେଂମ୍ଲିରେ କଂଗ୍ରେସ ମୁଖ୍ୟନେତାମାନେ ରହିଗଲେ ଓ ସମୋନେ କଂଗ୍ରେସ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଅଧିକ ସକ୍ରିୟଭାଗ ନେବା ନିମନ୍ତେ ନିବେଦନ କଲେ ।

(୩) ଭଦ୍ରକରେ ଏକ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ଦଙ୍ଗା ଉପୁଜିଲା ଏବଂ ପୁଲିସ୍‌ ତରଫରୁ ଗୁଳି ଚାଳନା ହେଲା । ଏହା କଂଗ୍ରେସର ଘୋଷିତ ନୀତିର ଖିଲାଫ ବୋଲି ଏକ ସାଧାରଣ ସଭାରେ ମୁଁ ପ୍ରାଦେଶିକ କଂଗ୍ରେସର ସମ୍ପାଦକ ରୂପେ ଏବଂ ପଣ୍ଡିତ ପ୍ରାଣକୃଷ୍ଣ ପଡ଼ିଆରୀ କଟକ ଜିଲ୍ଲା କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ସଭାପତି ରୂପେ ଦୃଡ଼ ପ୍ରତିବାଦ ଜ୍ଞାପନ କଲୁ । ସ୍ଥାନୀୟ ତଦନ୍ତ ନିମନ୍ତେ ମୁଁ ଭଦ୍ରକ ଗଲି ଓ ସେଠାରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପରେ ସମସ୍ତ କଂଗ୍ରେସ ଲୋକଙ୍କୁ ବସାଇ ସ୍ଥିର କରାଗଲା ଯେ ଗୁଳିଚାଳନା କରିବା ଅନ୍ୟାୟହେଲା ଏବଂ ଏହାର ବିଚାର ବିଭାଗୀୟ ତଦନ୍ତ ଲୋଡ଼ା । ସେଠିକା ପୁଲିସ ସୁପରିଟେଣ୍ଡେଣ୍ଟ ଶ୍ରୀପତି ନନ୍ଦ ଏହାର ସୁରାକ୍ ପାଇଲେ – ସେ ଗୁପ୍ତ ରିପୋର୍ଟ କରିଦେଲେ ଯେ ମୁଁ କଂଗ୍ରେସ ଲୋକ ସାଙ୍ଗରେ ଷଡ଼ଯନ୍ତ୍ର କରୁଥିଲି – ଏହି ଘଟନାକୁ କେନ୍ଦ୍ର କରି ମହତାବଙ୍କୁ ତଡ଼ି ନବକୃଷ୍ଣ ଚୌଧୁରୀଙ୍କୁ ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ କରାଇବା ନିମନ୍ତେ । ମୁଁ କଟକ ଫେରି କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ସମିତି ଡକାଇଲି ମୋ ରିପୋର୍ଟ ବିଚାର କରିବା ନିମନ୍ତେ ଏବଂ ମହତାବ ବାବୁଙ୍କୁ ବୀ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରାଗଲା । ମାତ୍ର ସେ ସଭାକୁ ଆସି ଏଥିରେ କୌଶସି ମତ ଦେବେ ନାହିଁ କିମ୍ବା ଯୋଗ ଦେବେ ନାହିଁ ବୋଲି କହି ଚାଲିଗଲେ । କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ବିଚାର ବିଭାଗୀୟ ତଦନ୍ତ ଦାବୀ କରି ପ୍ରସ୍ତାବ ଗ୍ରହଣ କରିବାରୁ ତାଙ୍କ ରାଗ ବଢ଼ିଗଲା ।

କ୍ରୋଧାନ୍ୱିତ ହୋଇ ‘‘ରାଷ୍ଟ୍ର ସେବକ ସମିତି’’ ନାମକ ଏକ ସଂଗଠନ ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ ସ୍ଥାପନ କଲେ ଏବଂ ତହିଁରୁ ବିଭିନ୍ନ ଜିଲ୍ଲାର ବେତନ ଭୋଗୀ କର୍ମୀ ନିଯୁକ୍ତ କରାଗଲା – ଅଥଚ କଂଗ୍ରେସ ପାଣ୍ଠି ବୃଦ୍ଧି କରିବା ନିମନ୍ତେ ସାହାର୍ଯ୍ୟ କରାଗଲା ନାହିଁ।

ଆମେ ତ ଆଗରୁ କଂଗ୍ରେସ ସୋସାଲିଷ୍ଟ ପାର୍ଟି ଗଠନ କରିସାରିଥାଉ – ଏଥିଭିତରେ ଜୟପ୍ରକାଶ ନାରାୟଣ ସୋସାଲିଷ୍ଟମାନେ କଂଗ୍ରେସ ଭିତରେ ଥାଇ କିଭଳି କାର୍ଯ୍ୟ କରିବେ ସେ ସମ୍ପର୍କରେ ଏକ ପ୍ରବନ୍ଧ ସମ୍ବାଦପତ୍ରମାନଙ୍କରେ ପ୍ରକାଶ କଲେ । ତାକୁ କଦର୍ଥ କରି ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ ଏକ ପତ୍ର ଲେଖିଲେ –

‘‘ଜୟପ୍ରକାଶ ନାରାୟଣ ଏଥିଭିତରେ କେତେକ ପ୍ରବନ୍ଧ ଲେଖିଛନ୍ତି । ସେଗୁଡ଼ିକ ଅମୃତ ବଜାର ପତ୍ରିକାର ଏଲାହାବାଦ ସଂସ୍କରଣର ଜାନୁୟାରୀ ୨୬ ତରିଖ ସଂଖ୍ୟାରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଛି । ସେଥିରୁ ପରିଷ୍କାର ହେଉଛି ଯେ କଂଗ୍ରେସ ସମାଜବାଦୀ ଦଳ ତାହାର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ କେବଳ କଂଗ୍ରେସ ସଂଗଠନ ମଧ୍ୟରେ ଆବଦ୍ଧ ରଖୁନାହିଁ – କିନ୍ତୁ ତାହା ବାହରେ ବି କାର୍ଯ୍ୟ କରିବ । ଜୟପ୍ରକାଶ ନାରାୟଣ ଏହା ମଧ୍ୟ ପରିଷ୍କାର କରି ଦେଇଛନ୍ତି ଯେ ଯେତେଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କଂଗ୍ରେସ ସୋସାଲିଷ୍ଟ ପାର୍ଟିକି ସୁହାଇବ ସେତେଦିନ କଂଗ୍ରେସ ଭିତରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବ - ମାତ୍ର ସୋସାଲିଷ୍ଟ ପାର୍ଟିର କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଅନୁସାରେ କଂଗ୍ରେସ କାର୍ଯ୍ୟ ନ କଲେ ଏହା କଂଗ୍ରେସ ତ୍ୟାଗ କରିବ । କଂଗ୍ରେସ ଭିତରେ ବହୁଲୋକ ଅଛନ୍ତି ଯେଉଁମାନେ ସବୁ ପ୍ରକାର ପରିସ୍ଥିତିରେ ଏବଂ କଂଗ୍ରେସ ଯାହା ପ୍ରୋଗାମ୍‌ ନେଉ ପଛକେ, କଂଗେସ ଭିତରେ ହିଁ ରହିବେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ମୋର ମନେହେୁଉଛି ସମୟ ଆସିଲାଣି- ଯେଉଁମାନେ କେବଳ କଂଗ୍ରେସରେ ରହିବାକୁ ଚାହାନ୍ତି ସେମାନେ ଚିନ୍ତା କରନ୍ତୁ-ଯେଉଁ ଲୋକସବୁ କଂଗ୍ରେସ ଭିତରେ ଗୋଟିଏ ଗୋଡ଼ ଓ ବାହାରେ ଅନ୍ୟ ଏକ ଗୋଡ଼ ରଖିଛନ୍ତି. ସେମାନଙ୍କ ହାତରେ କଂଗ୍ରେସ ସଂଗଠନ ଛାଡ଼ିଦେବା ଉଚିତ୍‌ ହେବ କି ନାହିଁ ।’’

ସଭାପତି ମାଳତୀ ଚୌଧୁରୀ ତ କଂଗ୍ରେସ ସୋସାଲିଷ୍ଟ ପାର୍ଟିରେ ଯୋଗ ଦେଇ ନଥିଲେ – କେବଳ ମତେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ସମ୍ପାଦକ ପଦରୁ ତଡ଼ିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏହି ପତ୍ର ଲେଖା ହୋଇଥିଲା । ଏହା ଚିଠି ଉପରେ ମନ୍ତବ୍ୟ କରି ‘‘ଜନତା’’ଇଂରେଜୀ ସାପ୍ତାହିକ ଫେବୃୟାରୀ ୨୩ ସଂଖ୍ୟାରେ ଲେଖିଲା – ‘‘ଓଡ଼ିଶାରେ ଭିନ୍ନ ପନ୍ଥା ଧରାଗଲାଣି । ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ ଜଣେ ରକ୍ଷଣଶୀଳ ବ୍ୟକ୍ତି – ସେ କଂଗ୍ରେସ ସୋସାଲିଷ୍ଟ ପାର୍ଟିର ବୃଦ୍ଧିକୁ ସହ୍ୟ କରିପାରୁନାହନ୍ତି । ଏବେ ଏକ ପତ୍ରରେ ତାଙ୍କର ନିତାନ୍ତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ ମତର ପରିଚୟ ଦେଇଛନ୍ତି ।’’ ଏହି ଚିଠି ପାଇବା ପରେ ମୁଁ ପ୍ରାଦେଶିକ କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ବୈଠକ ଡକାଇଲି । ମୁଁ ଭାବିଲି ଏପରି କ୍ଷମତା ଦଳାଦଳିରେ ବୃଥା ଶକ୍ତି କ୍ଷୟ ହେଉଛି । କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ସମ୍ପାଦକ ପଦରୁ ଇସ୍ତଫା ଦେଲି ଏବଂ ଇସ୍ତଫାପତ୍ର ପାଠ କରି ପ୍ରାଦେଶିକ କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ଆଗରେ କହିଲି, ‘‘ମୁଁ ସାମ୍ୟବାଦର ଆଦର୍ଶ ଗ୍ରହଣ କରେ । ସେ ଦିଗରେ ସଂଗଠିତ କାର୍ଯ୍ୟ ନ କରି ସୁଦ୍ଧା କଂଗ୍ରେସ ମହଲରେ ସର୍ବଦା ସନ୍ଦେହ ଓ ଅବିଶ୍ୱାସ ପୂରି ରହିଛି । ତେଣୁ ବରଂ ଏହାକୁ ସଂଗଠିତ ରୂପ ଦେଇ କଂଗ୍ରେସ କର୍ମକର୍ତ୍ତା ପଦରୁ ଅନ୍ତର ହୋଇ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ଦ୍ୱାରା ଆମେ ସାଧାରଣ କଂଗ୍ରେସ ଲୋକଙ୍କର ଅଧିକ ସାହାର୍ଯ୍ୟ ଓ ସହାନୁଭୂତି ପାଇପାରିବୁ ।’’ ଆହୁରି ମଧ୍ୟ କହିଥିଲି –‘‘ କଂଗ୍ରେସ କାର୍ଯ୍ୟରେ କୌଣସି ଦୂରଭିସନ୍ଧି ମୋର କେବେ ନ ଥିଲା ବା ନାହିଁ – ତାହା ମୋର କାର୍ଯ୍ୟପ୍ରଣାମ କରିଦେବ । କଂଗ୍ରେସରେ ହିଁ ଯୋଗଦେଇ ମୁଁ ରାଜନୀତିକ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଆସିଛି । କଂଗ୍ରେସ ଛଡ଼ା ମୋର ଅନ୍ୟ ଆନୁଗତ୍ୟ ନାହିଁ ।’’ ଉଦ୍ୟମ ହେଲା ମୋର ଇସ୍ତଫା ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇ ମାଳତୀ ଦେବୀଙ୍କୁ ସଭାପତି କରି ରଖିବା ନିମନ୍ତେ; ମାତ୍ର ସେ କାହା ଫାନ୍ଦରେ ନ ପଡ଼ି ବାହାରି ଆସିଲେ ।

ଏହି ସମୟରେ ମୁଁ ଜୟପ୍ରକାଶ ନାରାୟଣଙ୍କୁ ଏକ ଦୀର୍ଘପତ୍ର ଲେଖି ମୋର ନିଜ ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ କଂଗ୍ରେସ ସୋସାଲିଷ୍ଟ ପକ୍ଷରେ କଂଗ୍ରେସର କର୍ମକର୍ତ୍ତା ହୋଇ ରହିବା ଉଚିତ୍‌ ହେବ ନାହିଁ ବୋଲି ଜଣାଇଲି । ଏ ଚିଠି ଲେଖା ହୋଇିଥିଲା ୧.୯.୧୯୪୬ରେ । ମୁଁ ପ୍ରାଦେଶିକ କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ସମ୍ପାଦକ ଥାଇ ଲେଖିଥିଲି ‘‘ଆମେ ବିଶ୍ୱାସ କରୁଛେ ଯେ କଂଗ୍ରେସକୁ ମଜଭୁତ କରିବାକୁ ହେବ ଏବଂ ସେଥିଲାଗି ପ୍ରାଣପଣେ ଲାଗିଛେ । ଏପରିକି ଆମେ ଅନ୍ୟ ସକଳ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଗୌଣ ବୋଲି ଧରିଛେ। ଏ ସବୁ ସତ୍ୱେ କଂଗ୍ରେସ ନେତୃବୃନ୍ଦଙ୍କର ଅଭିଯୋଗ ଯେ କଂଗ୍ରେସ ସୋସାଲିଷ୍ଟ ପାର୍ଟି କଂଗ୍ରେସକୁ ଦୁର୍ବଳ କରୁଛି । ଆମେ ଜାଣୁ ଆମେ ଯାହା କରୁଛେ ତାହା ଠିକ୍‌ ଏବଂ ଆଶା କରୁଛୁ ଯେ ଅବଶେଷରେ କଂଗ୍ରେସ ଲୋକେ ଆମ ଆନ୍ତରିକତାରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରିବେ ଏବଂ ଆମକୁ ସମର୍ଥନ ଦେବେ । ମାତ୍ର ଆମର ଅଭିଜ୍ଞତା ହେଲାଣି ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର । କଂଗ୍ରେସ ନେତୃତ୍ୱ ଦୃଢ଼ଭାବରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଗାନ୍ଧିଜୀ ଓ ଜବାହାରଲାଲ୍‌ଙ୍କର ପ୍ରଭାବ ଏତେ ଅଧିକ ଯେ ତାଙ୍କର ଟିକିଏ ବିରାଗ ମନୋଭାବର ଇଙ୍ଗିତରେ କଂଗ୍ରେସ ଲୋକେ ଆମ ସହ ମିଳାମିଶା କରିବାକୁ ବି ଆସୁନାହାନ୍ତି । ଖୋଲା ମନରେ ବିଚାର କରିବାର ବାୟୁମଣ୍ଡଳ ନାହିଁ । ସର୍ଦ୍ଦାର ପଟେଲ ବି ଏକ ଗୋଷ୍ଠୀ ଗଠନ କରିଛନ୍ତି; ମାତ୍ର ତାଙ୍କ ଭିତରେ ଓ ଆମ ଭିତରେ ପ୍ରଭେଦ ହେଉଛି – ସେ ଗାନ୍ଧୀ ନାମ ଧରି ଚାଲିଛନ୍ତି । ତେଣୁ ତାଙ୍କୁ କେହି ପ୍ରଶ୍ନ କରୁନାହାନ୍ତି । ମହତାବ ବି ଓଡ଼ିଶା ରେ ସେମିତି ଗୋଷ୍ଠୀ ଗଢ଼ିଲେଣି । ଆମେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ସହ ଆମର ମତଭେଦକୁ ଛପାଇ ନ ରଖି ଖୋଲା ଭାବରେ କହିବାରୁ ଆମର ଆନୁଗତ୍ୟକୁ ସନ୍ଦେହ କରାଯାଇଛି। ଏପରି ଅବସ୍ଥାରେ କଂଗ୍ରେସ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଭିତରେ ଆମେ ପଛକେ ରହିଯିବା, ତହିଁରୁ କର୍ମକର୍ତ୍ତା ହେବା ଉଚିତ୍‌ ନୁହେଁ ।’’

ଜୟପ୍ରକାଶଙ୍କୁ ଏକଥା ଜଣାଇ ଦେଇ ଏଠାରେ କଂଗ୍ରେସ ସୋସାଲିଷ୍ଟ ପାର୍ଟିର ପୁନର୍ଗଠନ କଲି । ଅତି ସୁଖର କଥା ଯେ କେତେକ ପୁରାତନ କଂଗ୍ରେସ ସାଥୀ ଏବଂ ୧୯୪୨ରେ ମୋ ସହ ଆସିଥିବା ଯୁବଶକ୍ତି ଏହି ନୂତନ ଦଳ ଗଠନର ମୂଳପିଣ୍ଡ ହେଲେ ।

ଏଥି ଭିତରେ ବମ୍ବେଠାରେ ୟୁସୁଫ ମେହେରଲୀଙ୍କ ଘରେ ଏକ ବିଧିବଦ୍ଧ ବୈଠକ ବସିଲା । ଜବାହାରଲାଲ ନେହେରୁ ଅନୁରୋଧ ଜଣାଇଥାନ୍ତି ଡକ୍ଟର ରାମମନୋହର ଲୋହିଆଙ୍କୁ କଂଗ୍ରେସର ଜେନେରାଲ ସେକ୍ରେଟାରୀ ଭାବରେ ମନୋନୀତ କରିବା ନିମନ୍ତେ । ମାତ୍ର କେହି କଂଗ୍ରେସର କୌଣସି ପଦବୀ ନେବେ ନାହିଁ ବୋଲି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହେବାରୁ ଲୋହିଆ ତାଙ୍କ ଅନିଚ୍ଛା ଜଣାଇଦେଲେ। ସାରା ଭାରତରେ ପୁଣି କଂଗ୍ରେସ ସୋସାଲିଷ୍ଟ ପାର୍ଟି ନୂତନ ଉତ୍ସାହରେ ସଂଗଠିତ ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରିଦେଲା।

ଏଣେ ରାଜନୀତିକ ଦିଗ୍‌ବଳୟରେ ବହୁ ଦ୍ରୁତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲା । ସିମ୍‌ଲା କଥାବାର୍ତ୍ତା ଚାଲିବା ପରେ ସରକାରୀ ମନୋଭାବ ମଧ୍ୟ ଟିକିଏ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲାପରି କାର୍ଯ୍ୟରେ ଦେଖାଦେଲା । ପଣ୍ଡିତ ଜବାହାରଲାଲ୍‌ ନେହେରୁଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ମୁସ୍‌ଲିମ୍‌ ଲିଗ୍‌ ଓ କଂଗ୍ରେସ ପ୍ରତିନିଧିଙ୍କୁ ଘେନି ଗଠନ କରାଯାଇଥିବା ନୂତନ କେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରଶାସନିକ କାର୍ଯ୍ୟ ନିର୍ବାହିକା ପରିଷଦ ପୂର୍ବରୁ ଗୋଟିଏ ଦୁଇଟି ଘଟଣା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଦିଏ । ଗୋଟିଏ ମୋର ନିଜର ଅଭିଜ୍ଞତା, ଦ୍ୱିତୀୟରେ ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ । ସିମଳା କଥାବାର୍ତ୍ତା ପ୍ରାୟ ଶେଷ ହେବା ବେଳକୁ ସାର୍‌ ହଥର୍ଣ୍ଣ ଲୁଇ ଓଡ଼ିଶାର ଗଭର୍ଣ୍ଣର ଥାଆନ୍ତି । ମୁଁ କୋରାପୁଟ ଜେଲରେ ନିର୍ଜନ କାରାବାସ ଭୋଗ କରୁଥାଏ ଏକ ନିଭୃତ ସେଲ ଭିତରେ । ହଠାତ୍‌ ଜେଲ୍‌ ପରିଦର୍ଶନକୁ ସେ ଗଲେ ଓ ମୋ ନିବାସସ୍ଥଳରେ ଯାଇ ପହଁଚିଲେ । ସାଙ୍ଗରେ ସବୁ ବଡ଼ କର୍ମଚାରୀ, ଗୋରା ଜିଲା ମାଜିଷ୍ଟ୍ରେଟ୍‌ ଓ ଏସ.ପି., ଆଇ.ଜି. ମଧ୍ୟ ଥାଆନ୍ତି । ମତେ ଯାଇ ପଚାରିଲେ, ‘‘ଓହୋ ! ତୁମେ ଏଠି ଏକୁଟିଆ ।’’ ମୁଁ ମୋର କ୍ରୋଧ ସମ୍ଭାଳି ପାରିଲିନାହିଁ । ମୋ ସ୍ଵାସ୍ଥ ନଷ୍ଟ ହୋଇ ଯାଇଥିଲା, ଖୁବ ଭୋଗିଥିଲି, ରକ୍ତବାନ୍ତି କରିଥିଲି, ୪୫ ପାଉଣ୍ଡ କମିଯାଇଥିଲି । ମୁଁ ବିରକ୍ତ ହୋଇ ବଡ଼ ରୁକ୍ଷ ଭାଷାରେ ଜବାବ ଦେଲି, ‘‘You have made a great discovery’’, ଆହା, କେତେ ବଡ଼ ଆବିଷ୍କାର କଲ ! ତୁମେ ମତେ ଏଠି ବନ୍ଦୀ କରି ଏକୁଟିଆ ରଖିଛ । ସାଙ୍ଗସାଥୀ ଦିଆଯାଉନାହିଁ । ଅସୁସ୍ଥତା ପରୀକ୍ଷା କରିବା ନିମନ୍ତେ କଟକ ବି ପଠାଯାଉନାହିଁ । ବ୍ରିଟିଶ୍‌ ସରକାରର ମତେ ମାରିଦେବା ନିମନ୍ତେ ଚେଷ୍ଟା । ଆଉ ତୁମେ କିଛି ଜାଣିନାହଁ !

ଲୁଇ ଏ ଜବାବ ପାଇ ଟିକେ ନଷ୍ପ୍ରଭ ହୋଇଗଲେ । ଗୋରା ଏସ୍‌.ପି ଓ ମାଜିଷ୍ଟ୍ରେଟ୍‌ ତମ ତମ ହୋଇ ମୋ ଉପରକୁ ହାତ ଉଠାନ୍ତି କି ନଉଠାନ୍ତି ।

ଏମିତି ସମୟରେ ମୁଁ କହିଲି – ଜେଲ୍‌ ହସ୍‌ପିଟାଲକୁ ଯାଇ ମୋର ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟର ବିବରଣୀ ଦେଖ । ଏକ୍‌ସ-ରେ ଲାଗି ମତେ କଟକ ପଠାଇବା ପ୍ରସ୍ତାବକୁ ଖାଲି ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରାଗଲା ନାହିଁ – ଯେଉଁ ଜେଲ୍‌ ସୁପରୀଟେଣ୍ଡେଣ୍ଟ ମୋ ଅବସ୍ଥା ଦେଖି ଏପରି ସୁପାରିଶ୍‌ କଲେ ତାଙ୍କର ବଦଳି ହୋଇଗଲା ସିନା ମୋର ବଦଳି ହେଲା ନାହିଁ ।

ସାର୍‌ ହଥର୍ଣ୍ଣ ଲୁଇ ସେଠୁ ଫେରିବାର ୨୪ ଘଂଟା ଭିତରେ ମୋର କଟକ ହସ୍‌ପିଟାଲକୁ ବନ୍ଦୀ ହିସାବରେ ବଦଳିହେଲା ଏବଂ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ପରୀକ୍ଷା କରାଗଲା । ରାଜନୀତିକ ଅବସ୍ଥା ପରିବର୍ତ୍ତନର ଆଭାସର ଏହା ଏକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ । କଂଗ୍ରେସ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କର ପ୍ରଭାବ ସରକାର ଉପରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭାବରେ ପ୍ରତିବାଦିତ ହେଲା ।

ଦ୍ୱିତୀୟ ଘଟଣାଟି ହେଉଛି ଆହୁରି ରାଜନୀତିକ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ । ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ ସେତେବେଳେକୁ ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ । ଭାରତର ଅନ୍ତରୀଣ ସରକାର ଗଠନ ନିମନ୍ତେ କ୍ଷେତ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତ । ଲର୍ଡ ଓ୍ୱଭେଲ୍‌ଙ୍କୁ ଦୁଇ ତରଫରୁ ତାଲିକା ଦିଆଗଲା। କଂଗ୍ରେସ ତରଫରୁ ନାମ ତାଲିକାରେ ଶରତ ବୋଷଙ୍କ ନାମ ଥିଲା । ତାଙ୍କୁ ବାଦ୍‌ ଦେଇ ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବଙ୍କ ନାମ ସରକାର ତରଫରୁ ଘୋଷଣା କରାଗଲା ।

ସର୍ଦ୍ଦାର ପଟେଲ ପାର୍ଲିଆମେଣ୍ଟରୀ ବୋର୍ଡ଼ର ଚେୟାରମେନ୍‌ ଥିଲେ । ଏହା କଂଗ୍ରେସର ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ବ୍ୟାପାରରେ ଅଯଥା ହସ୍ତକ୍ଷେପ ବୋଲି ଆକ୍ଷେପ କରି ଏ ନାମ ତାଲିକା କଂଗ୍ରେସ ଗ୍ରହଣ କରି ନପାରେ ବୋଲି ସର୍ଦ୍ଦାର ପଟେଲ ଧମକ ଦେଲେ।

ସ୍ୱରାଜ୍ୟ ଆଶ୍ରମରେ ମହତାବଙ୍କ କୋଠିରେ ମୁଁ ତାଙ୍କ ପାଖରେ ବସିଥିଲି; ହଠାତ୍‌ ସର୍ଦ୍ଦାରଙ୍କର ଟେଲିଫୋନ୍‌ ଆସିଲା । ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ହେଲା – କଂଗ୍ରେସର ଶୃଙ୍ଖଳାରକ୍ଷା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତୁମେ ସାଙ୍ଗେ ସାଙ୍ଗେ ଏଥିରୁ ଇସ୍ତଫା ଦିଅ । ମହତାବ ମଧ୍ୟ ଏକ ଶୃଙ୍ଖଳିତ କଂଗ୍ରେସ ଲୋକ ହିସାବରେ ଏଥିରୁ ପଦତ୍ୟାଗ କଲେ । କଂଗ୍ରେସର ମର୍ଯ୍ୟାଦା ରକ୍ଷାହେଲା । କଂଗ୍ରେସର ସମ୍ମତି ରହିଥିବା ତାଲିକାକୁ ହିଁ ଗ୍ରହଣ କରିବା ନିମନ୍ତେ ବ୍ରିଟିଶ୍‌ ସରକାର ବାଧ୍ୟ ହେଲା ।

କ୍ଷମତା ହାତକୁ ପୁରା ନ ଆସୁଣୁ କଂଗ୍ରେସ ଲୋକେ କିପରି ପଦବୀ ପାଇବା ଲାଗି ବ୍ୟାକୁଳ ହୁଅନ୍ତି ଏବଂ କଂଗ୍ରେସ କର୍ମକର୍ତ୍ତାଙ୍କ ଅଗୋଚରରେ କାରସାଦି କରିପାରନ୍ତି, ଏହାଥିଲା ତାହାର ଏକ ନମୁନା ।

ମୋ ଜୀବନ ସଂଗ୍ରାମ, ସୁରେନ୍ଦ୍ରନାଥ ଦ୍ୱିବେଦୀ, ଗ୍ରନ୍ଥମନ୍ଦିର, କଟକ,୧୯୮୪ ପୃଷ୍ଠା-୧୨୯ରୁ୧୫୦

ଦ୍ୱିତୀୟ ମହାଯୁଦ୍ଧ ପୂର୍ବରୁ କଂଗ୍ରେସର ଲକ୍ଷ୍ୟ

ଇଂରେଜ ରାଜତ୍ୱ ଅଧୀନସ୍ଥ ଭାରରେ The Government of India Act 1935 ଅନୁସାରେ ୧୯୩୬-୩୭ ରେ ନିର୍ବାଚନ ହୋଇ ଓଡ଼ିଶା, ବିହାର, ୟୁପି, ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ ଓ ମାଡ଼୍ରାସ ପ୍ରଦେଶମାନଙ୍କରେ କଂଗ୍ରେସ ଦଳ ନିର୍ବାଚନ ଜିତି ୧୯୩୭ ଜୁଲାଇ ଶେଷସୁଦ୍ଧା ମନ୍ତ୍ରିମଣ୍ଡଳ ଗଢ଼ିଥାଏ, ପୁଣି ଆଉ ଚାରିଟି ପ୍ରଦେଶରେ ଯଥା ବମ୍ବେ, ବଙ୍ଗଦେଶ,ଆସାମ, ଉତ୍ତର-ପଶ୍ଚିମ ସୀମାନ୍ତ ପ୍ରଦେଶ, - କଂଗ୍ରେସ ଦଳର ସଂଖ୍ୟା ସବୁଠୁ ବେଶି ଥାଏ ଓ ମିଳିତ ମନ୍ତ୍ରିମଣ୍ଡଳ ହୋଇଥାଏ, ଯଦିଚ ସିନ୍ଧୁ ଓ ପଞ୍ଜାବରେ ଏହା ସଂଖ୍ୟାନ୍ୟୁନ ଥାଏ। ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ ୟୁରୋପରେ ଯୁଦ୍ଧର ମେଘ ଦେଖାଦେଲା,ଜର୍ମାନୀର ଅଭ୍ୟୁଦୟ ଯୋଗୁଁ। କିନ୍ତୁ ସେତେବେଳେ ବି, ଯେତେବେଳେ ପ୍ରକୃତରେ ଯୁଦ୍ଧ ଲାଗି ନ ଥିଲା, - କଂଗ୍ରେସର ମତ ଥିଲା ଯେ ସାମ୍ରାଜ୍ୟବାଦୀ ଯୁଦ୍ଧ ସହିତ ଭାରତ କୈାଣସି ସମ୍ପର୍କ ରଖିବ ନାହିଁ, ତାକୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବ ନାହିଁ। ତା ପୂର୍ବରୁ ୧-୩-୩୬ରେ ଲକ୍ଷ୍ନୈା କଂଗ୍ରେସ ଅଧିବେଶନରେ ତାର ସଭାପତି ପଣ୍ଡିତ ନେହେରୁ ତାହା ଘୋଷଣା କରିଥିଲେ ଓ ନିର୍ବାଚନ ବେଳେ କଂଗ୍ରେସ ଇସ୍ତାହାରରେ ସେହି ମତ ଘୋଷଣା କରାଯାଇଥିଲା। କଂଗ୍ରେସର ଚିର ଆକାଙ୍‌କ୍ଷିତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଥାଏ ଆଗ ଭାରତର ସ୍ୱାଧୀନତା।

ଦ୍ୱିତୀୟ ମହାଯୁଦ୍ଧ ସମୟ-ଯୁଦ୍ଧ ପ୍ରତି କଂଗ୍ରେସର ମନୋଭାବ

ପ୍ରକୃତରେ ଦ୍ୱିତୀୟ ମହାଯୁଦ୍ଧ ୧-୯-୩୯ରୁ ଲାଗିଗଲା, ଯେତେବେଳେ ଜର୍ମାନୀ ପୋଲାଣ୍ଡ ଆକ୍ରମଣ କଲା। ୩-୯-୩୯ ରେ ଇଂଲଣ୍ଡ ଜର୍ମାନୀ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଯୁଦ୍ଦ ଘୋଷଣା କଲା। ଦ୍ୱିତୀୟ ପୃଥିବୀ –ମହାଯୁଦ୍ଧରେ ‘ମିତ୍ରଶକ୍ତି’ ଲିପ୍ତ ହେଲେ, ଭାରତ ଇଂରେଜ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ଅଂଶ ବିଶେଷ ହୋଇ ରହିଥିଲା, ତାର ସ୍ୱାଧୀନ ରାଜନୈତିକ ସତ୍ତା ନ ଥିଲା,ତେଣୁ ଭାରତ ମଧ୍ୟ ଇଂରେଜ ପଟେ ରହି ଯୁଦ୍ଧରେ ପଶିଲା ବୋଲି ଇଂରେଜ ସରକାର ଧରିନେଲେ, ଓ ଯୁଦ୍ଧରେ ଜିଣିବା ସକାଶେ ଭାରତରୁ ଧନ,ଜନ,ସାହାଯ୍ୟସହାନୁଭୂତି ଆଦି ନାନା ପ୍ରକାର ସାହାଯ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବାକୁ ତତ୍‌ପର ହେଲେ। କିନ୍ତୁ କଂଗ୍ରେସ ତା ମତ ଓ ନୀତିରେ ଅଟଳ ରହିଲା ଯେ ଏ ଯୁଦ୍ଧ ଭାରତବାସୀ ଚାହିଁନାହାନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କର ଏ ଯୁଦ୍ଧ ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ନାହିଁ, ଭାରତକୁ ଆଗ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦିଆଯାଉ, ତାପରେ ତାକୁ ବୁଝାଇ ଦିଆଯାଉ ଯେ ଏ ଯୁଦ୍ଧରେ ପଶିବା ଆବଶ୍ୟକ କଣ। ଭାରତ ସ୍ୱାଧୀନ ହୋଇସାରି ଯଦି ଭାବିବ ଯେ ଏ ଯୁଦ୍ଧରେ ପଶିବା ଦରକାର ତେବେ ଯାଇ ପଶିବ। ଯଦି ଯୁଦ୍ଧର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାମ୍ରାଜ୍ୟବାଦୀଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଅଧିକୃତ ପରଦେଶ ଉପରେ ନିଜର ଦଖଲଭୋଗ ଅତୁଟ ରଖିବା, ନିଜ ଧନସମ୍ପଦ ସ୍ୱାର୍ଥ ବଢ଼ାଇବା। ତେବେ ଏ ଯୁଦ୍ଧ ସହିତ ଭାରତର ଆଦୈା ସଂପୃକ୍ତ ହେବା କଥା ନୁହେଁ। ଯଦିବା ଭାରତ ଏ ଯୁଦ୍ଧରେ ମିତ୍ରଶକ୍ତିଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରିବ, ବିନା ଇଂରେଜ କବଳରୁ ମୁକ୍ତ ହୋଇ ‘ସ୍ୱାଧୀନ’ ଘୋଷିତ ନ ହେବାଯାକେ ସେପରି ନିଷ୍ପତି ନେବା ଓ ସାହାଯ୍ୟ ଦେବା ତା ପକ୍ଷରେ ସମ୍ଭବ ହେବ ବା କିପରି? ଭାରତକୁ ସ୍ୱାଧୀନତା ନ ମିଳୁଣୁ ଭାରତ ଏ ଯୁଦ୍ଧରେ ଇଂରେଜ ପକ୍ଷକୁ କୈାଣସି ପ୍ରକାର ସାହାଯ୍ୟ ଦେବ ନାହିଁ, ଏଇଆ ହେଲା ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ କଂଗ୍ରେସର ମତ। ତାପରେ ଯୁଦ୍ଧ ଲାଗିଗଲା ମାତ୍ରେ ଏହି ମର୍ମରେ କଂଗ୍ରେସ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଦେଶର କଂଗ୍ରେସ ମନ୍ତିମଣ୍ଡଳକୁ ଲିଖିତ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଲେ ଓ ଆହୁରିମଧ୍ୟ ଲେଖିଲେ ଯେ ସେମାନେ ଦରକାର ପଡ଼ିଲେ ଇସ୍ତଫା ଦେବା।

ଅବଶ୍ୟ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ଓ ପଣ୍ଠିତ ନେହେରୁ ଉଭୟଙ୍କର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବେ ଇଂଲାଣ୍ଡ ପ୍ରତି କିଛି ମମତା ଓ ସହାନୁଭୂତି ଥିଲା। ପଣ୍ଡିତ ନେହେରୁ ତ ଆଗ ଆଗ କହୁଥିଲେ ଯେ ଭାରତ ସର୍ବତୋଭାବେ ଇଂରେଜ୍‌ ପକ୍ଷକୁ ପୂରା ସାହାଯ୍ୟ କରିବା ଉଚିତ୍‌ କାରଣ ତାହେଲେ ଡେମୋକ୍ରେସିକୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବା ହେବ। ଶ୍ରୀ ସୁଭାଷଚନ୍ଦ୍ର ବୋଷ ଏ ମତର ବିରୋଧ କରୁଥିଲେ। ସେ ଚାହୁଁ ଥିଲେ ସାହାଯ୍ୟ ଦେବା କଥା ତ ଆଦୈା ଉଠୁ ନାହିଁ, ବରଂ ଏଇ ବେଳ ଯେତେବେଳେ ଗଣଆନ୍ଦୋଳନ ଚଳାଇ ଇଂରେଜ୍‌ ବିରୁଦ୍ଧରେ ବିଦ୍ରୋହ କରି ସ୍ୱାଧୀନତା ହାସଲ କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ।

କଂଗ୍ରେସ ଉପର ମହଲ କଂଗ୍ରେସ ନୀତିରେ ଅଟଳ ରହିଲେ, କାହାରି ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ମତଦ୍ୱାରା ନିଜ ନୀତିରୁ ଓହରିଲେ ନାହିଁ। ୧୫-୯-୩୯ରେ କଂଗ୍ରେସ ଓ୍ୱାର୍କିଂ କମିଟି ଗୋଟିଏ ଦୀର୍ଘ ପ୍ରସ୍ତାବ ଗ୍ରହଣ କଲେ, ପଣ୍ଡିତ ନେହେରୁ ତାକୁ ଚିଠା କରିଥିଲେ। ତହିଁରେ ଫାସିଜିମ୍‌, ନାଜିଜିମ୍‌, ଜର୍ମାନୀର ପୋଲାଣ୍ଡ ଆକ୍ରମଣର ତୀବ୍ର ନିନ୍ଦା କରାଯାଇଥିଲା। କିନ୍ତୁ ଭାରତର ମତ ନ ଦେଇ ବଡ଼ଲାଟ ଯେ ଯୁଦ୍ଧ ଘୋଷଣା କରିଦେଲେ, ନାନା ଆଇନ୍‌ ଅର୍ଡିନାନସ କଲେ, ସେଥିପାଇଁ ମଧ୍ୟ ଗଭୀର କ୍ଷୋଭ ଓ ଉଦ୍‌ଗେବ ପ୍ରକାଶ କଲେ। “ଏକମାତ୍ର ଭାରତର ଜନତାହିଁ ଶାନ୍ତି ଓ ଯୁଦ୍ଧ ବିଷୟରେ ନିଷ୍ପତି ନେଇପାରିବେ”, ତହିଁରେ ଲେଖାଗଲା ‘‘ ସାମ୍ରାଜ୍ୟବାଦୀ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ତାଙ୍ଗର ସମ୍ବଳ ଶୋଷିତ ହେଉ, ବିନିଯୁକ୍ତ ହେଉ ଏହା ସେମାନେ କରାଇ ଦେଇ ନ ପାରନ୍ତି। ଯଦି ସହଯୋଗ ଲୋଡ଼ା, ତା ହେବ ସମାନ ସମାନଙ୍କ ଭିତରେ, ଦୁଇପକ୍ଷର ରାଜିରେ ଓ ସେହିଭଳି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯାହା ଦୁଇପକ୍ଷଙ୍କ ମନଃପୂତ। କୁହାଯାଉଛି, ଏ ଯୁଦ୍ଧଟା ଡେମୋକ୍ରାସି ସମ୍ପର୍କୀୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ସକାଶେ, କିନ୍ତୁ ଯେତେବେଳେ ଭାରତକୁ ସେ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦିଆଯାଉ ନାହିଁ ବରଂ ଯେଉଁ ଅଳ୍ପ ଟିକିଏ ଅଛି ତାହା ଛଡ଼ାଇ ନିଆଯାଉଛି, ଭାରତ ସେପରି ଯୁଦ୍ଧ ସହିତ କୈାଣସି ସମ୍ପର୍କ ରଖିବ ନାହିଁ।.... ଯଦି ଏ ଯୁଦ୍ଧର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହୁଏ ସାମ୍ରାଜ୍ୟବାଦୀଙ୍କ ସମ୍ପତ୍ତି, ଦଖଲ, କଲୋନି, ନିହିତ ସ୍ୱାର୍ଥ,ନାନା ପ୍ରକାର ଲାଭ ସୁବିଧା ଆଦି ରକ୍ଷା କରିବା ତେବେ ଭାରତର ତା ସହିତ କୈାଣସି ସମ୍ପର୍କ ଥାଇ ନ ପାରେ।’’...

୧୦-୧୦-୩୯ରେ ଅ:ଭାକ:କ ଏ ଘୋଷଣାକୁ ସମର୍ଥନ ତ କଲେ, ଆହୁରି କହିଲେ, ‘‘ଇଂରେଜ ସରକାର ଭାରତକୁ ସ୍ୱାଧୀନ ବୋଲି ଘୋଷଣା କରନ୍ତୁ ଓ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ, ଯେତେ ଅଧିକ ପରିମାଣରେ ସମ୍ଭବ, ସେତେ ଅଧିକ ପରିମାଣରେ ତାର ସ୍ୱାଧୀନତା କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରନ୍ତୁ।’’

କଂଗ୍ରେସ ଓ ମୁସଲିମ୍‌ ଲିଗ୍‌

ଜିନ୍ନାଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱ ମୁସଲିମ୍ ଲିଗ୍‌ କଂଗ୍ରେସର ବିରୋଧ କରୁଥାଏ। ୧୯୩୭ର ନିର୍ବାଚନ ପରଠୁଁ ଏ ବିରୋଧ ବଢ଼ି ଯାଇଥିଲା। କଂଗ୍ରେସ ପ୍ରତି ମୁସଲିମ୍ ଲିଗର ସନ୍ଦେହ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା। ୟୁ.ପି.(ଉତ୍ତର ପ୍ରଦେଶ) ର ମନ୍ତ୍ରିମଣ୍ଡଳ ଗଢ଼ିବା ବେଳୁଁ। ନିର୍ବାଚନ ପୂର୍ବରୁ କଂଗ୍ରେସ ଓ ଲିଗ୍‌ ଭିତରେ ଏକ ପ୍ରକାର ବୁଝାମଣା ଥିଲା ଯେ କଂଗ୍ରେସ ଜିତିଲେ ୨ଜଣ ମୁସଲିମ୍‌ ଲିଗ୍‌ ଲୋକଙ୍କୁ ମନ୍ତ୍ରିମଣ୍ଡଳରେ ସ୍ଥାନ ଦେବ। କିନ୍ତୁ ଜିତିଲା ପରେ କଂଗ୍ରେସ କହିଲା ଯେ ତା ସେ କରିବ ଯଦି ୟୁପି ବିଧାନସଭାରେ ‘ମୁସଲିମ୍‌ ଲିଗ୍‌’ର ସଭ୍ୟମାନେ କଂଗ୍ରେସ ପାର୍ଟିରେ ସାମିଲ୍‌ ହୋଇଯିବେ ଓ ସେ ବିଧାନସଭାରେ ‘ମୁସଲିମ୍‌ ଲିଗ୍‌’ ବୋଲି ଗୋଟିଏ ଅଲଗା ଦଳ ରହିବ ନାହିଁ, ତେବେ। ମୁସଲିମ୍‌ ଲିଗ୍‌ ରାଜିତ ହେଲା ନାହିଁ। ସେହି ସମୟରୁ ତାର ଧାରଣା ବଦ୍ଧମୂଳ ହେଲା ଯେ ମୁସଲମାନ ବୋଲି ଗୋଟିଏ ସ୍ୱରନ୍ତ୍ର ସଂପ୍ରଦାୟ ହିସାବରେ ଭାରତରେ ତାର ଭବିଷ୍ୟତ କିଛି ନାହିଁ। ସେହି ସମୟରୁ ସେ ହେଲା କଂଗ୍ରେସର ଶତ୍ରୁ। ଇଲେକସନ୍‌ ସରୁ ସରୁ ସେ ମୁସଲମାନମାନଙ୍କୁ ମତାଇବାକୁ ଲାଗିଲେ ଯେ ମୁସଲିମ ଲିଗ୍‌ ବାନା ତଳେ ଏକାଠି ନହେଲେ ହିନ୍ଦୁ ପ୍ରଧାନ ଭାରତରେ ସେମାନଙ୍କର ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଧର୍ମ ଓ ଆଚାର ଅନୁସାରେ ଯେଉଁ ଅଲଗା ସଂପ୍ରଦାୟ ତାର ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ସତ୍ତା ରହିବ ନାହିଁ। ତେଣୁ ଯାହାପଛେ ହେଉ ତାଙ୍କ ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ସଂଗଠନକୁ ଟାଣୁଆ କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ। ସେ କହିବାକୁ ଲାଗିଲେ ଯେ, ମୁସଲମାନମାନଙ୍କ ହିତାହିତ ବିଷୟରେ ଯାହାକିଛି ନିଷ୍ପତି ହେବ ତାକୁ କରିବାକୁ ଲିଗ୍‌ ହିଁ ହକ୍‌ଦାର, ଆଉ କେହି ନୁହେଁ। ମୁସଲମାନମାନେ ଯାହା କଂଗ୍ରେସକୁ ସମର୍ଥନ କରି ଆସିଥିଲେ, ଏଣିକି ଜିନ୍ନାଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ହିଁ ଅନେକ ମିଶିଲେ ଓ ସେମାନଙ୍କର ସେ ଅବିସମ୍ବାଦୀ ପ୍ରତିନିଧିରୂପେ ଗଣ୍ୟ ହେବାକୁ ଲାଗିଲେ। କ୍ରମେ ଜିନ୍ନା ଲୋଡ଼ିବାକୁ ଲାଗିଲେ ଭାରତର ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଭିତରେ ମୁସଲମାନ ଗୋଷ୍ଠୀ ପାଇଁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଓ ଆସନ ଓ ୧୯୪୦ ମାର୍ଚ୍ଚରେ ଲାହୋରରେ ମୁସ୍‌ଲିମ୍ ଲିଗ୍‌ର ଅଧିବେଶନରେ ଲକ୍ଷେ ସଭ୍ୟଙ୍କ ଆଗରେ ପ୍ରସ୍ତାବ ପାଶ୍‌ କରାଇଲେ ଯେ ଯେଉଁ ଯେଉଁ ଅଞ୍ଚଳ ମୁସଲମାନ ବହୁଳ ଓ ଲଗାଲଗି ତାକୁ ଏକାଠି କରି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଓ ସ୍ୱାଧୀନ ରାଜ୍ୟ କରାଯାଉ, - ପଦେ କଥାରେ, ଭାରତ ଭାଗ ଭାଗ ହେଉ। ୧୯୩୦ରେ ମୁସଲିମ୍‌ ଲିଗ୍‌ ର ଆଲାହବାଦ ଅଧିବେଶନରେ କବି ଇକ୍‌ବାଲ୍‌ ସଭାପତି ଥାଇ ‘ପାକିସ୍ତାନ’ ନାଁ ପ୍ରଥମେ ବାହାର କରିଥିଲେ ଓ ରହମତ୍‌ ଆଲି ବୋଲି ଜଣେ ଯୁବକଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଅଳ୍ପ କେତେଜଣ ଯୁବକ ଗୋଟାଏ ‘ପାକିସ୍ତାନ ଜାତୀୟ ଆନ୍ଦୋଳନ’ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ଓ ବିବିଧ ମୁସଲମାନ ବହୁଳ ପ୍ରଦେଶଙ୍କୁ ଏକାଠି କରି ଗୋଟିଏ ‘ପାକିସ୍ତାନ ଫେଡ଼େରେସନ୍‌’ କରାଯାଉ ବୋଲି ପ୍ରସ୍ତାବ ଦେଲେ। ମୁସଲିମ୍‌ ନେତାମାନ ଏ ପ୍ରସ୍ତାବରେ କାନ ଦେଇ ନ ଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ୧୯୪୦ମାର୍ଚ୍ଚରେ ଲିଗ୍‌ର ପ୍ରସ୍ତାବ ପରଠୁଁ ସେଭଳି ଦାବି ବାସ୍ତବ ହୋଇଉଠିଲା।

କଂଗ୍ରେସ ଓ ଇଂରେଜ ସରକାର

ସେପଟେମ୍ବର ୧୫, ୧୯୩୯ରେ ଯେମିତି କଂଗ୍ରେସ ଓ୍ୱାର୍କିଂ କମିଟି ଭାରତର ସ୍ୱାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ଉପରେ ଜୋର୍‌ ଦେଲେ; ସେମିତି ୧୮ ତାରିଖରେ ମୁସଲିମ୍‌ ଲିଗ୍‌ ପ୍ରସ୍ତାବ ପାଶ୍‌ କଲେ ଯେ ଯଦି ତାଙ୍କର ଯୋଡ଼ିଏ ସର୍ତ୍ତ ପୂରଣ ହେବ ତେବେ ସେମାନେ ଯୁଦ୍ଧରେ ସରକାରଙ୍କୁ ସବୁ ପ୍ରକାର ସାହାଯ୍ୟ ଦେବେ; (୧) କଂଗ୍ରେସ ଶାସିତ ପ୍ରଦେଶମାନଙ୍କରେଯେମିତି ମୁସଲମାନମାନଙ୍କୁ ନ୍ୟାୟ ମିଳିବ ଓ ନ୍ୟାୟୋଚିତ ବ୍ୟବହାର ମିଳିବ ତାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିବେ(୨)ମୁସଲିମ୍‌ ଲିଗ୍‌ ରାଜି ନ ହେଲେ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ଭାରତରେ ସାମ୍ବିଧାନିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଉନ୍ନତି ବିଷୟରେ କୈାଣସି ଘୋଷଣା କରିବେ ନାହିଁ କି କୈାଣସି ନୂଆ ସାମ୍ବିଧାନିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିବେ ନାହିଁ ବୋଲି ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦେବେ।

ପ୍ରଦେଶମାନଙ୍କରେ କଂଗ୍ରେସ ମନ୍ତ୍ରିମଣ୍ଡଳମାନଙ୍କ ଇସ୍ତଫା

୧୦-୧୦-୩୯ରେ ଅ:ଭା:କ:କ ସରକାର ଭାରତକୁ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦିଆଯିବା ଘୋଷଣା କରନ୍ତୁ ବୋଲି ପ୍ରସ୍ତାବ ପାଶ୍ କଲାପରେ ୧୭-୧୦-୩୯ରେ ବଡ଼ଲାଟ ଲଡ଼୍‌ ଲିନ୍‌ ଲିଥ୍‌ ଗୋ ବିବୃତ୍ତିଟିଏ ପ୍ରକାଶ କଲେ ଯେ ୧୯୩୫ର ଗଭର୍ଣ୍ଣମେଣ୍ଟ ଅଫ୍‌ ଇଣ୍ଡିଆ ଆକଟରେ ଯେତିକି ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଛି ବର୍ତ୍ତମାନ ପାଇଁ ତାଠୁ ଆଉ ଅଧିକ କିଛି ମିଳିବ ନାହିଁ ଓ ଯୁଦ୍ଧ ସରିଲେ ଦେଖାଯିବ। ତାଙ୍ଗର ଏ ଘୋଷଣାରେ କଂଗ୍ରେସ ନିରାଶ ହେଲେ, ଓ୍ୱାର୍କିଂ କମିଟି ନିଷ୍ପତ୍ତି କଲେ ଯେ ଏହା ଅର୍ଥ ଇଂରେଜର ସାମ୍ରାଜ୍ୟବାଦୀ ନୀତିକୁ ଅକ୍ଷୁର୍ଣ୍ଣ ରଖିବା। ସେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଦେଶର କଂଗ୍ରେସ ମନ୍ତ୍ରିମଣ୍ଡଳମାନଙ୍କୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଲେ ଯେ ସେମାନେ ଇସ୍ତଫା ଦିଅନ୍ତୁ। ସେହି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଅନୁସାରେ ୧୯୩୯ରେ ଅକଟୋବର ୨୭ରୁ ୧୫ ନଭେମ୍ବର ଭିତରେ ପ୍ରାଦେଶିକ କଂଗ୍ରେସ ମନ୍ତ୍ରିମଣ୍ଡଳମାନେ ଇସ୍ତଫା ଦେଲେ।

ଯୁଦ୍ଧ ବିରୁଦ୍ଧରେ କଂଗ୍ରେସର ପ୍ରତିବାଦ ଓ ଭାରତ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦାବୀ

୧୯୪୦ ମାର୍ଚ୍ଚ ମାସ ୧୯ ଓ ୨୦, ରାମଗଡ଼ କଂଗ୍ରେସ ଅଧିବେସନରେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରସ୍ତାବ ଗୃହୀତ ହେଲା,ମୈାଲାନା ଆଜାଦ୍‌ ସଭାପତି ଥିଲେ। ଭାରତର ଲୋକଙ୍କୁ ନ ପଚାରି ଭାରତକୁ ‘ଯୁଦ୍ଧରେ ବ୍ୟପୃତ’ ବୋଲି ଇଂରେଜ ସରକାର ଘୋଷଣା କରିଥିବାରୁ ତା ବିରୁଦ୍ଧରେ ଏ ପ୍ରସ୍ତାବରେ ଘୋର ପ୍ରତିବାଦ କରାଗଲା। ଘୋଷଣା କରାଗଲା ଯେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ୱାଧୀନତା ଛଡ଼ା ଆଉ କିଛି ଗ୍ରହଣୀୟ ନୁହେଁ ଓ ସାବାଳକ୍‌ ଭୋଟ ପ୍ରଥା ଦ୍ୱାରା ଗୋଟିଏ Constituent Assembly ଗଢ଼ିଲେ କେବଳ ସେହି କନଷ୍ଟିଚୁଏଣ୍ଟ ଆସେମ୍ବିଲିର ହିଁ ଅଧିକାର ରହିବ ଯେ ସେ ପୃଥିବୀର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦେଶ ସହିତ ଭାରତର ସମ୍ପର୍କ କଣ ରହିବ ତା ସ୍ଥିର କରିବ, ସେ ଅଧିକାର ଅନ୍ୟ କାହାରି ନାହିଁ, ( ଇଂରେଜ ସରକାରର ନାହିଁ)।

୧୯୪୦ଜୁଲାଇ ୩ ଓ ୭ ରେ ଦିଲ୍ଲୀରେ କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ଅଧିବେଶନରେ ପୁଣି ସେହି ରାମଗଡ଼ ପ୍ରସ୍ତାବ ହିଁ ଘୋଷିତ ହେଲା ଓ କେନ୍ଦ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ‘ଜାତୀୟ ସରକାର’ ଗଢ଼ା ହେଉ;ତେବେ ଭାରତର ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପାଇଁ କଂଗ୍ରେସ ପୂରା ଜୋର୍ ଦେଇ ଲାଗିଯିବ ବୋଲି କୁହାଗଲା।

୧୯୪୦ ଜୁଲାଇ ୨୭ ଓ ୨୮ ତାରିଖରେ ପୁନାରେ ଅ:ଭା:କ:କ ଅଧିବେଶନରେ ସେହି ପ୍ରସ୍ତାବ ଗୃହୀତ ହେଲା।

ଜୁନ୍‌ ୧୯୪୦ ବେଳକୁ ମୁସଲିମ୍‌ ଲିଗ୍‌ ପ୍ରତି ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କର ପୂର୍ବର ମନୋଭାବ ବଦଳିଗଲା। ହରିଜନ ପତ୍ରିକାରେ ଲେଖିଲେ ଯେ ମୁସଲିମ୍‌ ଲିଗ୍‌ ଓ କଂଗ୍ରେସ କୈାଣସି ପ୍ରସ୍ତାବରେ ଏକମତ ହେବେ, ଏ ଆଶା ନାହିଁ ଓ ତେଣୁ ସବୁ ଦଳ ରାଜି ହେଲେ ତେବେ ଯାଇ ଭାରତ ପାଇଁ ସାମ୍ବିଧାନିକ ଉନ୍ନତି କରାଯିବ ଏ ଆଶା ବୃଥା। ନାନା ବାଧା ସତ୍ତ୍ୱେ କଂଗ୍ରେସ ବଢ଼ି ବଢ଼ି ଉଠିଛି, ଧୈର୍ଯ୍ୟ ଧରିଲେ ଓ ଦୁର୍ବଳ ନ ହେଲେ ଭାରତର ସ୍ୱାଧୀନତା ସେ ହିଁ ଗ୍ରହଣ କରି ପାରିବ।

ଯୁଦ୍ଧରେ ‘ମିତ୍ରପକ୍ଷ’ ଅବସ୍ଥା ଖରାପ ହୋଇ ଚାଲିଥାଏ। କଂଗ୍ରେସରେ ବାରେମ୍ବାର ଦାବୀ ଦେଖି ବଡ଼ଲାଟ ୧୯୪୦ ଅଗଷ୍ଟ ୮ ରେ ଗୋଟାଏ ନୂଆ ନୀତି ଘୋଷଣା କଲେ। ସେ କହିଲେ ଯେ ଲାଟସଭାରେ ସଭ୍ୟସଂଖ୍ୟା ବଢ଼ିବ,ଗୋଟାଏ ଯୁଦ୍ଧ ପରାମର୍ଶଦାତା କମିଟି ରହିବ, ଯେଉଁମାନେ ସଂଖ୍ୟାନ୍ୟୂନ ସଂପ୍ରଦାୟ, ତାଙ୍କ ସ୍ୱାର୍ଥହାନି ହେଲାଭଳିଆ କୈାଣସି ଶାସନ ପଦ୍ଧତି ହେବ ନାହିଁ, ଯୁଦ୍ଧ ପରେ ଗୋଟିଏ ସର୍ବଭାରତୀୟ ପ୍ରତିନିଧି ମଣ୍ଡଳ ଗଢ଼ା ହୋଇ ନୂଆ ସମ୍ବିଧାନ ତିଆରି ହେବା ଲାଟସାହେବଙ୍କ ଘୋଷଣାରେ କଂଗ୍ରେସ ବା ମୁସଲିମ୍‌ ଲିଗ୍‌ କେହି ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହେଲେ ନାହିଁ। ମୁସଲିମ୍‌ ଲିଗ୍‌ ଭାରତ ଭାଗ ଭାଗ ହେଉ ବୋଲି ଦାବୀ କଲା।

କଂଗ୍ରେସ ନିଷ୍ପତ୍ତି କଲା ଯେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଆଇନ୍‌ ଅମାନ୍ୟ ଗଣ ଆନ୍ଦୋଳନ ପୁଣି ଆରମ୍ଭ କରାଯିବ କିନ୍ତୁ ଗାନ୍ଧିଜୀ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଲେ ଯେ ଆନ୍ଦୋଳନ ସ୍ୱାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ହେବ ତା ନୁହେଁ, ଯୁଦ୍ଧ ବିରୁଦ୍ଧରେ ପ୍ରଚାର କରିବାକୁ ଭାରତର ଲୋକଙ୍କର ଅଧିକାର ଅଛି, ସେହି ଅଧିକାର ସକାଶେ ଆନ୍ଦୋଳନଟା ହେବ। ଆଗ ସେ କହିଲେ ଯେ ସେଇଟା ହେବ ‘ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ’ ଜଣ ଜଣ ହୋଇ ଲୋକ ଯୁଦ୍ଧ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଧ୍ୱନି ଦେବେ, ପରେ ସାନ ସାନ ଦଳ ହୋଇ ଧ୍ୱନି ଦେବେ।

ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ

‘ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ’ ଅକ୍‌ଟୋବର ୧୭, ୧୯୪୦ରେ ଆରମ୍ଭ ହେଲା। ଜଣେ ଧ୍ୱନି ଦେଇ ଗିରଫ ହେଲାମାତ୍ରେ ଆଉ ଜଣେ ଧ୍ୱନି ଦେଇ ଗିରଫ ହେଉଥିଲା। ଧ୍ୱନି ଏତିକି, ‘‘ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କର ଯୁଦ୍ଧ ଉଦ୍ୟମରେ ଧନ ବା ଜନ ଦେଇ ସାହାଯ୍ୟ କରିବା ପାପ।’’ କିଏ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ କରିବେ ତା ତାଲିକା ଗାନ୍ଧିଜୀ ନିଜେ ଦେଖି ମଞ୍ଜୁର କରୁଥିଲେ। ଏଥିରେ ଓଡ଼ିଶାରୁ ପ୍ରାୟ ୫୦୦ ଜଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ କରି ଗିରଫ ହୋଇଥିଲେ, କୋରାପୁଟ ଜିଲ୍ଲାର ସଂଖ୍ୟା ସବୁଠୁଁ ବେଶୀ।

ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ କରିବାକୁ ଗୋପବାବୁ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଲେ, ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଅନୁମତି ମାଗିଲେ। ଗାନ୍ଧିଜୀ ମନାକଲେ ଓ ରଚନାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ତାଙ୍କୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଲେ, ସେ ସେହିପରି କଲେ।

୧୯୪୦ ଡ଼ିସେମ୍ବର ୧୭ରେ ‘ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ’ ବନ୍ଦ କରି ଦିଆଗଲା, ପୁଣି ୧୯୪୧ ଜାନୁଆରୀ ୫ରେ ଆରମ୍ଭ କରାଗଲା, ୨୦ ହଜାରରୁ ବେଶି ଲୋକ ଜେଲ୍‌ ଗଲେ।

ଆଶୁ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦାବୀକୁ ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ ପ୍ରତ୍ୟାଖାନ

ଯୁଦ୍ଧର ଗତି ମିତ୍ରପକ୍ଷଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଯାଉଥାଏ, ବ୍ରିଟେନ୍‌ ଓ ଯୁକ୍ତରାଷ୍ଟ୍ର ଆମେରିକା ‘ଆଟଲାଣ୍ଟିକ୍‌ ଚାର୍ଟର’ବୋଲି ଏକ ଘୋଷଣାରେ କହିଲେ ଯେ ପ୍ରତି ଦେଶର ଲୋକ କି ପ୍ରକାର ଶାସନରେ ଚଳିବେ ତାହା ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ଅଧିକାର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦେଶର ଅଛି, ସେ ଅଧିକାରକୁ ସମ୍ମାନ କରାଯିବ। ଯେଉଁ ଦେଶମାନଙ୍କର ସେ ଅଧିକାର ଓ ସ୍ୱାଧୀନତା ବଳପୂର୍ବକ ଛଡ଼ାଇ ନିଆଯାଇଛି ତାକୁ ପୁଣି ସେମାନଙ୍କୁ ଫେରାଇ ଦେବା ହେଉଛି ଇଂରେଜ ସରକାର ଓ ଯୁକ୍ତରାଷ୍ଟ୍ର ସରକାରଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ। ଏ ଘୋଷଣା ଭାରତବାସୀଙ୍କ ମନରେ ଆଶା ଓ ଉତ୍ସାହ ଖେଳାଇଦେଲା, କିନ୍ତୁ ୧୯୪୧ ସେପ୍‌ଟେମ୍ବର ୯ରେ ବ୍ରିଟିଶ୍‌ ପାର୍ଲାମେଣ୍ଟରେ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଚର୍ଚ୍ଚିଲ୍‌ ଘୋଷଣା କଲେ ଯେ ସେ ଘୋଷଣା ଭାରତକୁ ଲାଗୁ ହେବ ନାହିଁ,ଅଗଷ୍ଟ ମାସରେ ଭାରତକୁ ଯେତିକି ବଳକା ବ୍ୟବସ୍ଥା ଦିଆଯାଇଛି ସେତିକି ମିଳିବ,ଅଧିକା ନୁହେଁ। ଫଳତଃ ନୈରାଶ୍ୟ ଖେଳିଗଲା, ଯେତେ ମାଗିଲେ ଇଂରେଜ ଭାରତକୁ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦେବେ ଏ ଆଶା ରହିଲା ନାହିଁ।

କଂଗ୍ରେସର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା

ଜାପାନ୍‌ ଯୁଦ୍ଧରେ ପଶିଲା, ଡ଼ିସେମ୍ବର ୭, ୧୯୪୧ରେ ପାର୍ଲହାର୍ବର୍‌ରେ ବୋମାମାଡ଼ କଲା, ଡ଼ିସେମ୍ବର ୮ରେ ଇଂଲଣ୍ଡ ତା ବିରୁଦ୍ଧରେ ଯୁଦ୍ଧ ଘୋଷଣା କଲା। ୧୯୪୨ ଫେବୃଆରି ୧୫ରେ ଜାପାନ୍‌ ନେଲା ସିଙ୍ଗାପୁର,ମାଳୟ ଦଖଲ କଲା, ବର୍ମାରେ ପଶିଲା। ବର୍ମା ଓ ମଣିପୁର ବାଟେ ଜାପାନ୍‌ ଭାରତ ଭିତରକୁ ଯେ ପଶିବ ଜଳଜଳ ଦିଶିଲା। ଇଂରେଜ୍‌ ଆଶଙ୍କା କରୁଥାନ୍ତି ଯେ ଜାପାନ୍‌ ଭାରତକୁ ମାଡ଼ି ବୁଝିଥାନ୍ତି ଇଂରେଜ୍‌ ଜାପାନୀ ଆକ୍ରମଣରୁ ତାଙ୍କୁ ରକ୍ଷା କରିବାକୁ ଅସମର୍ଥ ହେଲେଣି, ଆସିବ। ଭାରତୀୟ ଧାରଣା ଓ ବିଶ୍ୱାସ ଖେଳୁଥାଏ ଏ ଯୁଦ୍ଧରେ ଇଂରେଜ୍‌ ହାରିଯିବେ, ହାରୁଛନ୍ତି ତ’। କଂଗ୍ରେସ ଚାହୁଁଥାଏ ଇଂରେଜ ଭାରତକୁ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦେଉ, ତାହେଲେ ଭାରତ ନିଜ ବାଟ ଧରିବ। ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ବିଶ୍ୱାସଥାଏ,ଇଂରେଜ ଭାରତରୁ ଚାଲିଗଲେ ଆଉ ଜାପାନ୍‌ ଭାରତକୁ ଆକ୍ରମଣ କରିବ ନାହିଁ। ତାଙ୍କର ଦୃଢ଼ ମତ, ଯଦି ଜାପାନ୍‌ ମାଡ଼ି ଆସେ, ଭାରତ ନିଶ୍ଚୟ ତାର ପ୍ରତିରୋଧ କରିବ, ଅବଶ୍ୟ ଯଥାସାଧ୍ୟ ଅହିଂସା ଅସହଯୋଗ ମାର୍ଗରେ। ସିଙ୍ଗାପୁରର ପତନ ପରେ ଆମେରିକା ଚାହିଁଲେ ଯେ ବ୍ରିଟେନ୍‌ ଭାରତ ସହିତ ଗୋଟାଏ କିଛି ମିଳମିଶା କରୁ। ଆମେରିକାର ଚାପ ଫଳରେ ଇଂରେଜ ସରକାର ଭାରତକୁ ‘କ୍ରୀପସ୍‌ ମିସନ୍‌’କୁ ପଠାଇଲେ।

କ୍ରିପସ୍‌ ମିସନ୍‌ ଓ ତାର ବିଫଳତା

ସାର୍‌ ଷ୍ଟାଫୋର୍ଡ କ୍ରିପସ୍ ଥିଲେ ଇଂଲଣ୍ଡର ଲର୍ଡ଼ ପ୍ରିଭି ସୀନ୍‌ ଓ ଯୁଦ୍ଧ କ୍ୟାବିନେଟର ସଭ୍ୟ। ତାଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ଗୋଟିଏ କମିଟିରେ ସଭ୍ୟ ହୋଇ ରହିଲେ ଆଟ୍‌ଲି, ଆମେରି ଓ ସାଇମନ। ସେମାନେ ବ୍ରିଟିଶ୍‌ ସରକାର ତରଫରୁ ଭାରତର ଶାସନିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ବିଷୟରେ ଗୁଡ଼ିଏ ପ୍ରସ୍ତାବ ଘେନି ମାର୍ଚ୍ଚ ୨୩, ୧୯୪୨ ରେ ଦିଲ୍ଲୀ ପହଞ୍ଚିଲେ। ପ୍ରସ୍ତାବମାନଙ୍କ ସାରାଂଶ ହେଲା:

୧- ଯେତେ ଶୀଘ୍ର ସମ୍ଭବ ସେତେ ଶୀଘ୍ର ଭାରତକୁ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ଦିଆଯିବ। ଆଗ ଗୋଟିଏ ନୂଆ ‘‘ଇଣ୍ଡିଆନ୍‌ ୟୁନିଅନ୍‌’’ ଗଢ଼ାଯିବ,ତାହା ପୂର୍ଣ୍ଣ ‘ଡେମିନିଅନ୍‌’ ର ଶ୍ରେଣୀ ଅଧିକାର ପାଇବ।

୨- ଯୁଦ୍ଧ ସରିଲାମାତ୍ରେ ନୂଆ ସମ୍ବିଧାନ ତିଆରି କରିବାକୁ ଗୋଟିଏ ପରିଷଦ ଗଢ଼ା ହେବ।

୩- ସେ ପରିଷଦ ଯେଉଁ ସମ୍ବିଧାନ ଗଢ଼ି ଦେବେ ଇଂରେଜ ସରକାର ତାକୁ ମାନିନେବେ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିବେ, କିନ୍ତୁ ସର୍ତ୍ତ ଯୋଡ଼ିଏ:

(୧) ଯେ କୈାଣସି ପ୍ରଦେଶ ବା ଗଡ଼ଜାତ ରାଜ୍ୟ ସେ ସମ୍ବିଧାନକୁ ନ ଚାହିଁବ ସେ ତାର ଅଲଗା ସମ୍ବିଧାନ କରିବ,

(୨) ସମ୍ବିଧାନ ଗଢ଼ୁଥିବା ପରିଷଦ ଓ ଇଂରେଜ ସରକାର ଏ ଦୁହିଁଙ୍କ ଭିତରେ ଗୋଟିଏ ଚୁକ୍ତିପତ୍ର ହେବ,ଇଂରେଜ ସରକାର ହାତରୁ ଭାରତ ହାତକୁ କ୍ଷମତା ହସ୍ତାନ୍ତର ସମ୍ପର୍କୀୟ ସବୁ ବିଷୟ ତହିଁରେ ରହିବ, ବିଶେଷତଃ ଧର୍ମ ଓ ଗୋଷ୍ଠୀ ଭିତ୍ତିରେ ଯେଉଁମାନେ ସଂଖ୍ୟାନ୍ୟୂନ, ସେମାନଙ୍କ ସ୍ୱାର୍ଥରକ୍ଷା ବିଷୟରେ ସବୁ ବିଷୟ।

ସେତେବେଳେ ଇଂରେଜ ପ୍ରତି ଭାରତୀୟଙ୍କର ବିଦ୍ୱେଷ ବଢ଼ି ଉଠିଥାଏ, ତାଙ୍କ କଥାରେ ବିଶ୍ୱାସ ନ ଥାଏ,ସେମାନେ ଯୁଦ୍ଧରେ ହାରିବେ ବୋଲି ‘ଧାରଣା ଉପୁଜିଥାଏ। ପୁଣି କ୍ରିପସ୍‌ ପ୍ରସ୍ତାବରେ ନାନା ଅଡ଼ୁଆ ଥାଏ, ପ୍ରଧାନ କଥା ତହିଁରେ ଭାରତ ଭାଗ ଭାଗ ହେବାର ବାଟ ଥାଏ ଓ ଗଡ଼ଜାତମାନଙ୍କର ଭବିଷ୍ୟତର ଭାର ଲୋକଙ୍କ ଉପରେ ନ ଦେଇ ରଜା ମହାରାଜାଙ୍କ ଉପରେ ଛାଡ଼ିଦେବା ବ୍ୟବସ୍ଥା ଥାଏ। କୈାଣସି ରାଜନୈତିକ ଦଳ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହେଲେ ନାହିଁ, କ୍ରିପସ୍‌ ପ୍ରସ୍ତାବ ଭାଏଁ ଭାଏଁ ଗଲା।

‘ଭାରତ ଛାଡ଼’ ପ୍ରସ୍ତାବ

୧୯୪୨ ଅପ୍ରେଲ ବେଳକୁ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ପୁଣି କଂଗ୍ରେସର ନେତୃତ୍ୱ ନେଲେ, ସେ ଆଡ଼େଇ ହୋଇ ରହିଥିଲେ, କ୍ରିପସ ମିସନ ଆସିଲାବେଳେ ବି। ୧୯୪୨ ରେ ଅପ୍ରେଲ୍‌ ୨୯ରୁ ମେ ୨ ଯାଏ ଆଲାହାବାଦରେ ଅ:ଭା:କ:କ: ଅଧିବେସନ ବସିଲା ଓ ପୁଣି ଦାବୀ ହେଲା ଯେ ଇଂରେଜ ଭାରତକୁ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦେଉ, ଛାଡ଼ି ଚାଲିଯାଉ, ସ୍ୱାଧୀନ ହେଲେ ଯାଇ ଭାରତ ବ୍ରିଟେନ୍‌ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦେଶମାନଙ୍କ ସହିତ ଯେପରି ସମ୍ପର୍କ ରଖିବାକୁ ଚାହିଁବ ସେପରି ରଖିବ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବ। ଗାନ୍ଧିଜୀ ନାନା ଲେଖା ଛପାଇଲେ, ତାର ସାର ହେଲା, ‘‘ ଇଂରେଜ, ଭାରତ ଛାଡ଼’’ ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ। ୧୯୪୨ ମେ ୨୪ରେ ସେ ଲେଖିଲେ ‘‘ଭାରତକୁ ଭଗବାନଙ୍କ ହାତରେ ଛାଡ଼ି ଦିଅ।’’

ଯୁଦ୍ଧଲାଗିବା ଦିନୁଁ ଏତେକାଳ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଗଣ ଆନ୍ଦୋଳନ ନ କରିବା ନୀତି ହିଁ ଧରିଥିଲେ, ଇଂରେଜର ବିପଦବେଳେ ସେ ଇଂରେଜ ସରକାରର ଦୁରବସ୍ଥାର ସୁଯୋଗ ନେବା ଧାରଣାକୁ ବିରୋଧ କରୁଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ସେ ପୁଣି ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ କରିବାକୁ ବିଚାରିଲେଣି ଜଣାଯାଉଥାଏ। ଦେଶରେ ଉତ୍ତେଜନା ଖେଳୁଥାଏ।

୧୯୪୨ ଜୁଲାଇ ୬ରେ ଓ୍ୱାର୍ଦ୍ଧାରେ କଂଗ୍ରେସ ଓ୍ୱାର୍କିଂ କମିଟି ମିଟିଂ ବସିଲା, ଗାନ୍ଧୀଜୀ ମତ ବ୍ୟକ୍ତ କଲେ ଯେ ପ୍ରକାଶ୍ୟ ଭାବରେ ଓ ଅହିଂସା ଉପାୟରେ ଇଂରେଜ ସରକାର ବିରୁଦ୍ଧରେ ବିଦ୍ରୋହ କରାଯିବ। ଜୁଲାଇ ୧୪ରେ ଓ୍ୱାକିଂକମିଟି ’ଭାରତ ଛାଡ଼’ ପ୍ରସ୍ତାବ ପାଶ୍‌ କଲେ। ପ୍ରସ୍ତାବ ହେଲା ‘‘ଭାରତର ବ୍ରିଟିଶ୍‌ ଶାସନ ତତକ୍ଷଣାତ୍‌ ଶେଷ ହେଉ। ବ୍ରିଟିଶ୍‌ ସରାକାର ରାଜି ନ ହେଲେ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଦେଶବ୍ୟାପୀ ଅହିଂସା ସଂଗ୍ରାମ ଆରମ୍ଭ ହେବ।’’ ଅଗଷ୍ଟ ୭ରେ ବମ୍ବେରେ ଅ:ଭା:କ:କ: ଅଧିବେଶନ ବସିଲା, ଅଗଷ୍ଟ ୮ରେ ବି ରାତି ଅଧଯାକେ ଚାଲିଲା। ସେହି ପ୍ରସ୍ତାବ ହିଁ ଗୃହୀତ ହେଲା। ସେଥିରେ କୁହାଗଲା ଯେ ଇଂରେଜ ଭାରତ ଛାଡ଼ନ୍ତୁ, ସ୍ୱାଧୀନ ଭାରତ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଶକ୍ତିସମ୍ବଳ ବିନିଯୋଗ କରି ଏ ଯୁଦ୍ଧରେ ମିତ୍ରଶକ୍ତିକୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବ। ଇଂରେଜ ରାଜି ନେହେଲେ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ସ୍ୱାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ପାଇଁ ଦେଶବ୍ୟାପୀ ଅହିଂସା ଗଣ ସଂଗ୍ରାମ କରାଯିବ। ଯେତେବେଳେ ଆନ୍ଦୋଳନେ ଚଳାଇବାକୁ କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେବାକୁ ସମର୍ଥେ ହେବ ନାହିଁ, କାରଣ ନେତାମାନେ ନ ଥିବେ, ସେତେବେଳେ ଗଣ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଭାଗ ନେଉଥିବା ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲୋକ, ସ୍ତ୍ରୀ କି ପୁରୁଷ, କଂଗ୍ରେସେ କମିଟିର ପ୍ରଚଳିତ ସାଧାରଣ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଅନୁଯାୟୀ ନିଜେ ନିଜକୁ ପରିଚାଳିତ କରି ଆନ୍ଦୋଳନ ଚଳାଇବେ।

୧୯୪୨ ଆନ୍ଦୋଳନ

୧୯୪୨ ଅଗଷ୍ଟ ୮ ତାରିଖ ରାତିରେ ସମ୍ମେଳନ ସରିଲା ପରେ ସକାଳ ନ ପାହୁଣୁ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ, ମୈାଲାନା ଆଜାଦ୍‌ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବଡ଼ ବଡ଼ ନେତାମାନେ ଗିରଫ ହୋଇଗଲେ। ସାତଦିନ ଭିତରେ କଂଗ୍ରେସର ପ୍ରାୟ ସବୁ ନେତୃସ୍ଥାନୀୟ ବ୍ୟକ୍ତି ଗିରଫ ହୋଇ ବନ୍ଦୀ ହେଲେ।

୧୯୪୨ ଅଗଷ୍ଟ ୯ରେ ଗୋପବାବୁ କଟକରେ ଗିରଫ ହେଲେ। ଶ୍ରୀମତୀ ରମା ଦେବୀ, ଶ୍ରୀ ନବକୃଷ୍ଣ ଚୈାଧୁରୀ,ଶ୍ରୀମତୀ ମାଳତୀ ଦେବୀ, ଶ୍ରୀ ମନମୋହନ ଚୈାଧୁରୀ, ଗୋପବାବୁଙ୍କର ବୁଢ଼ୀ ମା ଓ ମାଳତୀ ଦେବୀଙ୍କର ୩/୪ ବର୍ଷର ଝିଅକୁ ଛାଡ଼ି, ତାଙ୍ଗ ପରିବାରର ସମସ୍ତେ,ତାଙ୍କ ସହକର୍ମୀମାନେ ସମସ୍ତେ ଗିରଫ ହୋଇ ଜେଲରେ ରହିଲେ।

୧୯୪୨ ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଲବ

୧୯୪୨ ଅଗଷ୍ଟ ୯ ତାରିଖ ଆରମ୍ଭରୁ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଓ ବଡ଼ ବଡ଼ କଂଗ୍ରେସ ନେତାମାନେ ଗିରଫ ହେବା ପଛେ ପଛେ ସାରା ଭାରତରେ ଐିତିହାସିକ ‘ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବ’ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଗଲା। ଇଂରେଜ ସରକାର କଂଗ୍ରେସ ଓ ତାର ସବୁ ଅନୁଷ୍ଠାନକୁ ବେଆଇନ୍‌ ଘୋଷଣା କଲେ। ଅଳ୍ପ କେତେଜଣ, ଯେଉଁମାନେ ଆତ୍ମଗୋପନ କଲେ, ସେମାନଙ୍କ ଛଡ଼ା ଅନ୍ୟ ଯେ ଯେଉଁଠି କଂଗ୍ରେସର ନେତା ବା ନେତୃସ୍ଥାନୀୟ ଥିଲେ, ବା କଂଗ୍ରେସ ଆନ୍ଦୋଳନେ ସହିତ ସକ୍ରିୟ ଭାବେ ସାମାନ୍ୟ ଅଂଶରେ ବି ଜଡ଼ିତ ଥିଲେ ସମସ୍ତିଙ୍କୁ ଗିରଫ କରି ଜେଲ୍‌ରେ ପୂରାଇଲେ, କଂଗ୍ରେସ ଅଫିସଗୁଡ଼ିକ ତାଲା ପକାଇଲେ, ତାର କାଗଜପତ୍ର ଜବତ କଲେ, ନାନା କଟକଣା ଜାରି କଲେ, ଖବର କାଗଜମାନଙ୍କ ମୁହଁ ବନ୍ଦ କଲେ, ସଭାସମିତି ବେଆଇନ୍‌ ଘୋଷଣା କଲେ, ଧରପଗଡ଼, ଖାନତଲାସ, ସମ୍ପତ୍ତି ବାଜ୍ୟାପ୍ତି, ନାନା ପ୍ରକାର ଦମନଲୀଳା ଆରମ୍ଭ କଲେ। ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ରହିଲା କଂଗ୍ରେସ ଓ ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ମୂଳପୋଛ କରିଦେବା। ଯେତେବେଳେ ପ୍ରତିବାଦ ହେଲା,ସେତେବେଳେ ଲାଠିମାଡ଼, ଗୁଳିମାଡ଼, ନାନା ନିର୍ଯ୍ୟାତନା, ଗିରଫଦାରୀ, ଜେଲ୍‌ ଆହୁରି ଖାନ୍‌ତଲାସ୍‌, ସମ୍ପତ୍ତି ଧ୍ୱଂସ, ସଂପତ୍ତି ବାଜ୍ୟାପ୍ତି, ଭୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ,ନିଷ୍ଠୁର ଦମନଲୀଳା ଆଦି କରି କୋକୁଆଭୟ ସୃଷ୍ଟି କରିବାକୁ ଲାଗି ପଡ଼ିଲେ।

‘ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଲବ’ ବିଷୟରେ ନାନା ପୁସ୍ତକ ଓ ନାନା ବିବରଣୀ ରହିଛି। ଭାରତ ଇତିହାସରେ ତାହା ଗୋଟିଏ ବିଶିଷ୍ଟ ପର୍ଯ୍ୟାୟ। ଏଠାରେ ତାହାର ବିଶଦ ପୁନରାବୃତ୍ତି ଅନାବଶ୍ୟକ। ୰ଗୋପବନ୍ଧୁ ଚୈାଧୁରୀଙ୍କର ତାହା ସହିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ନ ଥିଲା, ସେ ଆରମ୍ଭରୁ ଅଗଷ୍ଟ ୯ରୁ ଜେଲକୁ ନିଆଗଲେ। ଜେଲ୍‌ରେ ଥାଇ ସେ ତାହା ସହିତ ପରୋକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ବି ରଖି ନ ଥିଲେ।

ମହାତ୍ମାଜୀ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ନେତାମାନଙ୍କୁ ଇଂରେଜ ସରକାର ଗିରଫ କରି ନେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଯେ ଏହି ଭାରତବ୍ୟାପୀ ଗଣ ବିପ୍ଳବ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଗଲା ଏଥିରୁ ସହଜେ ଅନୁମିତ ହେବ ଯେ ଏହା ଥିଲା ସ୍ୱାଧୀନତାକାମୀ ଭାରତବାସୀଙ୍କ ମନର ସ୍ୱାଭାବିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା। ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଅହିଂସା ଆନ୍ଦୋଳନ ଚଳାଇ ସେମାନେ ବହୁକାଳ ଆଶା କରିଥିଲେ ଯେ ଇଂରେଜ ଯିବ, ଭାରତକୁ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦେଇ ଚାଲିଯିବ, ସେହି ଦାବୀ ସେହି ଆଶା ବଢ଼ି ବଢ଼ି ଉଠିଥିଲା, ଉତ୍ତେଜନା ଓ ସ୍ୱପ୍ନ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲା। ସେତିକିବେଳେ ହଠାତ୍ ସରକାର ତରଫରୁ ସେହି ଆଶା ମୂଳରେ କୁଠାରଘାତ, ଖାଲି ସେତିକି ନୁହେଁ, ପ୍ରିୟ ନେତାମାନଙ୍କ ନିରାପତ୍ତା ଘେନି ଉଦ୍‌ବେଗର କାରଣ ସୃଷ୍ଟି, ଫଳରେ ନୈରାଶ୍ୟ,କ୍ଷୋଭ, କ୍ରୋଧ ଓ ‘କରୁଁ ଅବା ମରୁଁ’ ବୋଲି ଏକ ଶେଷ ଚେଷ୍ଟା ପାଇଁ ନିଜ ଅନ୍ତର ଭିତରୁ ତାଡ଼ନା ‘କର ବା ମର’,ଗାନ୍ଧିଜୀ ଗିରଫ ନ ହୋଇଥିବା ବେଳେ ଏ ବାଣୀ ଥିଲା ତାଙ୍କରି।

କିନ୍ତୁ ଅଗଷ୍ଟ ଆନ୍ଦୋଳନର ଆଉ ଗୋଟିଏ ଦିଗ ବି ଥିଲା। ଗାନ୍ଧୀ ‘ ଅହିଂସା’ ନୀତିକୁ ଅବଲମ୍ବନ କରିଥିଲେ ଆଜୀବନ, ତାଙ୍କ ବିପ୍ଳବ ଅହିଂସା ବିପ୍ଳବ, ସେ ହିଂସାତ୍ମକ ଆନ୍ଦୋଳନର ବିରୋଧୀ ଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବରେ କେଉଁଠି ଅହିଂସା ଆନ୍ଦୋଳନ ଘଟୁଥିଲା ତ କେଉଁଠି ହିଂସାତ୍ମକ ଆନ୍ଦୋଳନ ଘଟୁଥିଲା। ଦେଶରେ ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନ ହେଲା ଦିନୁଁ ବ୍ୟାପକଭାବେ ନାନା ସ୍ଥାନରେ କେବେ ଆନ୍ଦୋଳନକାରୀମାନେ ହିଂସାକାଣ୍ଡ କରି ନଥିଲେ। ସେସବୁ କାଣ୍ଡ ଗାନ୍ଧୀ-ନିର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଟ କି ଗାନ୍ଧୀ- ସମର୍ଥିତ ଆଦୈା ନ ଥିଲା, ସେ ନିଷ୍ପତି ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ଉତ୍ତ୍ୟକ୍ତ ଜନତା ନିଜେ ନେଇଥିଲେ ଓ ଦ୍ୱିତୀୟତଃ, ନେତାମାନଙ୍କର ଜେଲ୍‌ବାସ ଯୋଗୁଁ ଅନୁପସ୍ଥିତ ହେତୁ କେତକସ୍ଥାନରେ କଂଗ୍ରେସ ଦଳର କେଉଁ ଗୋଷ୍ଠୀ, କେଉଁଠି ବା ସ୍ଥାନୀୟ କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ସେଭଳି କିଛି ଗୁପ୍ତ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ପ୍ରଚାର କରିଥିଲେ , ନିଜ ଦାୟିତ୍ଵରେ । ନେତା ତ ନ ଥିଲେ, କାଳେ ବେଳ ଆସିବ, ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେବାକୁ ନେତା ନ ଥିବେ, ଏ ଅବସ୍ଥାକୁ ଆଗରୁ ଭାବି ଅଗଷ୍ଟ ୭,୮ରେ ବମ୍ବେରେ ଅ:ଭା:କ:କ: ପରିଷ୍କାର ଭାବେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇଥିଲେ ଯେ ସେପରି ବେଳ ଆସିଲେ ଲୋକେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ନିଜକୁ ହିଁ ନେତା ମଣି ଅହିଂସ ଗଣ ଆନ୍ଦୋଳନ ଚାଲୁ ରଖିବାକୁ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଯିବେ। ସେମାନେ ନିଜକୁ ନେତା ମଣି ଆନ୍ଦୋଳନ କଲେ, କିନ୍ତୁ ସର୍ବଦା ଗାନ୍ଧିନୀତିରେ ନୁହେଁ, ଅହିଂସା ମାର୍ଗରେ ନୁହେଁ। ସେହି ଆନ୍ଦୋଳନ ଚଳାଇବାକୁ ତାହାରି ଭିତରୁ ସ୍ଥାନୀୟ ନେତା ହୋଇ କେହି କେହି ବାହାରିଲେ। କିନ୍ତୁ ଆଉ ଗୋଟିଏ ବିଶେଷତ୍ୱ ବାରି ହୋଇପଡ଼ିଲା,-ଯେତେବେଳେ ଭାରତରେ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ କଣ ଘଟୁଛି ଆଉ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ତା ସମ୍ବାଦ ପହଞ୍ଚିବାକୁ ସୁବିଧା ହିଁ ନଥିଲା, ଖବର କାଗଜ ଓ ସମ୍ବାଦ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଉପରେ ଟାଣ କଟକଣା, ଖବର ପହଞ୍ଚିବାକୁ ବେଳ ବି ନାହିଁ, ସେତେବେଳେ ନାନା ଦୂର ଦୂର ସ୍ଥାନରେ କେତେକ ଏକା ପ୍ରକାର ଘଟଣା ଘଟିଲା,-ଯେଗାଯୋଗ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ କରିବା ଉପାୟ କରାଯାଉଥାଏ, ରେଲ୍‌ ଲାଇନ୍ ଉଠେଇଦେବା, ଟେଲିଫୋନ୍‌ ଟେଲିଗ୍ରାଫ୍‌ ତାର କାଟି ଦେବା, ରେଲ୍ ବସ୍‌, ଟ୍ରାମ୍‌ ଆଦି ଉପରେ ଚଢ଼ାଉ କରିବା ଯେପରି ଯାନବାହାନ ଚଳାଚଳ ବନ୍ଦ ହେବ, ରେଳ ଷ୍ଟେସନ, ଥାନା ଡ଼ାକଘର,ସରକାରୀ ଅଫିସ୍‌ ଆଦି ଉପରେ ଚଢ଼ାଉ,କେତେକ ସରକାରୀ କୋଠା ଉପରେ ଆକ୍ରମଣ, ଇତ୍ୟାଦି। ଏଥିପାଇଁ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ କି ଗାନ୍ଧୀବାଦୀ ନେତାମାନେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇ ନ ଥିଲା, କିନ୍ତୁ କଂଗ୍ରେସ ଭିତରର ‘କଂଗ୍ରେସ ସୋସିଏଲିଷ୍ଟ’ ଦଳର କେହି କେହି ନେତା ପାତାଳୀ(ଅଣ୍ଡର ଗ୍ରାଉଣ୍ଡ) ହୋଇ ଗୁପ୍ତରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶପତ୍ର ଛପାଇେ ବାଣ୍ଟି, କିଛି ସଂଗଠନ କରି ଆନ୍ଦୋଳନ କରାଉଥିଲେ। ଓଡ଼ିଶାରେ ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଲବର ପ୍ରଧାନ ନେତା ହୋଇଥିଲେ କଂଗ୍ରେସ ସୋସିଏଲିଷ୍ଟ ଦଳର ଶ୍ରୀ ସୁରେନ୍ଦ୍ର ଦ୍ୱିବେଦୀ। ତାଙ୍କ ‘‘ ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଲବ’’ ନାମକ ପୁସ୍ତକରେ ସେ ତାଙ୍କର ଅଭିଜ୍ଞତା ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି।

ଉତ୍ତର ପ୍ରଦେଶ, ବିହାର, ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦେଶ ଓ ବଙ୍ଗ ଦେଶ ପରି ଓଡ଼ିଶାରେ ଅଗଷ୍ଟମ ବିପ୍ଳବ ଏତେ ହିଂସ୍ର ଓ ଉଗ୍ର ହୋଇ ନ ଥିଲା କିନ୍ତୁ ବିପ୍ଳବ ଘଟିଥିଲା ଚାରିଆଡ଼େ। ଛାତ୍ରମାନେ ଓ ସାଧାରଣ ଜନତା ମାତି-ଉଠିଥିଲେ, ନାନା ସ୍ଥାନରେ ହରତାଳ, ପଟୁଆର, ସଭା,ଛାତ୍ରାନୁଷ୍ଠାନ ଓ ଅଫିସ୍‌ କଚିରୀ ବର୍ଜନ, ଖଜଣା ଓ ଟିକସ ବନ୍ଦ, ଥାନା ଓ ଡାକଘର ଉପରେ ଚଢ଼ାଉ, ସରକାରୀ କାଗଜପତ୍ର ପୋଡ଼ା, ଥାନା ପୋଡ଼ା, ସରକାରୀ ଅଫିସମାନ ଦଖଲ, ପୋଡ଼ା, ଭଙ୍ଗାରୁଜା, ଡ଼ାକବଙ୍ଗଳା ଦଖଲ, ରେଲ୍‌ ଲାଇନ୍‌ ଭଙ୍ଗା, ଟେଲିଗ୍ରାଫ୍‌ ତାର କଟା, ସଡ଼କ କଟା, ପୋଲ ଭଙ୍ଗା,ରାସ୍ତା ବନ୍ଦ, ଯାନବାହାନ ଅଟକା, ମଦ, ଅଫିମ, ଗଞ୍ଜେଇ ଦୋକାନ ଉପରେ ଚଢାଉ,ଗାଁ ଚୈାକିଆ ଓ ଦଫାଦାରଙ୍କ ପୋଷାକ ଓ ପଗଡ଼ି, ପୁଲିସଙ୍କୁ ଘେରାଉ, ସରକାରୀ କର୍ମଚାରୀଙ୍କୁ ଘେରାଉ କରି ଚାକିରି ଛାଡ଼ିବାକୁ ବାଧ୍ୟ କରିବା, ‘‘ଆମ ଦେଶ ସ୍ୱାଧୀନ ହୋଇଗଲା,ଆମେ ଏ ସରକାରକୁ ମାନୁ ନାହିଁ କି ଏ ସରକାରର କୈାଣସି ନିୟମ କାନୁନ୍‌କୁ ମାନୁ ନାହିଁ’’ ବୋଲି ଘୋଷଣା, ସରକାରୀ ଅଫିସ୍‌ ଓ ସବୁ ସରକାରୀ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଉପରେ ସ୍ୱାଧୀନ ପତାକା ଉଡ଼ାଇବା, ସରକାରୀ ପତାକାକୁ ଓଟାରୀ ପୋଡ଼ିବା,କେଉଁଠି କେଉଁଠି ପୁଲିସ୍‌ କି ଅନ୍ୟ କେଉଁ କର୍ମଚାରୀଙ୍କୁ ମାର୍‌ପିଟ୍‌, ବଳ ପ୍ରୟୋଗ, ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ପଞ୍ଚାଏତ୍‌ ଗଢ଼ି ତାହାରି ଜରିଆରେ ସ୍ଥାନୀୟ ହାନିଲାଭ ବୁଝିବା ଓ ତାହାରି ନିଷ୍ପତ୍ତିକୁ ମାନି ଚଳିବା, - ଏହିସବୁ ଥିଲା ଓଡ଼ିଶାରେ ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଲବ ବେଳେ ଘଟିଥିବା କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ। ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଗୋଟିଏ – ଇଂରେଜ ଶାସନକୁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଚଳ କରିଦେବା, ସରାକାରକୁ କୈାଣସି ପ୍ରକାର ସାହାଯ୍ୟ କି ସହଯୋଗ ନ ଦେବା। ଇଂରେଜ ପକ୍ଷ ଯୁଦ୍ଧରେ ହାରୁଛି, ଜାପାନ୍‌ ମାଡ଼ି ଆସୁଛି,ଆନ୍ଦୋଳନ କଲେ ସ୍ୱାଧୀନତା ନିଶ୍ଚୟ ମିଳିବ ବୋଲି ଲୋକଙ୍କର ଆଶା ବି ତେଜି ଥିଲା। ସରକାରଙ୍କ ତରଫରୁ ଲାଗିରହିଲା ଧମାଧମ ‘କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ’, ଧରପଗଡ଼, ଗିରଫ, ଖାନତଲାସିକ, ସମ୍ପତ୍ତି ବାଜ୍ୟାପ୍ତି, ସମ୍ପତ୍ତି ଧ୍ୱଂସ, ନାନା କଟକଣା ଜାରି,ଲାଠିମାଡ଼, ପାୟାରିଂ, ଧମକଚମକ, ପ୍ରକାର ପ୍ରକାର ନିଷ୍ଠୁର ଦମନଲୀଳା, ଅତ୍ୟାଚାର, ଜୋରିମାନା, ଜେଲ୍‌ ସବୁ ଭର୍ତ୍ତି ହେଲା, ସାମୟିକ ଜେଲ୍‌ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା, ଚାରିଆଡ଼େ ଭୟ ସୃଷ୍ଟି କରିବାକୁ ପୋଷାକ ପିନ୍ଧି ବନ୍ଧୁକ କାନ୍ଧେଇ ଫଉଜ ‘ମାର୍ଚ୍ଚ’ କଲେ। କେତେବେଳେ ପଳେଇ, ଲୁଚି ଲୁଚି, କେତେବେଳେ ପଦାକୁ ଫୁଟି ମୁହାମୁହିଁ ହୋଇ କେତେଠିଁ ଉତ୍ତେଜିତ ଆନ୍ଦୋଳନକାରୀ ତା ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସ୍ୱରୂପ ଏକ ପ୍ରକାର ‘ଗେରିଲା’ ଖଣ୍ଡଯୁଦ୍ଧ ମଧ୍ୟ ଚଳେଇଲେ ଯଦିଚ ହାତରେ ବନ୍ଧୁକ ନ ଥିଲା। ହଜାର ହଜାର ସ୍ତ୍ରୀ ପୁରୁଷ ଜେଲ୍‌ଗଲେ, ଶହ ଶହ ଆହାତ ହେଲେ, ନାନା ସ୍ଥାନରେ ଗୁଳିମାଡ଼ରେ ଶହ ଶହ ଲୋକ ମଲେ, ନାନା ଲୋକ ସର୍ବସ୍ୱାନ୍ତ ହେଲେ। ଲୋକେ ‘‘ଭାରତ!ଭାରତ!ସ୍ୱାଧୀନତା!ସ୍ୱାଧୀନତା!’’ ହୋଇ ମାତି ଉଠିଥିଲେ, ନିଜ ଜୀବନକୁ ବି ‘ଛି’ କରି ଦେଇଥିଲେ। ନେତାମାନେ ତ’ ଜେଲ୍‌ରେ, ଗୋଟିଏ ସୁଚିନ୍ତିତ ସୁନିୟନ୍ତ୍ରିତ ଆନ୍ଦୋଳନ ଚଳାଇବାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ବା ଦିଅନ୍ତା କିଏ? ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ସେମାନେ ନିଜ ବୁଦ୍ଧି ବିଚାର ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ଯାହା ତାଙ୍କୁ ଦିଶିଲା ତାହା କଲେ। କେତେଠିଁ କେଉଁ ଗୁପ୍ତ ସଂଗଠନ ଲୁଚି କିଛି ଚୋରା ପ୍ରଚାରପତ୍ର ଛପାଇ ପଠାଉଥାଏ କି ଲୋକତୁଣ୍ଡରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ପଠାଉଥାଏ, ସେହି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ପାଇପାରିଲେ ଲୋକେ ସେହିପରି କରୁଥାନ୍ତି। ପୁଲିସ ସେସବୁ ସଂଗଠନ ଗୋଛି ଉଣ୍ଡୁଥାଏ, ଧର ପଗଡ଼ ଚଲାଇଥାଏ, ତଥାପି ଗୁପ୍ତରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଓ ପ୍ରଚାର ବି ଚାଲିଥାଏ। ଚାଲିଥାଏ ମେଳି, ଗୁପ୍ତ ସଭା, ଗୁପ୍ତ ମନ୍ତ୍ରଣା, ପାତାଳୀ ସଂଗଠନ, ତପ୍ତରତା, ନାହିଁ ନଥିବା ଉତ୍ତେଜନା, ଗଣ୍ଡ ମଫସଲରେ ସୁଦ୍ଧା ସାଧାରଣ ଲୋକେ କରୁଥିବା ନାନା ଦୁଃଶାହାସିକ କାର୍ଯ୍ୟର ଓ ଆତ୍ମତ୍ୟାଗର କାହାଣୀ ଲୋକମୁଖରେ ଖେଳୁଥାଏ।

ଶ୍ରୀ ସୁରେନ୍ଦ୍ର ଦ୍ୱିବେଦୀ ଓଡ଼ିଶାରେ ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବର କେନ୍ଦ୍ରସ୍ୱରୂପ ଥିଲେ ଓ ‘ପାତାଳୀ’ ରହି ତାକୁ ଯଥାସମ୍ଭବ ସଂଗଠିତ କରୁଥିଲେ ଓ ପରିଚାଳିତେ କରୁଥିଲେ। ସେ କାର୍ଯ୍ୟରେ ତାଙ୍କର ସହଯୋଗୀ ଓ ସହାୟକମାନଙ୍କ ଭିତରେ ଥିଲେ କଟକର ଶ୍ରୀ ମଥୁରାନନ୍ଦ ସାହୁ, ଶ୍ରୀ ରାଧାନାଥ ପଣ୍ଡିତ, ଶ୍ରୀ ବିଶ୍ୱନାଥ ପଣ୍ଡିତ, ଶ୍ରୀ ବନମାନଳି ମିଶ୍ର, ଶ୍ରୀ ଅନିଲ୍ କୁମାର ଘୋଷ୍‌, ଶ୍ରୀ ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦ ମିଶ୍ର ଆଦି। ବିଖ୍ୟାତ ନେତାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିଲେ ଢେଙ୍କାନାଳର ଶ୍ରୀ ବୈଷ୍ଣବ ପଟ୍ଟନାୟକ, ବାଲେଶ୍ୱରର ଶ୍ରୀ ଗୈରଚନ୍ଦ୍ର ଦାସ, ଶ୍ରୀ ବୈଷ୍ଣବ ଚରଣ ନାୟକ, ଶ୍ରୀ ପ୍ୟାରୀମୋହନ ଦାସ, ଶ୍ରୀ ଦୁଃଖିଶ୍ୟାମ ପାଢ଼ୀ, ଶ୍ରୀ ନବଘନ ବେହେରା, କଟକର ଶ୍ରୀ ଗୈାରାଙ୍ଗ ଚରଣ ଦାସ, ଶ୍ରୀ ଗୈାରୀଶ୍ୟାମ ନାଏକ, ଶ୍ରୀ ଲୋକନାଥ ମିଶ୍ର, ଶ୍ରୀ ନିଶାମଣି ଖୁଣ୍ଟିଆ, ଶ୍ରୀ ବାଙ୍କବିହାରୀ ଦାସ, ଶ୍ରୀ ଭୈରବ ଚନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି, ଶ୍ରୀ ନରସିଂହ ଚରଣ ମହାନ୍ତି, ଶ୍ରୀ ଗୋବିନ୍ଦ ଚନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି, ଶ୍ରୀ ବିଶ୍ୱନାଥ ପରିଡ଼ା, ଶ୍ରୀ ଘନଶ୍ୟାମ ପଟ୍ଟନାୟକ, ଶ୍ରୀ ପଦ୍ମନାଭ ରାୟ, ଶ୍ରୀ ମାଧବାନନ୍ଦ ସିଂହ, ଶ୍ରୀ ଯଦୁମଣି ଜେନା ଆଦି। କୋରପୁଟ୍‌ର ଜିଲ୍ଲାର ନାନା ଆଦିବାସୀ ନେତା, ଓଡ଼ିଶାର ନାନା ସ୍ଥାନର ନାନା ସ୍ୱାଧୀନତାପ୍ରେମୀ ନେତା, ଯଥା ମାଲ୍‌କାନାଗିରିର ଶ୍ରୀ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ନାଏକ ଆଦି।

ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ଓ ଶ୍ରୀ ଗୋପବନ୍ଧୁ ଚୈାଧୁରୀଙ୍କ ପରି ଗାନ୍ଧୀବାଦୀମାନେ କେବେହେଲେ ଦେଶଲୋକଙ୍କୁ ଶିଖାଇ ନ ଥିଲେ କି କହି ନଥିଲେ ଯେ ସେମାନେ କୈାଣସି ପ୍ରକାରର ହିଂସାତ୍ମକ ଆନ୍ଦୋଳନ କରନ୍ତୁ କିମ୍ବା ଅଗଷ୍ଟ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯେତେ ଯାହା ସବୁ ହେଲା, ସେହି ଉପାୟରେ ସ୍ୱାଧୀନତା ପାଇଁ ଆନ୍ଦୋଳନ କରନ୍ତୁ। କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ସ୍ୱଦେଶପ୍ରୀତି, ରାଜନୈତିକ ଗଣ-ଚେତନା, ସାହାସ, ଉଦ୍ଦୀପନା, ଆଶା, ଉତ୍ସାହ, ଦେଶ ପାଇଁ ଆତ୍ମତ୍ୟାଗର ପ୍ରେରଣା ଜନସମାଜରେ ଚେର ନ ଲଗାଇଥିଲେ ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବ ଭଳି ଦୁଃଶାହାସିକ ଗଣବିଦ୍ରୋହ ଏ ଦେଶରେ ସମ୍ଭବ ହୋଇ ନଥାନ୍ତା ତାକୁ ହିଁ ସଞ୍ଚାର କରିଥିଲେ ସେମାନେ, ସେମାନେ ମଣିଷ ଗଢ଼ିଥିଲେ, ମଣିଷକୁ ମଣିଷ ସଙ୍ଗେ ଯୋଡ଼ିଥିଲେ। ଶ୍ରୀ ସୁରେନ୍ଦ୍ର ଦ୍ୱିବେଦୀ ତାଙ୍କ ‘ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବ’ରେ ଲେଖିଛନ୍ତି (ସେ ପୁସ୍ତକର ପୃ ୧୭୦)

ବାସ୍ତବିକ, କଟକ ଜିଲ୍ଲାରେ – ବିଶେଷତଃ ଯାଜପୁର, ବରୀ ଆଦି ଅଞ୍ଚଳରେ ଯେଉଁ ପ୍ରବଳ ଆନ୍ଦୋଳନ ହେଲା, ତାହା ବହୁ ପରିମାଣରେ ଗୋପବନ୍ଧୁ ଚୈାଧୁରୀଙ୍କର ବରୀ ଆଶ୍ରମର ପ୍ରଭାବ ଯୋଗୁ। ଆଶ୍ରମକୁ ସରକାର ଜବତ୍‌ ନେଲେ – ଘରଦ୍ୱାର ଭାଙ୍ଗିଲେ; ପାଖଆଖରେ ଲୋକେ ତାର ପ୍ରତିରୋଧେ କଲେ। ଯେଉଁମାନେ ଭାବୁଥିଲେ ଯେ ରଚନାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟ ଆମର ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ବିଶେଷ ସହାୟକ ହେବ ନାହିଁ, ସେମାନଙ୍କର ଧାରଣା ଭୁଲ୍‌ ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା।

ଯାଜପୁର ଅଞ୍ଚଳରେ ନାନା କାଣ୍ଡ ହୋଇଥିଲା। ବିଞ୍ଝାରପୁର ପୁଲିସ୍‌ ଥାନା ଉପରେ ଆକ୍ରମଣ , ଚାରିଆଡ଼େ ଟେଲିଗ୍ରାଫ ତାର କଟା, ଯାଜପୁର ପାଖ ରାମ୍‌ବାଗ୍‌ ଡ଼ାକଘର ପୋଡ଼ି ଆଦି। ଶ୍ରୀ ପଦ୍ମନାଭ ରାୟଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ପ୍ରାୟ ତିରିଶହଜାର ଲୋକ ଯାଇ ଯାଜପୁର ଏସ୍‌.ଡ଼ି.ଓ ଅଫିସରେ ପହଞ୍ଚିଗଲେ, ଗୋଟିଏ ଇସ୍ତଫାପତ୍ରରେ ଦସ୍ତଖତ କରିବାକୁ ଓ ଜନତା ସହିତ ମିଶିବାକୁ ବାଧ୍ୟ କଲେ। ପୁଲିସ୍‌ କିଛି କରିବାକୁ ଉପାୟ ନଥିଲା। ଯେଗାଯୋଗ କଟିଥିବାରୁ ବାହାରୁ ଫଉଜ ସାହାଯ୍ୟ ଆସି ପାରିଲା ନାହିଁ। ଗୋଟିଏ ଉଡ଼ାଜାହାଜ ଆସି ଉପରୁ ବୋମା ଫୋପାଡ଼ିଲା, ସେତେବେଳେ ଯାଇ ଲୋକେ ଚାଲିଗଲେ।

ବରୀରେ ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବ

କିନ୍ତୁ ବରୀ ଅଞ୍ଚଳରେ ପୋଡ଼ିବାକୁ ଥାନାଟିଏ ବି ନ ଥାଏ, ଥାଆନ୍ତି ଗାଁ ଚୈାକିଦାରମାନେ ଓ ଦଫାଦାର। ତାଙ୍କ ପଗଡ଼ି ଓ ପୋଷାକ ପୋଡ଼ାଗଲା,ତାଙ୍କୁ ଚାକିରି ଛାଡ଼ିବାକୁ ମତାଗଲା। ସେତେବେଳେ ସରକାରୀ ଅନୁଷ୍ଠାନ କହିଲେ ବରୀର ଡାକଘରଟିଏ ଥାଏ । ପୋଷ୍ଟମାଷ୍ଟର ବାବୁଟି ଜନପ୍ରିୟ। ଲୋକେ ତାଙ୍କୁ କହିଲେ, ‘‘ଯାହା ମନିଅଡ଼ର , ରେଜିଷ୍ଟି ଓ ଚିଠି ଡାକଘରେ ଅଛି ତାକୁ ଶୀଘ୍ର ବାଣ୍ଟି ଦିଅନ୍ତୁ, ବାକି କାଗଜପତ୍ର ଆମକୁ ଦେଇଦିଅନ୍ତୁ, ଆମେ ସେସବୁ ପୋଡ଼ିବୁ।’’ ସେ ଅଲେଖା ପୁରୁଣା ଫର୍ମଗୁଡ଼ିଏ ବଢ଼େଇ ଦେଲେ, ଲୋକେ ତାକୁ ନେଇ ପୋଡ଼ିଲେ। ସେ ଡ଼ାକଘରେ ତାଲା ପକାଇ ଦେଇ ରିପୋର୍ଟ ପଠାଇଦେଲେ। ବରୀରେ ସରକାରଙ୍କଠୁଁ ଲାଇସେନ୍‌ସପ୍ରାପ୍ତ ଅଫିମ, ଗଞ୍ଜେଇ ଦୋକାନ ଥିଲା। ତା କାଗଜପତ୍ର ବି ନଷ୍ଟ କରା ହେଲା। ଯାଜପୁର ସହରରେ ଯେଉଁ ବିଶାଳ-ଗଣ ସମାବେଶ ହେଲା, ସଭା ହେଲା, ପଟୁଆର ହେଲା, ବରୀ ଅଞ୍ଚଳରେ ଲୋକେ ଏକାଠି ହୋଇ ସେଠିକି ବି ଯାଇଥିଲେ। ବରୀ ଅଞ୍ଚଳଯାକ ଗାଁ ଗାଁକେ ଲୋକେ ସଭା କରୁଥାନ୍ତି। ପ୍ରଚାର ଚାଲିଥାଏ ସରକାରକୁ ନ ମାନିବାକୁ ଓ ସରକାରୀ ଆଇନ୍‌ ବିରୋଧୀ କାମ କରିବାକୁ।

ବରୀ ଅଞ୍ଚଳର ସେ ସମୟର ଅବସ୍ଥା ବିଷୟରେ ଶ୍ରୀ ଗୋବିନ୍ଦ ସାମଲ ବୋଲି ଜଣେ ସ୍ଥାନୀୟ ନିପଟ ମଫସଲିଆ ଲୋକ, ଅଳ୍ପ ପାଠପଢ଼ା, ସାଧାରଣ ଚାଷୀ ମୂଲିଆ ଶ୍ରେଣୀର, କିନ୍ତୁ ଶ୍ରୀ ଗୋପବନ୍ଧୁ ଚୈାଧୁରୀ ଓ ଶ୍ରୀମତୀ ରମା ଦେବୀଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଉଦବୁଦ୍ଧ ଓ ପ୍ରଭାବିତ କର୍ମୀଟିଏ ନିଜର ଗୋଟିଏ ଡାଇରୀରେ ଲେଖିଛନ୍ତି:

‘‘ଆଗରୁ ଆମେ ସବୁ ଜାଣିଥିଲୁ ଆନ୍ଦୋଳନ କିପରି ହେବ। ସାନ ସାନ ନେତାମାନେ ବାହାରେ ଥିଲେ। ସୁରେନ୍ଦ୍ର ଦ୍ୱିବେଦୀ, ନିଶାମଣି ଖୁଣ୍ଟିଆ, ସୁରେନ୍ଦ୍ର ପଟ୍ଟନାୟକ, ବିନୋଦ କାନୁନଗୋ, ଭଗୀରଥ ଦାସ, କୃଷ୍ଣ ରାଉତ, ଏହିପରି କେତେକ କର୍ମୀଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଆନ୍ଦୋଳନ କରାଇଥିଲେ। ଛୋଟ ଛୋଟ ମେସିନ୍‌ ଦ୍ୱାରା ବୁଲେଟିନ୍ ଛପାଇ ପଠାଇଥିଲେ। ଯେଉଁ କର୍ମୀମାନେ ଗ୍ରାମରେ ଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ ପାଖକୁ ପଠାଇଲେ। ସେଥିରେ ଲେଖା ହୋଇଥିଲା ସବୁ ବେ ଆଇନ୍‌ କାମ କରିବାକୁ। ଥାନା, କଚିରି, ଚୈାକିଆ ହୁଦା, ପଗଡ଼ି, ଦଫାଦାର ହୁଦା ପଗଡ଼ି , ପ୍ରେସିଡ଼େଣ୍ଟଙ୍କ ହସ୍ତରୁ କାଗଜପତ୍ର ଏସବୁ ପୋଡ଼ି ଦେବା ପାଇଁ। ଗଞ୍ଜେଇ ଦୋକାନ, ଅଫିମ ଦୋକାନ, ଡାକଘର କାଗଜପତ୍ର ପୋଡ଼ି ଦେବା ପାଇଁ, ଗୋଚର ଅନାବାଦୀରେ ଗଛ ହାଣି ଜାଳ କରିବା ପାଇଁ, ଧନୀଘର ଲୁଟ୍‌ତରାଜ୍‌ କରିବା ପାଇଁ।

ସେ କାଗଜରୁ ବିଡ଼ାଏ ଗୋବିନ୍ଦ ପାଖକୁ ପଠାଇଥିଲେ। ଗୋବିନ୍ଦ ସାମଲ ସେ କାଗଜ ପଡ଼ି ମନ ଭାରି ଉତ୍ତେଜ ହେଲା। ରାତିରେ ନିଦ ହେଲା ନାହିଁ, ଭୋକ କଲା ନାହିଁ,ମରିବାକୁ ଭୟ ହେଲା ନାହିଁ, ଚାରିଆଡ଼େ ବୁଲି ଏହିକଥା ପ୍ରଚାର କଲି। ଗୋଟାଏେ ନାଗରବାଲାକୁ ଡାକିଲି। ସେ ଲୋକ ଡରିଲା। ଗୋବିନ୍ଦ ଗୋଟିଏ ନାଗରା ଖରିଦ କରି ବଜାଇ ଏ ଅଞ୍ଚଳରେ ସବୁ ଗ୍ରାମରେ ବିଲବାଡ଼ିରେ ସବୁଆଡ଼େ ଏହିକଥା କହିଲୁ। ଆଗରୁ ସବୁ ଗ୍ରାମରେ ବୁଲି ବହୁତ ଗ୍ରାମରେ କାମ କରିଥିଲୁଁ, ଲୋକେ ଭାରି ବିଶ୍ୱାସ କରୁଥିଲେ। କହିଲାମାତ୍ରେ ଅନେକ ଲୋକ ମାତି ଉଠିଲେ।

ପୋଡ଼ାପୋଡ଼ି କାମ ବହୁତ ହୋଇଗଲା। ଅଜାଣ ପଡ଼ିଆରେ ଗୋଟିଏ ବଡ଼ ସଭା ହୁଏ। ଛ’ ନମ୍ବର ୟୁନିଅନ,ପାଞ୍ଚ ନମ୍ବର ୟୁନିଅନ୍‌, ସାତ ନମ୍ବର ୟୁନିଅନ୍‌ ଲୋକେ କୀର୍ତ୍ତନ ସହ ଦଳକୁ ଦଳ ସଭାକୁ ଆସନ୍ତି, ସଭାରେ ଚର୍ଚ୍ଚିଲ୍‌,ଆମେରି ରୁଅ ଛଣରେ କରି ଚଉକିଆ ହୁଦା ପଗଡ଼ି ସେଥିରେ ବାନ୍ଧି ପୋଡ଼ି ଦେଉଥିଲୁଁ,ଅଫିମ ଗଞ୍ଜେଇ,ମଦ ଦୋକାନ,ଡାକଘର, କାଞ୍ଜି ଆହୁଦା ପୋଡ଼ି ଦିଆ ହେଉଥିଲା।

ଗ୍ରାମ ଗ୍ରାମ ବୁଲି ସଭା କରାଉଥିଲୁଁ। ଭଗୀରଥ ଦାସ, ହରିଶ୍ଚନ୍ଦ୍ର ଦାସ, ରଙ୍ଗାଧର ଦାସ, ଧ୍ରୁବ ରାୟ, ବିଚିତ୍ର ଶୁକ୍ଲ,ଗୋବିନ୍ଦ ସାମଲ, ବସୁଦେବ ସାମଲ, ଭୁବନାନନ୍ଦ ସ୍ୱାଇଁ, ଚୁନୀ ଦେବୀ, ଶରତ ଚନ୍ଦ୍ର ମହାରଣା, ଋଷି ବେହେରା,କାହ୍ନୁ ଚରଣ ଦାସ, ଓ୍ୱାର୍ଦ୍ଧା ଇସ୍କୁଲ ମାଷ୍ଟରମାନେ, ରାମଚନ୍ଦ୍ର ମିଶ୍ର, ରାଧାକୃଷ୍ଣ ସାମଲ, ଶୋଭା ଦେବୀ, ସୁଶୀଳା ଦେବୀ,ହାରାମଣି ଦେବୀ, ଉଷା ଦେବୀ, କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ସାହୁ, ବହୁତ ଲୋକ,ଅଲିଆବାଦ ମଧୁଦାସ, ଜଗବନ୍ଧୁ ଜେନା, ଦେବେନ୍ଦ୍ର ପାଢ଼ି, ବୀରବର ରଥ, ନୃସିଂହ ସାମଲ, ହୃଷୀକେଶ ସାମଲ ଆଦି ବହୁତ ଲୋକ କାମ କରୁଥିଲେ।’’

ଏମାନେ ସମସ୍ତେ ଗୋପବାବୁଙ୍କ ରଚନାତ୍ମକ କର୍ମ ସହିତ ସପୃକ୍ତ ଥିଲେ। ଗାନ୍ଧୀଜୀଙ୍କର ଓ ଗୋପବାବୁଙ୍କର ଗିରଫ ପରେ ଉତ୍‌କ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇଥିଲେ।

ତା’ପରେ ଘଟିଥିଲା ବରୀ ପାଖ କାଇମାଟିଆରେ ପୁଲିସ୍‌ ଗୁଳିକାଣ୍ଡ ଓ ପୁଲିସର ସଙ୍ଗୀନମୁନ କେଞ୍ଚାରେ ମାୟାଧର ଭୂୟାଁଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ। ପୁଲିସ୍‌ ଗୁଳିରେ ଆନନ୍ଦ ସ୍ୱାଇଁ, ହାଡ଼ିବନ୍ଧୁ ସାଉଣ୍ଟିଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ, ପୁଲିସ୍‌ ଭୟରେ ପ୍ରାଣ ବିକଳରେ ଧାଇଁ ପଳାଉ ପଳାଉ ପାଣିରେ ପଡ଼ି ଗୋଟିଏ ସାନ ଝିଅର ମୃତ୍ୟୁ, ଏହିପରି ଚାରିଜଣ ଶହୀଦ୍‌ ହେଲେ।

ସେଦିନ ଥିଲା ଗହ୍ମା ପୁନେଇଁ, ଗୋଟିଏ ପର୍ବର ଦିନ, ଘରେ ଘରେ ପିଠାପଣା ହୁଏ। ଶ୍ରୀମତୀ ଅନ୍ନପୁର୍ଣ୍ଣା ମହାରଣା ଓ ଶ୍ରୀ ଋଷି ବେହେରା ଆଦି କାଇମାଟିଆ ଯାଇଥାନ୍ତି, ସେହି ଗାଁରେ ଥାନ୍ତି। ଗାଁଠୁ ଖଣ୍ଡେ ଦୂରରେ ଖରସୁଆଁ ନଈ ବନ୍ଧ। ନଈ ସେପାରିରୁ ଗୋଟିଏ ଡଙ୍ଗାରେ ଚଢ଼ି ପୁଲିସ୍‌ ଆସିଲେ, ଏପାଖେ ଠାଏ ନଈବନ୍ଧରେ ବସି ଅଳ୍ପ କେତେଜଣ ଲୋକ ସେମାନଙ୍କ ଗତିବିଧି ଲକ୍ଷ୍ୟ କରୁଥାନ୍ତି। ପୁଲିସ ପହଞ୍ଚିଯାଇ ବିନା କାରଣରେ ସେମାନଙ୍କୁ ଗିରଫ କଲେ। ଗାଁକୁ ଖବର ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଚାଲିଗଲା ଓ ଲୋକେ ଧାଇଁପଡ଼ିଲେ। ନଈ ବନ୍ଧଠୁ ଖଣ୍ଡେ ଦୂରରେ ସେମାନେ ଜମିଲେ, ବହୁତ ଲୋକ, ସଭା କଲେ। ଶ୍ରୀମତୀ ଅନ୍ନପୂର୍ଣ୍ଣା ମହାରଣା ଓ ଶ୍ରୀ ଋଷି ବେହେରା ସେ ସଭାକୁ ଯାଇ ଲୋକଙ୍କୁ ବହୁତ ବୁଝାଇଲେ ଯେ ସେମାନେ ଅଳ୍ପ କେତେଜଣ ପୁଲିସ୍‌ ପାଖକୁ ଯିବେ, ପୁଲିସ୍‌କୁ ବୁଝାଇ କହିବେ ୟେ ନିର୍ଦ୍ଦୋଷ ଲୋକଙ୍କୁ କାହିଁକି ଧରି ନିଆ ହେଉଛି, ତାଙ୍କୁ ଛାଡ଼ି ଦିଅ, କହିପୋଛି ସେ ଭାଇ ମାନଙ୍କୁ ମୁକ୍ତ କରି ଫେରାଇ ଆଣିବେ, ଆଉ ଅଧିକ ଲୋକ ପୁଲିସ୍‌ ପାଖକୁ ଯାଆନ୍ତୁ ନାହିଁ। ଉତ୍ତେଜିତ ଲୋକେ ତାଙ୍କ କଥା ମାନିଲେ ନାହିଁ, ଧାଇଁ ଗଲେ।ସବଆଗରେ ମାୟାଧର ଭୂୟାଁ।

ଏତେ ଲୋକ ମାଡ଼ି ଆସୁଛନ୍ତି କାଳେ ଆକ୍ରମଣ କରିବେ ଭାବି ପୁଲିସ୍‌ ଗୁଳି ଫାୟାର କଲେ। ମାୟାଧର ଭୂୟାଁ ଜଣକ ହାତରୁ ବନ୍ଧୁକଟା ଧରି ଝିଙ୍କିଲେ, ଧସ୍ତା ଧସ୍ତି ଲାଗିଲା, ମାୟାଧର ପଛକୁପେଲି ହେଉ ହେଉ ପଡ଼ିଗଲେ,ଏତିକିବେଳେ ତାଙ୍କ ତଣ୍ଟିରେ ପୁଲିସ୍‌ ବନ୍ଧୁକର ସଙ୍ଗୀନମୂନ ଭୂଷି ଦେଲେ, ରକ୍ତ ପିଚ୍‌ ପିଚ୍‌ ବାହାରିଲା, ସେହି ଆଘାତରେ ସେ ମରିଗଲେ। ମାୟାଧରଙ୍କୁ ଆଘାତ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ତିନି ରାଉଣ୍ଡ ଗୁଳି ଫାୟାର ହେଲା, ଆନନ୍ଦ ସ୍ୱାଇଁ ଓ ହାଡ଼ିବନ୍ଧୁ ସାଉଣ୍ଟି ଗୁଳିଚୋଟରେ ମଲେ। ସାନ ଝିଅଟିଏ ପଳାଉ ପଳାଉ ପାଣିରେ ପଡ଼ିଯାଇ ମଲା। କେତେ ଲୋକ ଆହାତ ହେଲେ। ଲୋକ ପଳାଇଲେ। ମାୟାଧର ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ହତାହତଙ୍କୁ ଛାଡ଼ି ପୁଲିସ ଗିରଫ ହୋଇଥିବା ଲୋକଙ୍କୁ ଘେନି ନାହାରେ ବସି ଚାଲିଗଲେ।

ତାପରେ ପୁଲିସ୍‌ ଫଉଜ ଘେନି ଆସିଲେ। ଖୋଜା ଖୋଜି, ଧରପଗଡ଼, ଅତ୍ୟାଚାର, ନିର୍ଯ୍ୟାତନା, ଧ୍ୱଂସ ଓ ଦମନଲୀଳା ଚଳାଇଲେ। ଏହି ସମୟରେ ବରୀ ଅରାଙ୍ଗାବାଦ୍‌ ଗାଁରେ ଦୁଇଟା ପରିବାର ଭିତରେ ଘରୋଇ ବିବାଦ ଯୋଗୁଁ ଗଣ୍ଡଗୋଳ ଉପୁଜିଥାଏ। ଜଣକର ଲୋକ ଅନ୍ୟ ଜଣକର ନଡ଼ିଆଗଛରୁ ନଡ଼ିଆ ପାରି ନେଇଥାନ୍ତି ଓ ତା ଦୋକାନ ଲୁଟିଥାନ୍ତି, ଘର ପୋଡ଼ିଥାନ୍ତି, ସେଇଟା ଥିଲା ସେହି ଦୁଇ ପରିବାରଙ୍କ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ କଳହ, ତାର ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବ କି ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନ ସହିତ କୈାଣସି ସମ୍ବନ୍ଧ ନ ଥିଲା। କିନ୍ତୁ ସେହି ଘଟଣାକୁ ଗୋଟାଏ ଆଳ କରି ସରକାରୀ ବରୀ ଅଞ୍ଚଳରୁ ଟ ୬୫୦୦/- ସମୂହ ଜୋରିମାନା ଆଦାୟ କଲେ ଓ ପ୍ରତିବାଦ କରୁଥିବା କଂଗ୍ରେସ ଲୋକଙ୍କୁ ଗିରଫ କଲେ। ପରେ ୧୯୪୪ରେ ଶ୍ରୀମତୀ ରମା ଦେବୀଙ୍କଠାରୁ ଗାନ୍ଧିଜୀ ସବୁକଥା ଶୁଣିଲେ ଓ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ୍ରମେ ବିଖ୍ୟାତ ବାରିଷ୍ଟର ଓ ନେତା ଶ୍ରୀ ବୁଲୁଭାଇ ଦେଶାଇ ଲୋକଙ୍କ ପକ୍ଷରୁ ଗୋଟିଏ ଆପିଲ୍ ଡ୍ରାଫଟ କରିଦେଲେ। ଲୋକେ ସରକାରଙ୍କ ଉପରେ ମକଦମା କଲେ। ଜୋରିମାନା ଟଙ୍କା ବି ପରେ ଫେରସ୍ତ ଦିଆଗଲା।

ଗାଁ ଗାଁ ଅନ୍ଧିସନ୍ଧି ବୁଲି ଖୋଜି ଖୋଜି ବହୁତ ଲୋକଙ୍କୁ ଧରି ମାରିପିଟି ଗିରଫ କରି ନେଇ ଜେଲ୍‌ ଦିଆ ହେଉଥାଏ, କେତେ ଲୋକେ ଘରୁ ପଳେଇଥାନ୍ତି, କିଏ କୁଆଡ଼େ ଲୁଚିଲୁଚି ବୁଲୁଥାନ୍ତି, ସେମିତି ଦିନେ ଧରା ହୋଇ ଜେଲ୍‌ ଗଲେ ଗୋବିନ୍ଦ ସାମଲ।

ବରୀ ଆଶ୍ରମ ଧ୍ୱଂସ

କିଛିଦିନ ପରେ ପୁଲିସ୍‌ ଫୈାଜ ଘେନି ବରୀରେ ପହଞ୍ଚିଗଲେ ଶ୍ରୀ ମୁସାଏବ୍‌ ଖାଁ, ସେତେବେଳେ ଯାଜପୁରର ଏସ୍‌.ଡ଼ି.ଓ। ସେତେବେଳକୁ ବୋଧହୁଏ ଜଣେ ‘ଖାଁ ସୋହେବ’ ଉପାଧିଧାରୀ, ପରେ ‘ଖାଁ ବାହାଦୂର’। ସେ ସରକାରଙ୍କ ବିଶ୍ୱସ୍ତ ଓ ଅତି ଅନୁରକ୍ତ କର୍ମଚାରୀ, ଅତିମାତ୍ରାରେ କଂଗ୍ରେସ-ବିଦ୍ୱେଷୀ, ଆନ୍ଦୋଳନ-ବିଦ୍ୱେଷୀ। ବରୀର ସେବାଘର ଓ ତା ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ ନାନା ରଚନାତ୍ମକ ଅନୁଷ୍ଠାନକୁ ଧ୍ୱସ୍ତବିଧ୍ୱସ୍ତେ କରିବା ଓ ତା ସହିତ ସେ ଅଞ୍ଚଳର କଂଗ୍ରେସ ସଂଗଠନକୁ ମୂଳପୋଛ କରିବା ତାଙ୍କର ପ୍ରଶାସନିକ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଥିଲା ଭଳି ଜଣାପଡ଼େ। ହଠାତ୍‌ ପହଞ୍ଚିଯାଇ ସେ ଓ ଫଉଜ ବରୀରେ ରହିଲେ। ନାନା ଧରପଗଡ଼ ଆଦି ତ ହେଲା। ସେବାଘର ଘେରାଉ କରି ତଲାସ କରି ଜିନନିଷପତ୍ର ଓଲରାଓଲରି ଫୋପାଡ଼ାକଚଡ଼ା ଧ୍ୱଂସ କାଗଜପତ୍ର ଆଦି ଜବତ ଓ କେତେକ ଭଙ୍ଗାରୁଜା କାର୍ଯ୍ୟ ଚାଲିଲା। ବରୀର ସେବାଘର, ତା ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ ଥିବା ଚମଡ଼ା କାରଖାନା ଆଦି ସବୁ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଧ୍ୱଂସ କରାଗଲା। କେତେ ମୂଲ୍ୟବାନ୍‌ ଜିନିଷ, କେତେ ବହିପତ୍ର କୁଆଡ଼େ ଗଲା। ଶୁଣାହୁଏ, ପୁଲିସମାନେ ସେବାଘର ଚାଳରେ ନିଆଁ ଲଗାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ବର୍ଷା ହୋଇ ନଡ଼ା ଓଦା ଥିବାରୁ ନିଆଁ ଧରିଲା ନାହିଁ। ଆଶ୍ରମ ଖାନତଲାସ ବେଳେ ଗୋଟିଏ କୈାତୁହଳପ୍ରଦ ଘଟନା ଘଟିଥିଲା। ଖାନତଲାସ କରୁ କରୁ ପୁଲିସମାନେ ମହୁବାକ୍‌ସ ଗୁଡ଼ିକ ଖୋଲି ଦେଲେ। ହଜାର ହଜାର ମହୁମାଛି ଉତ୍ତ୍ୟକ୍ତ ହୋଇ ବାହାରି ସେମାନଙ୍କୁ କାମୁଡ଼ି ଗୋଡ଼େଇଲେ, ସନ୍ଧ୍ୟା ହେବାରୁ ଶାନ୍ତି ମିଳିଲା।

୧୯୪୨ ରୁ ୧୯୪୪ ଯାକେ ଶ୍ରୀ ଗୋପବନ୍ଧୁ ଚୈାଧୁରୀ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ୍‌ରେ ରହିଲେ, ତାପରେ ୧୯୪୪ ରେ ପୁଣି ଅଣାଗଲେ କଟକ ଜେଲ୍‌କୁ ଓ ସେଠୁ ୧୯୪୫ରେ ଖଲାସ ହେଲେ।

ତାଙ୍କର ଏହି ସମୁଦାୟ ଜେଲ୍‌ ଜୀବନ ଭିତରେ ଚାଲିଥିଲା ‘ଗୋ-ଆ-ଚା’ ମେସ୍‌ ଓ ‘ଶୁଦ୍ଧ ଖାଦ୍ୟ’, ମିଶା ଜିନିଷ ଖାଇବେ ନାହିଁ, ଗହମକୁ ନିଜେ ବାଛି ଚକିରେ ପେଷି ଅଟା କରିବେ ଇତ୍ୟାଦି। କି ଉପାୟ କଲେ ସମୟ ଖର୍ଚ୍ଚ ଅନୁପାତରେ ବେଶି ଅଟା କରି ହେବ, ପରିଶ୍ରମ କମ୍‌ ଲାଗିବ, କାମଟି ସହଜ ହେବ, ସେଥିପାଇଁ ସେ ଓ ତାଙ୍କ ସହକର୍ମୀମାନେ ଜେଲରେ ଥାଇ ଚିନ୍ତା ଓ ବୁଦ୍ଧି ପ୍ରୟୋଗ କଲେ ଓ ପରଖ କରି କରି ଅଟାପେଷା ଚକିରେ କେତେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କଲେ, ତଦ୍ଦ୍ୱାରା ସେମାନେ ଦେଖିଲେ ଯେ ସେମାନଙ୍କ ଅଟା ଉତ୍ପାଦନ ବଢ଼ି ପାରିଲା ଓ ସେମାନେ ଘଣ୍ଟାକୁ ଚାରି ପାଞ୍ଚ ସେର ଗହମ ପେଷି ପାରିଲେ। ରୁଟି ଗରମ ରହିଥିଲେ ଖାଇବାକୁ ଭଲ ଲାଗେ, ତେଣୁ କି ଉପାୟ କଲେ ସାଧାରଣ ଉପକରଣ ଲଗାଇ ସେଥିପାଇଁ ସେମାନେ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିପାରିବେ, ସେ ବିଷୟରେ ଚିନ୍ତା ଓ ପରିକ୍ଷା ପ୍ରୟୋଗ କଲେ । ଶେଷରେ ସେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିପାରିଲେ ଗୋଟିଏ ‘‘ତାପରକ୍ଷକ ବାକ୍‌ସ’’ ତିଆରି କରି। ତହିଁରେ କାଠ କମ୍ବଳର ପରସ୍ତ (ଲାଇନିଂ) ଦେଲେ। ରୁଟିକରି ତା ଭିତରେ ରଖିଲେ ରୁଟି ଉଷୁମ୍‌ ରହିଲା। ତାଙ୍କଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ ଏହି ସାଧାରଣ କଥାଟିମାନ ଖୁବ୍‌ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ। ହାତପାଆନ୍ତି ସାଧାରଣ ଉପାଦାନରେ ସରଳ ଉପାୟରେ କିପରି ସାଧାରଣ ଲୋକେ ନିଜର ସାଧାରଣ ଆବଶ୍ୟକ ମେଣ୍ଟାଇବା ବିଷୟରେ ଆଗଠୁଁ ଆଉ ଟିକିଏ ସୁବିଧା କରିପାରିବେ ଏ ବିଚାର ଓ ଏ ଦିଗରେକାର୍ଯ୍ୟ ଗାନ୍ଧୀବାଦୀ ରଚନାତ୍ମକ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ। ତାଙ୍କ ମେସ୍‌ରେ ବଢ଼ି ଓ ଆଚାର ବି ସେମାନେ ନିଜ ହାତରେ ତିଆରି କଲେ। ସବୁଥିରେ ଯଥାସାଧ୍ୟ ସ୍ୱାବଲମ୍ବୀ ହେବା ଉଦ୍ୟମ ରଚନାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟର ବିଚାରର ମୂଳଦୁଆ। ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ପାଇଁ କୈାତୁକପୂର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ ଯେତେବେଳେ ଗୋପବାବୁ ଓ ଆଉଜଣେ ଦୁହେଁ ଧନୁଶର କି ବାଟୁଳିଖଡ଼ା ଧରି କାଉ ହୁରୁଡ଼େଇବାକୁ ବାହାରି ପଢ଼ନ୍ତି। ବଡ଼ି ଆଚାର ଖରାରେ ଶୁଖୁଥାଏ, ଜଗନ୍ତି। ଖରାବେଳେ ସମସ୍ତେ ବସି ଚାଉଳ ବାଛନ୍ତି, ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଗାନ୍ଧୀ ସାହିତ୍ୟ ଆଲୋଚନା କରୁଥାନ୍ତି। ଜେଲ୍‌ରେ ଥାଇ ସୁଦ୍ଧା ଗୋପବାବୁ ଓ ତାଙ୍କ ସହକର୍ମୀମାନେ ନିର୍ଘଣ୍ଟ ଅନୁସାରେ ଆଶ୍ରମ-ଜୀବନଯାପନ କରୁଥାନ୍ତି। ପ୍ରାର୍ଥନା, ଶରୀରଶ୍ରମ, ବ୍ୟାୟାମ, ସୂତାକଟା, ସଦ୍‌ଗ୍ରନ୍ଥପାଠ, ପଢ଼ା, ଲେଖା,ବିଚାର ଓ ଆଲୋଚନା ନିୟମିତଭାବେ ଚାଲିଥାଏ। ଗୋପବାବୁ ଲୁଗା ବୁଣୁଥିଲେ ଓ ବଢ଼େଇକାମ ବି କରୁଥିଲେ। ଏହି ଜେଲ୍‌ଜୀବନ ଭିତରେ ଗୋପବାବୁ ବହୁତ ବହି ପଡ଼ିଲେ। ସେତେବେଳେ ସେ ଯାହା ସବୁ ଲେଖୁଥିଲେ ତହିଁରୁ ତିନିଖଣ୍ଡି ଖାତା ଅଛି,ତାହା (୧) ଗୋଟିଏ ଅସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଗୁଜୁରାତି-ଓଡ଼ିଆ ଅଭିଧାନ ଓ (୨) ଗ୍ରାମସେବା କରିବାକୁ ବାହାରିଥିବା କର୍ମୀ ପାଇଁ ପୁସ୍ତିକାଟିଏ, ସେଥିରେ ଅଛି ଯେ ସେ ବିଷୟରେ ଗାନ୍ଧିଜୀ କଣ କହିଛନ୍ତି ଓ ଗୋପବାବୁଙ୍କ ନିଜ ଅନୁଭୂତି କଣ। କଟକ ଜେଲ୍‌କୁ ଆସି ୧୯୪୫ ରେ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ମହାଶୟ, ଗୋବପବାବୁ, ଶ୍ରୀ ଭାଗିରଥୀ ମହାପାତ୍ର ଓ ଶ୍ରୀ ଲୋକନାଥ ମିଶ୍ର ମିଶି ଭଗବଦ୍‌ ଗୀତାକୁ ଓଡ଼ିଆ ପଦ୍ୟରେ ଅନୁବାଦ କରିଥିଲେ।

ଜେଲ୍‌କୁ ନିଆହେଲା ପରେ ଗୋପବାବୁ ଓ ତାଙ୍କ ସହକର୍ମୀମାନେ ବିଚାର ଓ ଆଲୋଚନା କରୁଥାନ୍ତି ଯେ ଏହାପରେ ସେମାନେ ଜେଲରୁ ଖଲାସ୍‌ ହେଲେ କଣ କରିବେ। ଜେଲ୍‌ରେ, ବିଶେଷତଃ ବିଶାଳ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲରେ ଯେଉଁଠି ନାନା ଭିନ୍ନ ମତାବଲମ୍ବୀ ରାଜନୈତିକ ଅଟକବନ୍ଦୀ ଥାନ୍ତି, ନାନା ଉତ୍ତେଜନାମୂଳକ ବିଚାର ଖେଳୁଥାଏ। ଗୋପବାବୁ ତହିଁରେ ନିର୍ଲିପ୍ତ ରହିଥାନ୍ତି, ଶାନ୍ତ ସମାହିତ ହୋଇ ଆପଣା ବିଚାରରେ ଅଟଳ ରହିଥାନ୍ତି। ତାଙ୍କ ମନରେ ପ୍ରଧାନ ହୋଇଥିଲା ଗାନ୍ଧୀ ବିଚାର ଓ ଗ୍ରାସସେବା, ---ନାନା ରଚନାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟ। ଦଳ ଗଢ଼ିବା, ଦଳ ଦଳ ଭିତରେ ବଳ କଷାକଷି ହେବା, କ୍ଷମତା ରାଜନୀତିରେ ପଶିବା, ଏସବୁ ସାତ ପାଞ୍ଚ ବିଚାର କି ଧାରଣାଠୁ ମଧ୍ୟ ସେ ନିଜକୁ ଦୂରେଇ ରଖନ୍ତି। ସେ ଭାବୁଥାନ୍ତି ଯେ ସର୍ବୋଦୟ କର୍ମୀମାନଙ୍କ ପରିବାରକୁ ଘେନି ସେ ଗୋଟିଏ ନୂଆ, ସ୍ୱାବଲମ୍ବୀ,ଗ୍ରାମ-କୈନ୍ଦ୍ରିକ ସମାଜ ଗଢ଼ିବାରେ ଲାଗିଯିବେ ଓ ସେ ସେହି ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରୁଥାନ୍ତି। ସେ ଓ ତାଙ୍କର ସହକର୍ମୀମାନେ ‘ମୈାଳିକ ଶିକ୍ଷା’ର ପ୍ରସାର ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା ଓ ଯୋଜନା କରୁଥାନ୍ତି। ତାଙ୍କର ବିଚାର ଖେଳୁଥାଏ କିପରି ଘାସର ଚେରଠୁ ଆରମ୍ଭ କଲା ପରି ମୂଳରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ସମାଜର ଏକକ ଯେ ଦେଶର ସାଧାରଣ ମନୁଷ୍ୟ, ତାହାର ବିଚାର ଓ ଆଚାରକୁ ନୂଆ ମୋଡ଼ ଦେଇ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପରିକଳ୍ପନାର ସ୍ୱାଧୀନ ଅହିଂସା ସ୍ୱାବଲମ୍ବୀ ସୁସ୍ଥ ସମାଜ ଗଢ଼ା ହୋଇ ପାରିବ।

ଜେଲ୍‌ ବାହାରେ ଦେଶରେ ନାନା ଉତ୍ତେଜକ ଘଟନା, ଦୁଇମାସ ପରେ ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବ ଭାଙ୍ଗିଗଲେ ବି ଲୁଚା ଚୋରାରେ ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ବିକ୍ଷୋଭ, ତଳେ ତଳେ ଇଂରେଜ ବିରୋଧୀ ତୀବ୍ର ବିଦ୍ୱେଷର ସ୍ରୋତ, ସରକାର ପକ୍ଷରୁ ଦମନଲୀଳା ଓ ‘ଆତଙ୍କରାଜ୍‌’ର ନାନା ଘଟଣା, ତହିଁରେପୁଣି ଯୁଦ୍ଧକାଳୀନ ଅବସ୍ଥା, ଯୁଦ୍ଧର ଖବର, ସମୁଦ୍ର ଉପକୂଳରେ କେଉଁଠି କେଉଁଠି ଜାପାନୀ ବୋମା ପଡ଼ିବା ଖବର, ଜାପାନର ମାଡ଼ି ଆସିବା ଖବର, - ଯେତେ କଟକଣା ଥାଉ ନାନା ଉପାୟରେ ନାନା ଖବର, ନାନା ଗୁଜବ ଜେଲ୍‌ କାନ୍ଥ ଭେଦି ବି ଚାଲିଆସେ। ଭିତରେ ନାନା ଉତ୍ତେଜନା, କଳ୍ପନାଜଳ୍ପନା। ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ୍‌ରେ ଅନେକ ରାଜନୈତିକ ବନ୍ଦୀ, ବିଶେଷତଃ ଯୁବକମାନେ, କେତେବେଳେ ଜେଲ୍‌ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କ ପାଇଁ ନାନା ସମସ୍ୟା ସୃଷ୍ଟି କରୁଥାନ୍ତି। ୧୯୪୨ ଅକ୍‌ଟୋବରରେ ଓଡ଼ିଶାରେ ପ୍ରବଳ ବତାସ ହେଲା। ବ୍ରହ୍ମପୁର ସମୁଦ୍ରକୂଳ ପାଖ, ତେଣୁ ସେଠି ବତାସର ଚାପ ଆହୁରି ବେଶି ପଡ଼ିଲା, ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ୍‌ଖାନାର ଗୋଟାଏ ପାଖ କାନ୍ଥ ଭାଙ୍ଗି ପଡ଼ିଲା, କେତେଜଣ ବନ୍ଦୀ ଖସି ପଳାଇଗଲେ। ସେହି ତୋଫାନରେ କ୍ୟାମ୍ପ ଜେଲ୍‌ର ଚାଳଘରଗୁଡ଼ିକର ଖୁବ୍‌ କ୍ଷତି ହୋଇଥିଲା।

ଶ୍ରୀ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ନାଏକଙ୍କୁ ଫାଶି

ଗୋପବାବୁ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲରେ ଥିବା ବେଳେ ସେଠି ଥିବା ରାଜନୈତିକ ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଗୋଟିଏ ଅବିସ୍ମରଣୀୟ ଘଟନା ହୋଇ ରହିଲା ସେତେବେଳେ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ୍‌ରେ କୋରାପୁଟ ଜିଲ୍ଲାର ନିବିଡ଼ ଅଭ୍ୟନ୍ତର ଘନ ଅରଣ୍ୟମୟ ମାଲକାନ୍‌ଗିରି ତାଲୁକର ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଲବର ନେତା ଶ୍ରୀ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ନାଏକଙ୍କ ଫାଶି। ଶ୍ରୀ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ନାଏକ ଗୋଟିଏ ଅତି ଅନୁନ୍ନତ ଆଦିବାସୀବହୁଳ ଅଞ୍ଚଳର ଲୋକ, ତାଙ୍କ ନିଜର କିଛି ଚାଷ ଜମି ଥାଏ, ନିଜେ ହଳିଆଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ମିଶି ଚାଷ କରନ୍ତି, ଖାଇପିଇ ବର୍ଷକ ଚଳିଯାଏ। ଜୟପୁରର ଜମିଦାର (ପଦବୀ ‘ମହାରାଜା’) ତାଙ୍କ ବାପାଙ୍କୁ ଗାଁର ‘ମୁସ୍ତାଜାର ନାଇକ’ ପଦରେ ନିଯୁକ୍ତି କରିଥିଲେ, ତାପରେ ତାଙ୍କୁ ‘ନାଇକ’, ଗାଁର ମୁଖିଆ । ତାଙ୍କ କାମ ପ୍ରଜାଙ୍କଠୁଁ ଖଜଣା ନେଇ ‘ରଜାଘରେ’ ଅର୍ଥାତ୍‌ ଜମିଦାରଙ୍କ ସପୃକ୍ତ କର୍ମଚାରୀଙ୍କୁ ପୈଠ କରିବା ଓ ଯେତେବେଳେ କୈାଣସି କର୍ମଚାରୀ ଗ୍ରସ୍ତରେ ଆସିବେ, ତାଙ୍କ ପାଇଁ ଭାରୁଆ ଓ ରଶଦପତ୍ର ଯୋଗାଡ଼ କରିଦେବା । ସେ ଗାଁର ମୁଖିଆ ଓ ମୁରବୀସ୍ଥାନୀୟ ବୋଲି ଗାଁ ଲୋକଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିରେ ତାଙ୍କର ସମ୍ମାନ ଓ ପ୍ରତିପତ୍ତି ଥାଏ । ଶ୍ରୀ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ନାଏକ ନିଜ ଚେଷ୍ଟାରେ ଓଡ଼ିଆ ପଡ଼ିଥିଲେ। ସେ ଚାହିଁଥିଲେ ତାଙ୍କ ବାପାଙ୍କ ପରି ସୁଖରେ ଜୀବନ ବିତାଇପାରିଥାନ୍ତେ । ସେ ଶାନ୍ତ, ବିନୀତ, ଅମାୟିକ, ସରଳ, ନିରାଡ଼ମ୍ବର ମଣିଷଟିଏ, ଖୁବ୍‌ ଜନପ୍ରିୟ ଥିଲେ ଓ ଜମିଦାରଙ୍କ କର୍ମଚାରୀମାନେ ବି ତାଙ୍କୁ ପ୍ରଶଂସା କରୁଥିଲେ । ଶ୍ରୀ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ନାଏକ ମୂଳରୁ ପରୋପକାରୀ ଥିଲେ, ଲୋକଙ୍କ ଦୁଃଖ ଦେଖିଲେ ସହି ପାରନ୍ତି ନାହିଁ, ସାହାଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ସେ କିଛି ଦେଶୀ ଚିକିତ୍ସା ବି ଶିଖିଥିଲେ ଓ ସୁବିଧା ପାଇଲେ ଜଡ଼ିବୁଟି ଔଷଧ ଦେଉଥିଲେ । ସ୍ୱଦେଶପ୍ରୀତି ଓ ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନରେ ସେ କାଳକ୍ରମେ ଉଦ୍‌ବୁଦ୍ଧ ହୋଇ ଉଠିଲେ । କୋରାପୁଟ ଜିଲ୍ଲାରେ ସେତେବେଳେ କଂଗ୍ରେସ ନେତାମାନଙ୍କ ଭିତରେ ପ୍ରଧାନ ଥିଲେ ଶ୍ରୀ ରାଧାକୃଷ୍ଣ ବିଶ୍ୱାସରାୟ, ଶ୍ରୀ ସଦାଶିବ ମିଶ୍ର, ଶ୍ରୀ ରାଧାମୋହନ ସାହୁ ଆଦି । ଶ୍ରୀ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ନାଏକ ସେହିମାନଙ୍କେ ଠାରୁ ପରାମର୍ଶ ନେଲେ, ଜୟପୁର ପାଖେ ନୂଆଗାଁରେ ଯେଉଁ କଂଗ୍ରେସ ଶିବିର ହେଲା ତହିଁରେ ଯୋଗଦେଲେ, ଗାନ୍ଧୀ ବିଚାର ସମ୍ପର୍କୀୟ ଲେଖାମାନ ପଡ଼ିଲେ ଓ ବୁଲି ବୁଲି ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନର ବିବିଧ ସଂଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ପ୍ରକାର ପ୍ରକାର କର୍ମଚାରୀଙ୍କ ଜୁଲୁମ ଓ ‘ମାସୁଲ’ମାନ ବନ୍ଦ କରାଇବା, ହାଟମାନଙ୍କରେ ଅନ୍ୟାୟ ଟିକସ ଆଦାୟ ବନ୍ଦ କରାଇବା, ବେଠି ବନ୍ଦ କରାଇବା, ମଦ ଗଞ୍ଜେଇ ଅଫିମ ଦୋକାନମାନ ବନ୍ଦ କରାଇବା, ଲୋକଙ୍କ ଭୟ ଛଡ଼ାଇବା, ଲୋକଙ୍କୁ ସଂଗଠିତ କରାଇବା, ଲୋକଙ୍କ ଭିତରେ ଭାରତର ସ୍ୱାଧୀନତା ପାଇଁ ଆବେଗମୟେ କାମନା ସୃଷ୍ଟି କରାଇବା, ସ୍ୱାଧୀନତାର ବାଣୀ ପ୍ରଚାର କରି ବୁଲିବା, ଏହିସବୁ ଥିଲା ତାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ଲୋକଙ୍କ ଭିତରେ କଳିକଜିଆ ଲାଗିଲେ ସେ ନିଜେ ତାକୁ ତୁଟାଇ ଦେଉଥିଲେ, ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ଲୋକଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସ ଥିଲା । ଆନ୍ଦୋଳନ ବେଳ ଆସିଲା, ସେ ପ୍ରଚାର କରି ବୁଲିଲେ- ‘‘ ସରକାର କି ସରକାରୀ ଲୋକଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ସହଯୋଗ କର ନାହିଁ, ‘ଯୁଦ୍ଧ ଚାନ୍ଦା’ ଦିଅ ନାହିଁ, ଯୁଦ୍ଧକୁ ସାହାଯ୍ୟ କର ନାହିଁ, ସରକାରକୁ କି ସରକାରୀ ଆଇନକୁ ମାନ ନାହିଁ ,’’ ଇତ୍ୟାଦି । ବିଚାରରେ, କାର୍ଯ୍ୟରେ ସେ ଶାନ୍ତିପ୍ରିୟ ଓ ଅହିଂସ, ସରଳ ନିରୀହ ମଣିଷଟିଏ । ଚାଲି ଚାଲି ବଣ ପାହାଡ଼ ଭେଦି ବହୁତ ଦୂରକୁ ଦୂରକୁଯାଆନ୍ତି, ବହୁତ ପରିଶ୍ରମ କରନ୍ତି, ନାନା ଦୁଃଖ କଷ୍ଟ ସହନ୍ତି କିନ୍ତୁ ଲାଗି ରହିଥାନ୍ତି । ନାନା ସ୍ଥାନରେ ସଭା କରୁଥାନ୍ତି । ପ୍ରଶଂସା ପାଇବା, ନେତା ହେବା, ପ୍ରତାପ କି ପ୍ରତିପତ୍ତି ଅର୍ଜିବା କେବେ ତାଙ୍କର କଳ୍ପନାରେ ନଥିଲା, ନିଜକୁ ମଣୁଥିଲେ ଦେଶ ପାଇଁ ଉତ୍ସର୍ଗୀକୃତ ସାଧାରଣ କର୍ମୀଟିଏ । ସେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଜନପ୍ରିୟ ହେଲେ । ଏଣେ – ଯେଉଁମାନେ ଶୋଷକ, ଅତ୍ୟାଚାରୀ, ଜୁଲମବନ୍ତ, ‘ମାସୁଲ’ ପିପାସୁ ସେପରି ସାହୁକାରମାନେ, ଧନୀମାନେ, ବ୍ୟବସାୟୀମାନେ, ବିଶେଷତଃ ସେହିପରି ସରକାରୀ ଲୋକ ଯାହାଙ୍କ ଲାଭ ଲୋଭରେ ବାଧା ପଡ଼ିଲା, ସେମାନେ ସମସ୍ତେ ଏହି ସରଳ, ସରଳବିଶ୍ୱାସୀ, ନିର୍ଭୀକ ମଳିମୁଣ୍ଡିଆଟି ଉପରେରକ୍ତ ଚାଉଳ ଚୋବାଉଥାନ୍ତି ।

କ୍ରମେ ଏପରି ଯୋଗପଡ଼ିଲା ଯେ ମାଲକାନଗିରି ତାଲୁକ୍‌ର ମାତିଲି ଥାନାକୁ ଆକ୍ରମଣ କରିବାକୁ ଯେତେବେଳେ ଦଳେ ଲୋକ ଗଲେ, ଗୋଳମାଳରେ ଜଣେ ଫରେଷ୍ଟ ଗାର୍ଡ଼ ମଲେ, ପୁଲିସ୍‌ ଗୁଳିରେ ଜନତା ଭିତରୁ ଚାରିଜଣ ମଲେ, ବହୁତ ଲୋକଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ପୁଲିସ୍‌ ମକଦମା କଲେ ଓ ବହୁତ ଲୋକଙ୍କୁ ଦଣ୍ଡ ହୋଇଗଲା, ସେହି ମକଦମାରେ ପ୍ରଧାନ ଆସାମୀ ବୋଲି ଧାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ନାଏକଙ୍କୁ ଫାଶିଦଣ୍ଡ ଆଦେଶ ହାଇକୋର୍ଟରେ କାଏମ ରହିଲା । ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲରେ ଗୋପବାବୁ ଥିଲାବେଳେ ସେହି ଆଦେଶ ପାଳନ କରାଯାଇଥିଲା ।

ଶେଷଯାକେ ଶ୍ରୀ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ନାଏକ ଥିଲେ ନିର୍ଭୀକ, ଈଶ୍ୱରବିଶ୍ୱାସୀ, ଭାରତର ସ୍ୱଧୀନତାପ୍ରେମୀ, ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ଗଭୀର ଅନୁରକ୍ତି । ଜେଲ୍‌ କୋଠରୀରେ ସେ ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସଙ୍କ ଭାଗବତ ହିଁ ପଢ଼ୁଥିଲେ । ଆବୃତ୍ତି କରୁଥିଲେ । ତାଙ୍କୁ ଫାଶି ଦିଆଯିବ ଶୁଣି ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ୍‌ରେ ସବୁ ରାଜବନ୍ଦୀ ମର୍ମାହତ, ଶୋକାଚ୍ଛନ୍ନ ଓ ଉତ୍ତେଜିତ ହେଲେ। ସେମାନେ ସମସ୍ତେ ରାତିରେ ଚେଇଁ ରାତିଯାକ ପ୍ରାର୍ଥନା କରିଥିଲେ । ରାତି ଶେଷ ହୋଇ ଆସୁଥାଏ, ଫାଶି ଦେବାବେଳ ପାଖ ହୋଇ ଆସୁଥାଏ ଜାଣି ସେମାନେ ସମସ୍ତେ ଉତ୍ତେଜିତ ହୋଇ ସମସ୍ୱରରେ ବାରମ୍ୱାର ଧ୍ୱନି ଦେଉଥିଲେ ।

ତାପରେ ଗୋପବାବୁ ଅତି ଧୀର ଓ କରୁଣ ସ୍ୱରରେ କହିଲେ ‘‘ଆଉ କାହିଁକି ? ତାକୁ ଶୁଣାଯିବ ନାହିଁ ।’’

ଧୂଳିମାଟିର ସନ୍ଥ, ଗୋପୀନାଥ ମହାନ୍ତି, ବିଦ୍ୟାପୁରୀ, କଟକ, ୧୯୮୫

ବାଲେଶ୍ୱରର ବୀରଭୂଇଁ: ଇରମ୍‌, ଲୁଣିଆ, ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ

ବାଲେଶ୍ୱର ଜେଲରେ ଆମ ବନ୍ଦୀ ଜୀବନର ପ୍ରଥମ ଦୁଇ ମାସ ଭିତରେ ଆମ୍ଭେମାନେ ବଡ଼ ଉଦ୍‌ବେଗରେ ଦିନ ଯାପନ କରିଥିଲୁ । ବିଭିନ୍ନ ସୂତ୍ରରୁ ଖବର ଆସି ପହଞ୍ଚେ କେଉଁଠାରେ ଲୋକଙ୍କ ଉପରେ ଲାଠି ପାହାର ହେଉଛି ତ କେଉଁଠାରେ ଗୁଳିମାଡ଼ ହେଉଛି । ତା’ଛଡ଼ା ନାନା ପ୍ରକାର ଅତ୍ୟାଚାରର କାହାଣୀ ମଧ୍ୟ ଆମେ ଜେଲ୍‌ରେ ଶୁଣୁ । ବାଲେଶ୍ୱର ସହରର ଛାତ୍ରମାନ ଦଳଦଳ ହୋଇ ବୁଲି ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ସରକାରୀ କାର୍ଯ୍ୟରେ ବାଧା ଦେଉଥିବାର ଖବର ମଧ୍ୟ ଆସି ପହଞ୍ଚେ । ପିଲାମାନେ ପୋଷ୍ଟଅଫିସ୍‌ ଓ କଚେରୀରେ ପଶି ସରକାରୀ କାଗଜପତ୍ର ଚିରାଚିରି କରି ଗଣଉତ୍ତେଜନା ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବାର ଖବର ମଧ୍ୟ ଆସି ପହଞ୍ଚେ । ଏ ପ୍ରକାର କାର୍ଯ୍ୟରେ ପିଲାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ପୀତାମ୍ୱର ପାଣି, ତ୍ରିଲୋଚନ ସେନାପତି, ବଂଶୀଧର ଜେନା, ନିରଞ୍ଜନ ଜେନା ଓ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସ ପ୍ରଭୃତି ପିଲାମାନେ ଗିରଫ ହୋଇ ବାଲେଶ୍ୱର ଜେଲକୁ ଅଣାହୋଇଥିଲେ । ଛାତ୍ରମାନେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପିଲାଙ୍କୁ ସାଙ୍ଗରେ ଧରି ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ବୁଲି କିପରି ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବ ସମ୍ୱନ୍ଧରେ ପ୍ରଚାର କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ ତାହା ଆମେ ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ଶୁଣିବାକୁ ପାଇଲୁ । ବାସୁଦେବପୁର ଥାନାରେ ଇରମ୍‌, ଧାମନଗର ଥାନାର ଲୁଣିଆ ଓ ଖଇରା ଥାନାର ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆ ପ୍ରଭୃତି ସ୍ଥାନର ନିର୍ମମ ଗୁଳିକାଣ୍ଡକାହାଣୀ ମଧ୍ୟ ଆସି ଜେଲ୍‌ ଭିତରେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ପାଖରେ ପହଞ୍ଚିଲା ।

ଜେଲ୍‌ଖାନାରେ ନିର୍ମମ ବେତ୍ରାଘାତ ସମ୍ୱନ୍ଧରେ ମୋର ଗୋଟିଏ କଥା ଏଠାରେ ମନେପଡ଼େ । ପିତାମ୍ୱର ପାଣିଙ୍କ ସହିତ ଗୋଲକ ଓ ମାଗୁଣି ନାମକ ଆଉ ଦୁଇଜଣ ପିଲା ବାଲେଶ୍ୱର ସଦର ମହକୁମା ଏସ୍‌.ଡି.ଓ. ନଟବର ସାହୁଙ୍କ କୋର୍ଟରେ ପ୍ରବେଶ କରି ସରକାରୀ କାଗଜପତ୍ର ପୋଡ଼ି ଦେଇଥିଲେ । ତେଣୁ ସେମାନଙ୍କୁ ଜେଲ୍‌ଦଣ୍ଡ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ତା’ଛଡ଼ା ପ୍ରତ୍ୟେକଙ୍କୁ ପନ୍ଦର ବେତ କରିମାଡ଼ ଦେବାକୁ ଆଦେଶ ହୋଇଥାଏ । ଜେଲ୍‌ଖାନାରେ ଏହି ବେତମାଡ଼ ଦଣ୍ଡ କାର୍ଯ୍ୟକରୀ ହୁଏ । ବେତମାଡ଼ ଦେବା ପାଇଁ ଦାମ ଲେଙ୍କା ନାମକ ଜଣେ କଏଦୀଙ୍କୁ ତାଲିମ୍‌ ଦିଆଯାଇଥାଏ । ସେଥିପାଇଁ ଜେଲ୍‌ରେ ପଚାହୋଇ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ବେତ ଥାଏ ଏବଂ ପିଚା ଦେଖାଇ ଛିଡ଼ା ହେବା ପାଇଁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର କାଠଗଡ଼ା ଥାଏ । ବେତମାଡ଼ କଲେ ସେ ବାବଦକୁ କଏଦି ତା’ର ଜେଲ୍‌ ଦଣ୍ଡରୁ କିଛି ଛାଡ଼ ପାଏ ।

ଯେଉଁଦିନ ବେତମାଡ଼ ଆଦେଶ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେବା କଥା ସେଦିନ ପ୍ରଥମେ ଗୋଲକ ଉପରେ ପ୍ରହାର ହେଲା । ପ୍ରଥମ ପାହାରକରେହିଁ ତା’ର ପିଚା ଫାଟି ରକ୍ତ ବୋହିଗଲା । ସେ ବେହୋସ୍‌ ହୋଇ ପଡ଼ିବାରୁ ତାକୁ ଜେଲ୍‌ ଡାକ୍ତରଖାନାକୁ ବୋହିନିଆଯାଇଥିଲା । ତା’ପରେ ଆମେ ସମସ୍ତେ ଏଭଳି ବେତମାଡ଼ର ଦାରୁଣ ଯନ୍ତ୍ରଣା କଥା ଜାଣିଲୁ । ସାଙ୍ଗେ ସାଙ୍ଗେ ମୁଁ ଯାଇ ଜେଲବାବୁଙ୍କ ପାଖରେ ପହଞ୍ଚି ଏ ପ୍ରକାର ନୃଶଂସ ଦଣ୍ଡ କିପରି କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ନହେବ ତାଙ୍କ ସହିତ ସେ ବିଷୟରେ ପରାମର୍ଶ କରିଥିଲି । ବେତମାଡ଼ କରିବା ପାଇଁ ନିଯୁକ୍ତ କଏଦିଙ୍କୁ ହାତକରିନେଲେ ଆମର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧିତ ହେବ ବୋଲି ଜେଲର ବାବୁ ମୋତେ ଇସାର ଦେଇଥିଲେ । ମୁଁ କଏଦୀ ଦାମ ଲେଙ୍କା ସହିତ କଥାବାର୍ତ୍ତା କରି ତାକୁ ବୁଝାଇଦେଇଥିଲି ଯେ ବେତମାଡ଼ ସେ ଜୋର୍‌ରେ କଲେଅବା ଆସ୍ତେ କଲେ କ’ଣ ଯାଏ ଆସେ, ତା’ର ମିଆଦରୁ ଯାହା ଛାଡ଼ ପାଇବା କଥା ସେ ନିଶ୍ଚୟ ପାଇବ । ତେଣୁ ଆସ୍ତେ ମାରିବା ପାଇଁ ତାକୁ ବୁଝାଇଲି । ତା’ପରେ ବେତମାଡ଼ କଲାବେଳେ ସେ ଉପର ଠାଉରିଆ ଭାବରେ ମାରିଥିଲା ଏବଂ ଅନ୍ୟ ପିଲାମାନେ ବେତମାଡ଼ର ଉଗ୍ର ଯନ୍ତ୍ରଣାରୁ ରକ୍ଷା ପାଇଥିଲେ । ଏଥିପାଇଁ ମୋର ସ୍ମୃତିପଟରେ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମୀମାନଙ୍କ ପ୍ରତି କଏଦୀ ଦାମ ଲେଙ୍କାଙ୍କ ଭଳି ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସହାନୁଭୂତି ମଧ୍ୟ ଅଲିଭା ରହିଯାଇଛି ।

ଇରମ୍‌ ଗୁଳିକାଣ୍ଡ ହୋଇଥିଲା ୧୯୪୨ ମସିହା ସେପ୍‌ଟେମ୍ୱର ଅଣତିରିଶ ତାରିଖରେ । ଏ ଗୁଳିକାଣ୍ଡ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଭୟାବହ ଓ ନିର୍ମମ । କେବଳ ଗୁଳିହୋଇଥିବା ସ୍ଥାନରେ ଅଣତିରିଶ ଜଣ ଲୋକ ମରି ଟଳିପଡ଼ିଲେ । ପ୍ରାୟ ଦେଢ଼ଶହ ଲୋକ କ୍ଷତ ବିକ୍ଷତ ହୋଇଥିଲେ । ଏହି ଗୁଳିକାଣ୍ଡ ସମ୍ୱନ୍ଧରେ ବିଶଦ ବିବରଣୀ ବାସୁଦେବପୁର ଅଞ୍ଚଳରୁ ଗିରଫ ହୋଇ ବାଲେଶ୍ୱର ଜେଲ୍‌ରେ ପହଞ୍ଚିଥିବା ନିଶାକର ଦଳେଇ, ଭାସ୍କର ପରିଡ଼ା ଓ ବାଞ୍ଝାନିଧି ଅଗସ୍ତି ପ୍ରଭୃତି କଂଗ୍ରେସ କର୍ମୀଙ୍କଠାରୁ ଆମେ ଜାଣିବାକୁ ପାଇଥିଲୁ । ବାଲେଶ୍ୱର ଜିଲ୍ଲାର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ, ବିଶେଷକରି ଏଇ ବାସୁଦେବପୁର ଅଞ୍ଚଳରେ ଗାନ୍ଧୀଜୀଙ୍କର ଅଗଷ୍ଟ ଆଠ ତାରିଖ ଦିନର ‘କର ବା ମର’ ଆହ୍ୱାନ ଅତି ପ୍ରତ୍ୟେକ୍ଷ ଭାବରେ ପ୍ରତିଧ୍ୱନିତ୍ୱ ହୋଇଥିଲା । ସେଠାକାର ଲୋକେ କଂଗ୍ରେସ କର୍ମୀ କମଳା ପ୍ରସାଦ କର, ଗୌରାଙ୍ଗ ଚନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି ଓ ଅନିରୁଦ୍ଧ ମହାନ୍ତିଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ପରିଚାଳିତ ହୋଇ ସରକାରଙ୍କ ସହିତ ସବୁମନ୍ତେ ଅସହଯୋଗ ଆରମ୍ଭ କରିଦେଇଥିଲେ । ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ସଭାସମିତି କରି ସରକାରଙ୍କୁ କର ଓ ଟିକସ ନଦେବାପାଇଁ ଏବଂ ଯୁଦ୍ଧସମ୍ୱନ୍ଧୀୟ ସବୁ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ପୂରାପୂରି ବିରୋଧ କରିବା ପାଇଁ ଲୋକଙ୍କୁ ପ୍ରବର୍ତ୍ତାଉଥିଲେ । ସେତେବେଳେ ଧାନଚାଉଳ ଖୁବ୍‌ ଅଭାବ ପଡ଼ିଥାଏ ଏବଂ ଦର ମଧ୍ୟ ବଢ଼ିଥାଏ । ସୈନ୍ୟଙ୍କ ଖୋରାକପାଇଁ ଧାନଚାଉଳ ସରକାରଙ୍କୁ ନଦେଇ ସେହି ଅଞ୍ଚଳରେ ମହଜୁଦ୍‌ କରି ରଖି ସାଧାରଣ ଲୋକଙ୍କୁ ବିକିବା ପାଇଁ ବଡ଼ ବଡ଼ ଚାଷୀ ଓ ମହାଜନମାନଙ୍କୁ ସେମାନେ ପ୍ରବର୍ତ୍ତାଉଥିଲେ । ଏଣେ ସରକାରଙ୍କ ପୃଷ୍ଠପୋଷକତାରେ ନ୍ୟାସନାଲ୍‌ ୱାର ଫ୍ରଣ୍ଟ (National War Front) ଗଢ଼ାଯାଇ ରାଜ୍ୟର କେତେକ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ଲୋକଙ୍କୁ ଯୁଦ୍ଧ ଉଦ୍ୟମ ସପକ୍ଷରେ ଲଗାଯାଇଥାଏ । ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳରେ ବିଶେଷତଃ ରାଜା, ଜମିଦାର, ମକଦ୍ଦମ ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକେ ନିଜର ସ୍ୱାର୍ଥ ରକ୍ଷାପାଇଁ ଏହି ସଙ୍ଗଠନ ଜରିଆରେ ସରକାରଙ୍କୁ ସୁହାଇବା ପାଇଁ କାମ କରୁଥାଆନ୍ତି । ଏହି ଫ୍ରଣ୍ଟ୍‌ ପକ୍ଷରୁ କେତେକ ଲୋକଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ଗ୍ରାମଞ୍ଚଳରୁ ଗଚ୍ଛିତ ଧାନ ଚାଉଳ ବାହାରକୁ ଚାଲାଣ କରିବା ବିରୁଦ୍ଧରେ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମୀମାନଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ସମ୍ପର୍କରେ ସେମାନେ ଓର ଉଣ୍ଡି ଖବର ଅନ୍ତର ଯୋଗାଇ ପୁଲିସ ଓ ସରକାରୀ ପକ୍ଷକୁ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଥା’ନ୍ତି । ଇରମର ମୁକ୍ତିକାନ୍ତ ପାଢ଼ୀ ଓ ରାଧାକାନ୍ତ ପାଢ଼ୀ ବଡ଼ ଜମିଦାର । ତାଙ୍କର ମଧ୍ୟ ବହୁତ ଧାନ ଥିଲା । ଜମିଦାର ଆଶଙ୍କା କରିଥିଲେ ଯେ ଏହି କଂଗ୍ରେସ କର୍ମୀଙ୍କ ପ୍ରଚାରରେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ ବୋଧହୁଏ ତାଙ୍କ ଧାନ ଉପରେ ଲୋକଙ୍କର ଆଖି ପଡ଼ିବ । ତେଣୁ ପୁଲିସ ସାହାଯ୍ୟ ପାଇଁ ସେମାନେ ସରକାରୀ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିଲେ । ଏହି ସମୟରେ ବାସୁଦେବପୁରରେ ଗୋଟିଏ ସମାନ୍ତରାଳ ସରକାର ଗଢ଼ିବାର ଉଦ୍ୟମ ଚାଲିଛି ବୋଲି ସ୍ଥାନିୟ ପୁଲିସ ଉପରସ୍ଥରକୁ ଖବର ଦେଇଥାନ୍ତି । ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ସଭାସମିତି ହୋଉଥାଏ । ସରକାରଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଅସହଯୋଗ କାର୍ଯ୍ୟ୍ୟକୁ ଆଗେଇନେବାପାଇଁ ଖୁବ୍‌ ଭଲ ଜନସହଯୋଗ ମିଳୁଥାଏ । ସେଠାକାର ବାୟୁମଣ୍ଡଳ ଏପରି ସରଗରମ ହୋଇ ରହୁଥାଏ ଯେ ସଭା ହେବ ବୋଲି କହିବାକ୍ଷଣି ଲୋକମାନେ ଆସି ବହୁସଂଖ୍ୟାରେ ରୁଣ୍ଡ ହୋଇଯାଉଥାନ୍ତି । ସେପ୍‌ଟେମ୍ୱର ଅଠେଇଶି ତାରିଖ ଦିନ ପୁଲିସ ଡେପୁଟି ସୁପରିଟେଣ୍ଡେଣ୍ଟ କେତେକ ସଶସ୍ତ୍ର ପୁଲିସଙ୍କ ସହ ଯାଇ ଇରମ୍‌ ପାଢ଼ୀଙ୍କର ଉଆସରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । ମତଲବ ଥିଲା ସେଠାରେ ରହି ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ନେତୃତ୍ୱ ଦେଉଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ଗିରଫ କରିବେ । ଏ ସମ୍ୱାଦ ଲୋକମାନଙ୍କ ଭିତରେ ଯେତେବେଳେ ପ୍ରଚାରିତ ହୋଇଗଲା, ଏହାର ପ୍ରତିବାଦ ଓ ପ୍ରତିରୋଧ କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରାୟ ପାଞ୍ଚହଜାରଯାଏଁ ଲୋକ ସନ୍ଧ୍ୟାବେଳେ ଇରମ୍‌ ମେଳଣ ପଡ଼ିଆରେ ଜମାହୋଇଗଲେ । ସେହି ସମୟରେ ସେଇ ବାଟଦେଇ କେତେଜଣ ଚଉକିଆ ପୁଲିସମାନଙ୍କର ବିଛଣାପତ୍ର ଧରି ଜମିଦାର ପାଢ଼ୀଙ୍କର ଉଆସ ଆଡ଼କୁ ଚାଲିଥା’ନ୍ତି । ଲୋକମାନେ ଜିନିଷପତ୍ର ନେଇ ଯାଉଥିବା ଚଉକିଆମାନଙ୍କୁ ସେହି ସଭା ପାଖରେ ଅଟକାଇଲେ । ପୁଲିସ ବିଛଣା ବୋଲି କେତେକ ଲୋକ ଟଣାଓଟରା କରି ତାକୁ ଚିରାଚିରି ମଧ୍ୟ କଲେ । ବିଛଣାପତ୍ର ଭିତରେ ଡେପୁଟି ସୁପରିଟେଣ୍ଡେଣ୍ଟଙ୍କ ବିଛଣା ମଧ୍ୟ ଥିଲା । ଏ ସମ୍ୱାଦ ଯେତେବେଳେ ଯାଇ ପାଢ଼ୀଘର ଉଆସରେ ପହଞ୍ଚିଲା, ସେମାନେ ଅତି ଉତ୍ତ୍ୟକ୍ତ ହୋଇଯାଇଥିଲେ । ସେହି ଡେପୁଟି ସୁପରିଟେଣ୍ଡେଣ୍ଟ ଥିଲେ କୁଞ୍ଜବିହାରୀ ମହାନ୍ତି, ସେ ସଶସ୍ତ୍ର ପୁଲିସ ଦଳ ସହିତ ଆସି ସଭା ସ୍ଥଳରେ ପହଞ୍ଚଥିଲେ; ଉତ୍ତେଜିତ ହୋଇ ଲୋକମାନଙ୍କ ସହିତ କଥାବାର୍ତ୍ତା କରିଥିଲେ ଓ ତୁରନ୍ତ ସଭା ଭାଙ୍ଗି ଚାଲିଯିବାପାଇଁ କଡ଼ା ହୁକୁମ୍‌ ଦେଇଥିଲେ । ଲୋକମାନେ ଏ ପ୍ରକାର ଆଦେଶର ପ୍ରତିବାଦ କରିବାରୁ ଗୁଳି ଚଳାଇବା ପାଇଁ ସେ ଆଦେଶ ଦେଇଥିଲେ । ଏ ବିଷୟରେ ବିଶଦ ବିବରଣୀ ଓ ଖବରକାଗଜରେ ବାହାରିନଥିଲା; କିନ୍ତୁ ଜନମୁଖରେ ଯେତିକି ପ୍ରଚାରିତ ହୋଇଥିଲା ସେଥିରେ ଚାରିଆଡ଼େ ଚହଳ ପଡ଼ିଯାଇଥିଲା । ସରକାର ରେଭିନ୍ୟୁ ଡିଭିଜନାଲ୍‌ କମିଶନର ଇ.ସି.ଆନସୋର୍ଜ (E.C. Ansorge) ପୁଲିସ ଇନ୍‌ସ୍ପେକ୍ଟର ଜେନେରାଲ୍‌ ବି.ଏ.ଓ.ପିର୍କିନ(B.A.O.Perkin) ଙ୍କୁ ତଦନ୍ତ କରି ରିପୋର୍ଟ ଦେବାପାଇଁ ଦାୟିତ୍ୱ ଦେଇଥିଲେ । ସେମାନେ ଆସିଲେ ଘଟଣାସ୍ଥଳକୁ ଯାଇ ସବୁ କଥା ତଦନ୍ତ କରିବା ପାଇଁ । କିନ୍ତୁ ଅତି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟର କଥା ଯେ କାଦୁଅ ରାସ୍ତା ହୋଇଥିବାରୁ ସେମାନେ ବାସୁଦେବପୁର ଓ ଇରମ୍‌ ନ ଯାଇ ଭଦ୍ରକଠାରେ ବସି କାଗଜପତ୍ର ଦେଖି ରିପୋର୍ଟ ଦେଇଥିଲେ ଯେ ଗୁଳି କରିବା ସମୀଚୀନ ହୋଇଛି । ଏହି ଗୁଳିକାଣ୍ଡ ପରେ ମଧ୍ୟ ଅନେକ ଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ଅଞ୍ଚଳରେ ପୁଲିସର ଅତ୍ୟାଚାର ଓ ଆତଙ୍କରାଜ ଚାଲୁରହିଥିଲା । ଉପରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ଛଡ଼ା ଆହୁରି ବହୁତ ଲୋକଙ୍କୁ କାରାବରଣ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲା । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଗଣେଶ ତ୍ରିପାଠୀ, ମଣିଭଦ୍ର ବିଶ୍ୱାଳ, କୁଶ ତରେଇ, ଅର୍ଜୁନ ବିଶ୍ୱାଳ, ଭାସ୍କର ପଲେଇ, ତ୍ରିଲୋଚନ ତ୍ରିପାଠୀ, ମଧୁସୂଦନ ପଣ୍ଡା, ଭାସ୍କର ତ୍ରିପାଠୀ ଓ ଭାସ୍କର ଚନ୍ଦ୍ର କର ପ୍ରଭୃତିଙ୍କୁ ମୋ ଜାଣିବାରେ କାରାବରଣ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲା ।

ସେହିପରି ଧାନନଗର ଥାନାରେ ମୁରଲୀଧର ପଣ୍ଡାଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ବିପ୍ଳବାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟ ଖୁବ୍‌ ଜୋରସୋର୍‌ରେ ଚାଲିଥିଲା। ସରକାରଙ୍କ ସହିତ ସେଠାକାର ଲୋକେ ସବୁ ପ୍ରକାର ଅସହଯୋଗ କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରିଦେଇଥିଲେ । ଲୁଣିଆ ଓ କଟସାହି ଗ୍ରାମମାନଙ୍କରେ ଖୁବ୍‌ ସଭାସମିତି ହେଉଥାଏ । ପୁଲିସ ସନ୍ଧାନ ପାଇ ସେଠାକୁ ଯାଇଥିଲେ । ଲୋକମାନେ ପୁଲିସ ଆସିବାର ପ୍ରତିବାଦ କରିବାରୁ ସେଠାରେ ଅତି ନିର୍ମମ ଭାବରେ ଗୁଳି ଚଳାଗଲା । ଆଠ ଜଣ ଲୋକ ଗୁଳିଚୋଟରେ ପ୍ରାଣ ହରାଇଥିଲେ । ଏହାପରେ ଧାନନଗର ଥାନା ଅଞ୍ଚଳରୁ ବହୁତ କଂଗ୍ରେସ କର୍ମୀଙ୍କୁ ଗିରଫ କରାଯାଇଥିଲା । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ନବକିଶୋର ନାୟକ, ଗଣନାଥ ପାଢ଼ୀ, କାମଦେବ ନାୟକ ଓ ଧରଣୀଧର ଜେନା ପ୍ରଭୃତିଙ୍କ ନାମ ମୋର ମନେପଡ଼ୁଛି ।

ଖଇରା ଥାନାରୁ ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆଠାରେ ବୈଦ୍ୟନାଥ ରାଉତଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଆଇନ ଅମାନ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ ପରିଚାଳିତ ହେଉଥାଏ। ସଭାସମିତି କରି ସରକାରଙ୍କ ସହିତ ଅସହଯୋଗ କରିବା ପାଇଁ କଂଗ୍ରେସ କର୍ମୀମାନେ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ମତାଉଥିଲେ । ଦିନେ ତୁଡ଼ିଗଡ଼ିଆଠାରେ ସଭା ଚାଲିଥିବା ସମୟରେ ପୁଲିସ ଯାଇ ଗୁଳି ଚଳାଇଥିଲେ । ଗୁଳିଚୋଟରେ ଦୁଇଜଣ ପ୍ରାଣ ହରାଇଥଲେ । ବୈଦ୍ୟନାଥ ରାଉତଙ୍କୁ ଗିରଫ କରାଯାଇଥିଲା ଏବଂ ତାଙ୍କ ସହିତ ଆଉ କେତେକ ଅତି ନିରୀହ ଗାଉଁଲି ଲୋକଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଗିରଫ କରି ବାଲେଶ୍ୱର ଜେଲକୁ ଅଣାଯାଇଥିଲା । ଏହି ନିରୀହ ଲୋକଙ୍କ ଭିତରେ ଜଣେ ଅତି ବୃଦ୍ଧ ଲୋକ ମଧ୍ୟ ଥିଲେ ।

ସ୍ମୃତି ଓ ଅନୁଭୂତି, ନୀଳମଣି ରାଉତରାୟ, ଗ୍ରନ୍ଥ ମନ୍ଦିର, କଟକ, ୨୦୦୧, ପୃଷ୍ଠା. ୧୪୧ ରୁ ୧୪୩

ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମର ସୈନିକ

ଦେଶର ସ୍ୱାଧୀନତା ପାଇଁ ତାଙ୍କୁ ଚାରିବର୍ଷ କାଳ ଜେଲ ବରଣ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲା । ୧୯୪୧ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବ ସମୟରେ ହଜାରିବାଗ ଜେଲରୁ ଜୟ ପ୍ରକାଶ ନାରୟଣଙ୍କୁ ଉଦ୍ଧାର କରି କୌଶଳକ୍ରମେ ଉଡ଼ାଜାହାଜରେ ତାଙ୍କୁ ଉଡ଼ାଇ ଆଣିଥିଲେ। ପରିଣାମ ସ୍ୱରୂପ ତାଙ୍କୁ ଗିରଫ କରାଯାଇ ଫିରୋଜପୁର ଜେଲରେ ବନ୍ଦୀ ଭାବେ ରଖାଯାଇଥିଲା । ବିମାନ କମ୍ପାନୀର କମାଣ୍ଡାଣ୍ଟ ଥିବା ସମୟରେ ପଣ୍ଡିତ ନେହେରୁଙ୍କ ଆଦେଶ ମତେ, ନିଜ ଜୀବନକୁ ବିପନ୍ନ କରି ଇଣ୍ଡୋନେସିଆର ଜାତୀୟବାଦୀ ନେତା ଡକ୍ଟର ସୁଲତାନ ସାରିଆରଙ୍କୁ ଡଚ୍‌ ଶାସକଙ୍କ କବଳରୁ ମୁକ୍ତ କରି ଉଡ଼ାଜାହାଜରେ ଭାରତ ଆଣି ତାଙ୍କର ଅମୂଲ୍ୟ ଜୀବନ ରକ୍ଷା କରିଥିଲେ ଏବଂ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ସୁକର୍ଣ୍ଣଙ୍କୁ ଏଭଳି ଭାବେ ଉଡ଼ାଇ ଆଣିଥିଲେ ଯେ ଶତ୍ରୁ ପକ୍ଷ ତା’ର ପତ୍ତା ପାଇ ପାରିନଥିଲେ । ଏଥି ପାଇଁ ସେ ଇଣ୍ଡୋନେସିଆର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ସମ୍ମାନ ‘‘ଭୂମିପୁତ୍ର’’ (Son of the soil) ରେ ଭୂଷିତ ହୋଇଛନ୍ତି । ଏହା ପାଇବାର ସେ ହେଉଛନ୍ତି ସର୍ବ ପ୍ରଥମ ଭାରତୀୟ ।

୧୯୪୭ ମସିହାରେ ‘‘Air Transport Commander’’ ମୁଖ୍ୟ ଭାବେ କାଶ୍ମୀର ଘାଟିରେ ପ୍ରଥମ ବିମାନ ଅବତରଣ କରାଇ ଆକ୍ରମଣକାରୀ ପାକିସ୍ତାନୀ ସୈନ୍ୟଙ୍କୁ ବିସ୍ମିତ କରି ଦେଇଥିଲେ । ପୁନର୍ବାର ଭାରତ-ପାକ୍‌ ଯୁଦ୍ଧ ବେଳେ ବିମାନରେ ଖାଦ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀ ନେଇ ହିମାଳୟର ବରଫାବୃତ ଅଞ୍ଚଳରେ ଅବତରଣ କରାଇ ଦେଶ ପ୍ରେମର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ନିଦର୍ଶନ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ।

ଜଣେ ବିଶିଷ୍ଟ ଶିଳ୍ପପତି ଭାବରେ ଓଡ଼ିଶାକୁ ଭାରତ ତଥା ବିଶ୍ୱର ଶିଳ୍ପ ମାନଚିତ୍ରରେ ସ୍ଥାନ ପ୍ରଦାନ କରିବାରେ ତାଙ୍କର ଅବଦାନ ଥିଲା ଅତୁଳନୀୟ । ଶିଳ୍ପ ମାଧ୍ୟମରେ ଓଡ଼ିଶା ଓ ଭାରତର ଅର୍ଥନୀତିକୁ ସୁଦୃଢ଼ ଓ ସମୃଦ୍ଧ କରିବା ତାଙ୍କର ପ୍ରଥମ ବ୍ୟବସାୟିକ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ଥିଲା । ‘‘Kalinga Air Ways’’ ଏହାପ୍ରତିଷ୍ଠା ହେବାର ୧୦ ବର୍ଷ ପରେ ଭାରତୀୟ ଶିଳ୍ପୋଦ୍ୟୋଗୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସେ ଦ୍ୱିତୀୟ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଥିଲେ ।

ଭୂମିପୁତ୍ର (୩ୟ ଭାଗ), ସଂପାଦନା : ପ୍ରିୟନାଥ ମହାପାତ୍ର, କଟକ, ୧୯୯୧, ପୃଷ୍ଠା – ୯ ରୁ ୧୦

ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବ

ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ୧୯୪୨ ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବ ବା ଭାରତଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନ ଥିଲା ତାଙ୍କର ଶେଷ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମ । ସେହି ସଂଗ୍ରାମରେ ସର୍ବାଧିକ ସଂଖ୍ୟକ ଲୋକ ପୋଲିସର ଲାଠି, ଗୁଳି, ଫାଶୀରେ ସହୀଦ ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ଅପର୍ଯ୍ୟାତ ସରକାରୀ ସମ୍ପତ୍ତି ଧ୍ୱଂସ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଗଲା । ୧୯୪୧ ମସିହା ଶେଷ ଆଡ଼କୁ ୨ୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧର ଭୟାବହତା ଭାରତ ଉପରେ ଚରମ ସୀମାରେ ପହଞ୍ଚିଗଲା । ଇଂଲଣ୍ଡ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଲଢ଼ୁଥିବା ଜାପାନ ବର୍ମା ଓ ସିଙ୍ଗାପୁର ଦଖଲ କରିବା ପରେ ଆଧୁନିକ ପାରାଦୀପ ନିକଟସ୍ଥ ବତୀଘର ହୋକିଟୋଲା ନିକଟରେ ଯାଉଥିବା ବ୍ରିଟିଶ ଯୁଦ୍ଧ ଜାହାଜ ଉପରେ ବୋମା ପକାଇ ଧ୍ୱଂସ କରି ଦେବାରୁ ଓଡ଼ିଶାରେ ଯୁଦ୍ଧ ଆତଙ୍କ ବଢ଼ିଗଲା । ତେଣୁ ଓଡ଼ିଶାର ରାଜଧାନୀ କଟକରୁ ସମ୍ବଲପୁରକୁ ଉଠାଇ ନିଆଗଲା । ସେହି ସମୟରେ ପ୍ରାଦେଶିକ କଂଗ୍ରେସ ଅଫିସ ମଧ୍ୟ ସାଲେପୁରକୁ ଉଠାଇ ନିଆଗଲା ଏବଂ ଏଥିସହ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ନବକୃଷ୍ଣ ଚୌଧୁରୀ, ମାଳତୀ ଦେବୀ, ମନମୋହନ ଚୌଧୁରୀ ଓ ନୃସିଂହ ଚରଣ ମହାନ୍ତି ପ୍ରଭୃତି ମଧ୍ୟ ସାଲେପୁରକୁ କେନ୍ଦ୍ର କରି କଂଗ୍ରେସର ପ୍ରଚାର କାର୍ଯ୍ୟରେ ଲାଗି ପଡ଼ିଲେ । ଆସନ୍ନ କଂଗ୍ରେସ ଅଧିବେଶନରେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଶେଷ ସଂଗ୍ରାମର ଆହ୍ୱାନ ଦେବେ ବୋଲି କୁହାଯାଇ ଥିବାରୁ ଲୋକଙ୍କୁ ସେଥିପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟାପକ ଭାବରେ ପ୍ରଚାର ଚାଲିଥାଏ ।

ସେହି ବର୍ଷ ଅଗଷ୍ଟ ଆଠ ତାରିଖ ପୂର୍ବରୁ ନିଖିଳ ଭାରତ କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ବୈଠକରେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂଣ୍ଣ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନିଆଯିବାକୁ ସ୍ଥିର ହୋଇଥିଲା । କଂଗ୍ରେସ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କମିଟିର ସଭ୍ୟଭାବରେ ଶ୍ରୀ ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ ବମ୍ବେରେ ରହିଥିଲେ । ଶ୍ରୀମତି ମାଳତୀ ଦେବୀ, ସୁରେନ୍ଦ୍ରନାଥ ଦ୍ୱିବେଦୀ ବମ୍ବେ ଗଲେ । ସେ ସମ୍ପର୍କରେ ଜୀବନ ସଂଗ୍ରାମରେ ଦ୍ୱିବେଦୀ ଲେଖିଛନ୍ତି – ମୁଁ ମାଳତୀ ଦେବୀ ବମ୍ୱେ ଗଲୁ । ନବବାବୁ ଯାଇ ପାରିଲେ ନାହିଁ । ମୋ ହାତରେ ଡକ୍ଟର ଲୋହିଆଙ୍କ ପାଖକୁ ପତ୍ର ଦେଲେ ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ୍ଷ ସଂଗ୍ରାମ ଏକମାତ୍ର ପନ୍ଥା ବୋଲି ସେ ପତ୍ରରେ ସ୍ପଷ୍ଟ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଥିଲେ । ଆମର ସବୁ ପ୍ରାଥମିକ ବୈଠକ ୟୂସୁଫ୍‌ ମେହେର ଅଲ୍ଲୀଙ୍କ ଘରେ ବସୁଥିଲା । ଆମ ବୈଠକରେ ସ୍ଥିର କରାଗଲା ପ୍ରତ୍ୟେକ୍ଷ ସଂଗ୍ରାମ ମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସମର୍ଥନ କରାଯିବ ଏବଂ ଗାନ୍ଧିଜୀ ହିଁ ତାହାର ନେତୃତ୍ୱ ନେବେ । ସେହି ବୈଠକରେ ଏକଥା ମଧ୍ୟ ଆଲୋଚିତ ହୋଇଥିଲା ଯେ ଆସନ୍ତା କେତେ ଘଣ୍ଟା ଭିତରେ ଅନିଶ୍ଚିତତା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇପାରେ । ଏସବୁ କଥା ଚିନ୍ତା କରି ଆମେ ଦୁହେଁ ମହତାବ ବାବୁଙ୍କ ପାଖକୁ ଗଲୁ । ଗାନ୍ଧିଜୀ କ’ଣ ଚିନ୍ତା କରୁଛନ୍ତି, ସେ ବିଷୟରେ କାଳେ କିଛି ସୂଚନା ତାଙ୍କଠାରୁ ମିଳିବ ସେହି ଆଶା କରୁଥିଲୁ । ସେଥିପାଇଁ କୌଣସି ଗୁପ୍ତ ସଂଗଠନ କରିବାକୁ ହେବ କି କଣ ତାଙ୍କୁ ପଚାରିଲୁ । ସେ ଆମକୁ ଏକ ପ୍ରକାର ଭର୍ତ୍ସନା କଲେ । ସଂଘର୍ଷ ଯେ ନିଶ୍ଚିତ ହେବ ତାହା ସେ ଭାବୁ ନଥିଲେ ।

ସନ୍ଧ୍ୟାବେଳେ ନିଖିଳ ଭାରତ କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ବୈଠକରେ ବହୁ ଆଲୋଚନା ପରେ ଭାରତଛାଡ଼ ପ୍ରସ୍ତାବ ସର୍ବସମ୍ମତି କ୍ରମେ ପାସ୍‌ ହୋଇଗଲା । ଗାନ୍ଧିଜୀ ପରିଷ୍କାର ଘୋଷଣା କଲେ – ‘‘ଡକାୟତ ହାତରେ ପଛକେ ଦେଶକୁ ଛାଡ଼ିଦିଅ, ମାତ୍ର ଇଂରେଜକୁ ଆମେ ଆଉ ବରଦାସ୍ତ କରି ପାରିବୁ ନାହିଁ – ଏହି ମୁହୂର୍ତ୍ତରୁ ବ୍ରିଟିଶ ତୁମେ ବିଦାୟ ନିଅ । DO OR DIE, କର ଅବା ମର ।’’ ମିଟିଂ ସରୁ ନ ସରୁଣୁ ଆମକୁ ଖବର ହେଲା, ପୁଣି ୟୁସୁଫ୍‌ ମେହେରଙ୍କ ଘରକୁ ଯିବା ପାଇଁ । ସେଠାରେ ଆଉ କିଛି ବିଚାରିବାର ଥିଲା । ମୋହର କହିଲେ , ଆଜି ରାତିରେ ଯାହା ହେବାର ହୋଇଯିବ । ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ କେତେକଙ୍କୁ ଗିରଫ ହୋଇ ଯିବାକୁ ପଡ଼ିବ । କାରଣ ଅହିଂସା ସଂଗ୍ରାମରେ ନେତୃସ୍ଥାନୀୟ ଲୋକେ ପ୍ରଥମରୁ ଗିରଫ ନ ହେଲେ ଲୋକଙ୍କର ନିରାଶ ଭାବ ଆସିବ । ...ସ୍ଥିର ହେଲା, ମୁଁ ଓ ମାଳତୀ ଦେବୀ ଓଡ଼ିଶାରୁ ଫେରିବୁ, ମାଳତୀ ଦେବୀ ଗୋପନରେ ରହିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ସେ ପହଞ୍ଚି କିଛି ପ୍ରକାଶ୍ୟ ସଭା କରି ଗିରଫ ହେବେ ଏବଂ ମୋତେ ଅନ୍ତରାଳରେ ରହି ଭାରତ ଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନର ଗୁପ୍ତ ସଂଗଠନ ଚଳାଇବାକୁ ପଡ଼ିବ।

ମାଳତୀ ଦେବୀଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ତାହା ସଠିକ୍‌ ନିଷ୍ପତ୍ତି ବୋଲି କୁହାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ । କାରଣ ସେ ତ ତାହା ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ବିପଜ୍ଜନକ ଗୁପ୍ତ ରାଜନୈତିକ କାର୍ଯ୍ୟ ଢେଙ୍କାନାଳରେ କରି ସାରିଥିଲେ । ସେତେବେଳକୁ ତାଙ୍କର ବୟସ ଥିଲା ମାତ୍ର ୩୮ ବର୍ଷ । ସେ ତ ୭୧ ବର୍ଷ ବୟସରେ ଇନ୍ଦିରାଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଏକଛତ୍ର ଶାସନ ବେଳର ଜରୁରୀ କାଳୀନ ପରିସ୍ଥିତି (୧୯୭୫) ବେଳେ ଆତ୍ମଗୋପନ କରି ଯେଉଁ ଦୁଃସାହାସିକ କାର୍ଯ୍ୟ ଦୀର୍ଘଦିନ ଧରି ଚଳାଇ ରଖି ଶେଷରେ ଗିରଫ ହୋଇଥିଲେ । ଓଡ଼ିଶାରେ କୋଉ ପୁଅଟା ସେଭଳି କରିଥିବାର ପ୍ରମାଣ ନାହିଁ । ଅବଶ୍ୟ ବିଡ଼ମ୍ୱନା ଯେ ସେତେବେଳକୁ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଦ୍ୱିବେଦୀ ଇନ୍ଦିରାଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ସଙ୍ଗରେ ଥାନ୍ତି ।

ୟାଡ଼େ କଟକରେ ନବକୃଷ୍ଣ ବମ୍ୱେରେ କଣ ଘଟୁଛି ତାହା ଜାଣିବାକୁ ବ୍ୟସ୍ତ ଥାନ୍ତି । ଇଉନାଇଟେଡ଼୍ ପ୍ରେସ୍‌ ଅଫ ଇଣ୍ଡିଆ ନାମକ ସମ୍ୱାଦ ଏଜେନ୍ସିର କଟକ ଅଫିସକୁ ଫୋନ କରି ଯେତେବେଳେ ବୁଝିଲେ ଯେ ଗାନ୍ଧୀଜୀ ପ୍ରଭୃତି ବହୁନେତା ଗିରଫ ହୋଇ ସାରିଲେଣି ତାଙ୍କ ମୁହଁରୁ ବାହାରି ପଡ଼ିଲା ମିନୁ ଓ ସୁରିଆ (ଅର୍ଥାତ୍‌ ମାଳତୀ ଦେବୀ ଓ ସୁରେନ୍ଦ୍ର ଦ୍ୱିବାଦୀ) ବୋଧେ ଗିରଫ ହୋଇଗଲେଣି ।

ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଦ୍ୱିବେଦୀ ପୁନର୍ବାର ଲେଖିଛନ୍ତି – ଆମେ ଅଗଷ୍ଟ ୯ ତାରିଖ ବମ୍ୱେ ମେଲ୍‌ ଧରିଲୁ । ବମ୍ୱେ ଫେରନ୍ତା ପ୍ରଦେଶିକ କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ସଭ୍ୟମାନଙ୍କୁ କଟକରେ ପହଞ୍ଚିବା ମାତ୍ରେ ଗିରଫ କରାଯାଉଥାଏ । ଆମେ ବାଟ ସାରା ସେହି ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖି ଆସୁଥିଲୁ । ଅତି ରୋମାଞ୍ଚକର ପରିସ୍ଥିତିରେ ଆମେ ରାତି ଅଧରେ ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ରାତ୍ରିଯାପନ କଲୁ । ସାରା ଦିନଟା ସେଠାରେ କଟାଇବା ମୁସ୍କିଲ । ପୋଲିସର ତତ୍‌ପରତା ସେଠାରେ ଜଣାଗଲା । ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ଆଉ ରହିବା ସମ୍ଭବ ନଥିଲା । ଆମେ ବଡ଼ି ଭୋରୁ ଚାଲି ଚାଲି ବାଲିଅନ୍ତା ବାଟେ କଟକ ଅଭିମୁଖେ ଗଲୁ । କାଠଯୋଡ଼ି ନଈ ବଢ଼ିଥିଲା । ଯୁଦ୍ଧ ହେତୁ କାଠଯୋଡ଼ି ରେଳ ପୋଲ ଉପରେ ମିଲିଟାରୀ ପ୍ରହରାଥିଲା, ଅନ୍ଧାର ରାତି, ବିଜୁଳି ଚମକୁଥିଲା । ରେଳ ପୋଲ ତଳ ଆଡ଼କୁ କୁଣ୍ଡାଗୋଳ ଘାଟ – ଯେଉଁଠି ଏବେ ମଧୁପାଟଣା ହୋଇଛି, ଆମେ ଆସି ସେହିଠାରେ ପହଞ୍ଚିଲୁ ଏକ ହୁଲି କାଠୁଆ ଡଙ୍ଗାରେ । ସେହି କାଠୁଆଟି ବେଳେ ବେଳେ ହଲି ଯାଉଥିଲା; ମଝୀରେ ମଝିରେ ସେଥିରେ ପାଣି ଛିଟିକି ପଡ଼ୁଥିଲା । ସର୍ବଦା ବୁହାଯିବାର ଆଶଙ୍କା ଥିଲା । ମାଳତୀ ଦେବୀ କିନ୍ତୁ ନଦୀ ଗର୍ଜନରେ ଗୀତ ଶୁଭିବନି ବୋଲି ଗାଇଲେ ବିଦ୍ରୋହୀ କବି ନଜରୁଲ ଇସଲାମଙ୍କର ସେହି ପ୍ରସିଦ୍ଧ ସଂଗୀତ –

ଦୁର୍ଗମ ଗିରି, କାନ୍ତାର ମରୁ, ଦୁସ୍ତର ପାରାବାରହେ

ଲଂଘିତେ ହବେ, ରାତ୍ରି ନିଶୀଥେ, ଯାତ୍ରୀରା ହୁସିଆର ।।

ଦୁଲିଛେତେ ତରୀ, ଫୁଲିତେଛେ ଜଲ୍‌, ଭୁଲିତେଛେ ମାଝି ପଥ,

ଛିଡ଼ିଆଛେ ପାଲ, କେ ଧରିବେ ହାଲ, ଆଛେ କାର ହିମ୍ମ୍‌ ?

କେ ଆଛ ଜୋଆନ୍‌, ହଓ ଆଗୁଆନ, ହାକିଛେ ଭବିଷ୍ୟତ ।

ଏ ତୁଫାନ୍‌ ଭାରୀ, ଦିତେ ହବେ ପାରି, ନିତେ ହବେ ତରୀ ପାର ।।

ତିମିର ରାତ୍ରୀ, ମାତୃ ମନ୍ତ୍ରୀ, ସାନ୍ତ୍ରୀରା ସାବଧାନ,

ଯୁଗ ଯୁଗାନ୍ତ, ସଂଚିତ ବ୍ୟଥା, ଘୋଷିଆଛେ ଅଭିଯାନ ।

ଫେନାଇୟା ଉଠେ, ବଂଚିତ ବୁକେ, ପୁଂଜିତ ଅଭିମାନ,

ଇହାଦେର ପଥେ, ନିତେହବେ ସାଥେ, ଦିତେ ହବେ ଅଧିକାର ।।

ଅସହାୟ ଜାତି, ମରିଛେ ଡୁବିୟା, ଜାନେନା ସନ୍ତରଣ୍‌,

କାଣ୍ଡାରୀ ! ଆଜ ଦେଖିବ ତୋମାର, ମାକ୍ତୃମୁକ୍ତି ପନ୍‌ ।

ହିନ୍ଦୁ ନା ଓରା ମୁସଲିମ୍‌ ? ଓଇ ଜିଜ୍ଞାସେ କୋନ୍‌ ଜନ୍‌ ?

କାଣ୍ଡାରୀ ! ବଲୋ, ଡୁବିଛେ ମାନୁଷ, ସନ୍ତାନ ମୋର୍‌ ମାର୍‌ ।।

ଗିରି ସଙ୍କଟ, ଭୀରୁ ଯାତ୍ରୀରା, ଗୁରୁ ଗରଜାୟ ବାଜ,

ପଶ୍ଚାତ- ପଥ, ଯାତ୍ରିର ମନେ, ସନ୍ଦେହ ଜାଗେ ଆଜ ।

କାଣ୍ଡାରୀ ! ତୁମି, ଭୁଲିବେକି ପଥ ?, ତ୍ୟଜିବେ କି ପଥ ମାଝ ?

କରେ ହାନା ହାନି, ତବୁ ଚଲୋଟାନି, ନିୟାଛଯେ ମହାଭାର ।।

କାଣ୍ଡାରୀ ! ତବ, ସମ୍ମୁଖେ ଐ, ପଲାଶୀର ପ୍ରାନ୍ତର,

ବାଙ୍ଗାଲୀର ଖନେ, ଲାଲ ହଲ ସେଥା, କ୍ଲେଇବେରେ ଖଂଜର ।

ଐ ଗଙ୍ଗାୟ ଡୁବିୟାଛେ ହାୟ ଭାରତେର ଦିବାକର,

ଉଦିବେ ସେ ରବି, ଆମାଦେରି ଖୁନେ, ରାଙ୍ଗିୟା ପୁନର୍ବାର ।।

ଫାସିର ମଞ୍ଚେ ଗେୟେଗେଳ ଯାର, ଜୀବନେର ଜୟଗାନ,

ଆସି ଆଲକ୍ଷ୍ୟେ, ଦାଡ଼ାଁୟେଛେ ତାରା, ଦିବେ କୋନ୍‌ ବଲିଦାନ୍‌ ।

ଆଜି ପରୀକ୍ଷା, ଜାତିର ଅଥବା, ଜାତେର କରିବେ ତ୍ରାନ୍‌,

ଦୁଲିତେଛେ ତରୀ, ଫୁଲିତେଛି ଜଲ, କାଣ୍ଡାରୀ ହୁସିଆର ।।

କଟକରେ ପହଞ୍ଚି ସେ ଗଲେ ତାଙ୍କ ଘରକୁ । ମୁଁ ଚାଲିଲି ଗୁପ୍ତ ଆଶ୍ରୟର ସନ୍ଧାନରେ । x x x

ସେତେବେଳକୁ ପୋଲିସ୍‌ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଗୋପବନ୍ଧୁ, ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ରମାଦେବୀ, ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ନବବାବୁ ଓ ମନମୋହନ ପ୍ରଭୃତିଙ୍କୁ ଗିରଫ କରି ସାରିଥାଏ । ନବବାବୁ ତରତରରେ ନୃସିଂହ ମହାନ୍ତି ଙ୍କ ହାତରେ କେବଳଚିଠି ଖଣ୍ଡେ ପଠାଇ ସାରିଥାନ୍ତି – ଯେଉଁମାନେ ସେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗିରଫ ହୋଇନାହାନ୍ତି ସେହିମାନଙ୍କର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ -

ସ୍ନେହର-

ସବୁ ଖବର ଶୁଣିବଣି । ସମସ୍ତେ ଗିରଫ ହାଇ ଗଲେଣି । କେହି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେବାକୁ ନାହିଁ । ତୁମେ ତୁମର ନେତା । ଇଂରେଜ ଭାରତଛାଡ଼ ପ୍ରସ୍ତାବ ଏ.ଆଇ.ସି.ସି. (A.I.C.C.)ରେ ଗୃହୀତ ହୋଇ ଯାଇଛି । ଗାନ୍ଧୀଜୀଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କର ଅବା ମର । ଆମର ପୂର୍ବ ଯୋଜନାକୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିବ,

ଇତି,

ତୋର

ଦାଣ୍ଡ ପଟରେ ପୋଲିସ ଆସିବାର ସମ୍ଭାବନା ଥିବାରୁ ନୃସିଂହବାବୁ ପଛପଟ ଦରଜାରେ ସାଇକେଲ ନେଇ କୌଣସି ମତେ ପଳାଇ ଗଲେ । ଚୌଧୁରୀଙ୍କ ପରିବାରରୁ ସେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗିରଫ ହୋଇ ନ ଥିଲେ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତା ମାଳତୀ ଦେବୀ, ଝିଆରୀ ଅନ୍ନପୂର୍ଣ୍ଣା ଓ ଜ୍ୱାଇଁ ଶରତଚନ୍ଦ୍ର ମହାରଣା ।

ସେ ସମ୍ପର୍କରେ ସ୍ୱୟଂ ଅନ୍ନପୁର୍ଣ୍ଣା କହନ୍ତି –‘‘ ଧାରା ଶ୍ରାବଣ । ଅଗଷ୍ଟ ଦଶ ତାରିଖ ସକାଳ । ରାମଚନ୍ଦ୍ରପୁର (ଯାଜପୁର ଜିଲ୍ଲା) ମୌଳିକ ବିଦ୍ୟାଳୟ ପରିସରରେ ଦିନଚର୍ଯ୍ୟା ଯଥାରୀତି ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ । ଛାତ୍ରବାସ ପିଲାଏ ଜଳଖିଆ ଖାଇ ସ୍କୁଲକୁ ଯାଇ ସାରିଥାନ୍ତି । ବାଗ୍‌ଦାର ମୂରଲୀ ଜେନା ମୋ ହାତକୁ ଚିଠି ଖଣ୍ଡିଏ ବଢ଼ାଇ ଦେଲା । ମଙ୍ଗଳାଦେବୀ ଚୁମ୍ୱକରେ ଲେଖିଛନ୍ତି – ଗୋପବନ୍ଧୁ ପ୍ରଭୃତି କଟକରେ ଗିରଫ ହୋଇଗଲେଣି, ଗୁଣନିଧି ବାବୁ ଆସିଛନ୍ତି । ତୁ ଓ ଶରତ ବାବୁ ଶିଘ୍ର ସେବାଘରୁକୁ ଆସ । ରାମଚନ୍ଦ୍ରପୁରରୁ ସେବାଘର (ବରୀ)ର ଦୂରତ୍ୱ ଅଢ଼େଇ ମାଇଲ ବା ଚାରି କିଲୋମିଟର । ଆମେ ଦୁହେଁ ତତକ୍ଷାଣାତ୍‌ ପଦବ୍ରଜରେ ସେବା ଘର ଆଡ଼କୁ ଚାଲିଲୁ । ସେଠାରେ ପହଞ୍ଚି ଗୁଣନିଧି (ମହାନ୍ତି) ବାବୁଙ୍କ ଠାରୁ ଶୁଣିଲୁ ଯେ ଗୋପବାବୁ, ନବବାବୁ, ରମାଦେବୀ, ମନମୋହନ ବାବୁ ଓ ପଢ଼ିଆରୀ ମହାଶୟ(ପ୍ରାଣକୃଷ୍ଣ) ପ୍ରଭୃତି ମୁଖ୍ୟ ଲୋକ ଏକାଦିନେ ଗିରଫ ହୋଇ ଯାଇଛନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ସହ କୌଣସି ପରାମର୍ଶ କରିବାକୁ ସୁଦ୍ଧା କେହି ସମୟ ପାଇଲେ ନାହିଁ । କେବଳ ମାଳତୀ ଚୌଧୁରୀ ବମ୍ୱେରୁ ଫେରି ନାହାନ୍ତି । ସେବାଘର ଦଖଲ କରିବାକୁ ବିଞ୍ଝାରପୁର ଥାନକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଆସିଗଲାଣି । ତେଣୁ ସେ (ଗୁଣନିଧି ବାବୁ) ସେବାଘର ଦଖଲ କରାଇ ନ ନେବାକୁ ସେଠାକୁ ଆସିଛନ୍ତି । ତାହାର ଅର୍ଥ ହେଲା ସେ ସେବାଘର ଗିରଫ ହେବାକୁ ସ୍ଥିର କରି ଅଛନ୍ତି । ମେଘ ଦେଖିଲେ ମୟୁର ଯେପରି ନାଚିବା ଆରମ୍ଭ କରେ, ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ ହେବା ଖବର ପାଇ ଆମ ମନ-ମୟୁରୀ ସେହିପରି ନୃତ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରିଦେଲା । ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ବାବୁ(ପୁହାଣ) ଓ ଭାଗୀରଥ ବାବୁ (ଦାସ) ଖବର ପାଇ ସେବାଘରେ ପହଞ୍ଚିଗଲେ । ସ୍ଥିର ହେଲା ଯେ ଗୁଣନିଧି ବାବୁ ଓ ମଙ୍ଗଳାଦେବୀ ସେବାଘରେ ରହିବେ । ଶରତବାବୁ ଓ ଚୁନୀ କଟକ ଯାଇ ଗୋପବାବୁ ଓ ରମାଦେବୀ ବା ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଦେଖା କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିବେ । ଆମ ଆଲୋଚନା ନସରୁଣୁ ବିଞ୍ଝାରପୁର ପୋଲିସ ଏସ.ଆଇ. ନବାବ୍‌ ଖାଁ ସେବାଘର ଦଖଲ ପରଓ୍ଵାନା ଧରି ସେଠାରେ ପହଞ୍ଚିଗଲେ । ମଙ୍ଗଳାଦେବୀ ଓ ଗୁଣନିଧି ବାବୁ ତାଙ୍କୁ ଜଣାଇ ଦେଲେ ଯେ ସେ ଦୁହେଁ ସେବାଘର ଦଖଲ ଛାଡ଼ିବେ ନାହିଁ । ଏ ପ୍ରକାର ପରିସ୍ଥିତିରେ କି ପଦକ୍ଷେପ ନେବାକୁ ହେବ, ସେ ଆଦେଶ ପୋଲିସ୍‌ ଏସ.ଆଇ.ଙ୍କୁ ଦିଆ ହୋଇ ନଥିଲା । ସେଥିପାଇଁ ଆଦେଶ ଦେବାକୁ ସେ ଧାଉଡ଼ିଆକୁ ଯାଜପୁର ପଠାଇଲେ । ବରୀରୁ ଯାଜପୁର ବାର ମାଇଲ, ପ୍ରାୟ କୋଡ଼ିଏ କିଲୋମିଟର । ବର୍ଷାଦିନ ନଈ ପାରି । ଲେଉଟ ଖବର ଆସୁ ଆସୁ ଏଗାର ତାରିଖ ହେଲା । ପୋଲିସ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଗିରଫ କଲା । କିନ୍ତୁ ଘରେ ତାଲା ପକାଇବାକୁ ଉପାୟ ନାହିଁ । କାରଣ ପଲାଘର ବାଉଁଶ କବାଟରେ ଶିକୁଳି ନାହିଁ । ସବଇନସ୍ପେକ୍ଟର ଚୌକିଦାର ଜଗେଇ ପଳେଇ ଗଲେ ।

ଦୁହେଁ ରାମଚନ୍ଦ୍ରପୁର ଫେରି ସେଠାରୁ କଟକ ବାହାରିଲୁ । ସେଠାରୁ ଯାଜପୁର ପନ୍ଦର ମାଇଲ, ତହିଁକୁ ବର୍ଷା ଦିନ । ବାଜରୀ ବରଗଛ ପାଖରେ ବେଳ ବୁଡ଼ିଲା । ପାଟ ପାରିହୋଇ ଖରସୁଆଁ କୂଳରେ ପହଞ୍ଚିବା ବେଳକୁ ରାତି । ମେଘ ଘୋଟି ତାରାଟିଏ ସୁଦ୍ଧା ଦିଶୁ ନଥିଲା । ଭଜକୃଷ୍ଣ ନାଥ ଲଣ୍ଠନଟି ଧରି ଆମକୁ ବାଟେଇଦେବାକୁ ଆସିଥାନ୍ତି । ଘାଟ ନାହା ଆର ପାରିରେ ଥାଏ । କାର୍ତ୍ତିକ ରାଉତକୁ ବହୁତ ଡାକିବାରୁ ସେ ନାହା ନେଇ ଆସିଲା ଲଣ୍ଠନ ଆଲୁଅରେ ଆମକୁ ଚିହ୍ନି ଘୋଷଣା କରି ଦେଲେ ଯେ ନଈରେ ମଉଜା ଉଠେଇଛି, ତମକୁ ନାହାରେ ନେବାକୁ ମୋ ଛାତି ପତଉ ନାଇଁ । ଆମେ ବହୁତ ବଳେଇବାରୁ ହୁଲିରେ ପାରି କରିବାକୁରାଜି ହେଲା । ଗୁହାଳିରେ ପହଞ୍ଚି ରେବା ରାୟଙ୍କ ଘରେ ରାତି କଟାଇଲୁ । ଜାଙ୍ଗୁଲୁ ଜାଙ୍ଗୁଲୁ ରାତି ପାହି ଆସୁଥାଏ ଯାଜପୁର ମୁହାଁଇଲୁ ।

କଟକରେ ପହଞ୍ଚି ଜାଣିଲୁ ଜଣେ ସିୁଦ୍ଧା ନିଖିଳ ଭାରତ କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ସଦସ୍ୟ ବମ୍ବେରୁ ଫେରିନାହାନ୍ତି । ହଠାତ୍‌ ଗିରଫଦାରୀ ଫଳରେ କଟକରେ ଗୋଟାଏ କିଂକର୍ତ୍ତବ୍ୟ ବିମୂଢ଼ ଅବସ୍ଥା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ସଭାଟିଏ ସୁଦ୍ଧା ହୋଇପାରି ନଥାଏ । ଗୋପବାବୁ ହେରିକାଙ୍କ ସଙ୍ଗରେ ଦେଖା କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଜେଲ ଫାଟକକୁ ଯାଇ ଜାଣିଲୁ ଯେ ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ନିକଟରୁ ଆଦେଶ ନ ଆସିବା ଯାଏ ସିକ୍ୟୁରିଟି ପ୍ରିଜନରମାନଙ୍କୁ କୌଣସି ମୁଲାକାତ ଦିଆଯିବ ନାହିଁ । ରାତି ହେଲାରୁ ଆମେ ଦୁହେଁ ଓ ନବବାବୁଙ୍କ ଝିଅ ଉତ୍ତରା ତେଲେଙ୍ଗାବଜାର ହେମନ୍ତ ବାବୁ ଓକିଲଙ୍କ ବସାକୁ ଗଲୁ । ଅନିଲବାବୁ(ଘୋଷ) ଓ ଦାଶରଥି ବାବୁ (ବେହେରା) ସେଠାକୁ ଆସିଲେ । ବହୁ ଆଲୋଚନା ପରେ କଟକରେ ଗୋଟିଏ ସଭା କରିବାକୁ ସ୍ଥିର ହେଲା । ସମସ୍ତେ ତ ଗିରଫ ହେବାକୁ ଉତ୍ସୁକ ହୋଇ ରହିଥିଲେ । ଏଣେ ଆନ୍ଦୋଳନ ଚଳାଇ ରଖିବାର ମୋହ ବି ରହିଥାଏ । ଗୌରୀ ଶଙ୍କର ପାର୍କ ପାଖରେ ସଭାହେବ ୧୨.୮.୧୯୪୨ରେ । ସେ ସଭାରେ ଦାଶରଥୀ ବାବୁ ଭାଷଣ ଦେବେ ।

ତେଲେଙ୍ଗା ବଜାରରୁ ଫେରି ଖବର ପାଇଲୁ ମାଳତୀ ଦେବୀ ବମ୍ୱେରୁ ମାନ୍ଦ୍ରାଜ ବାଟେ ଆସି ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ଭୁବନାନନ୍ଦ ବାବୁଙ୍କ ଘରେ ପହଞ୍ଚିଛନ୍ତି । ଆମ ପାଇଁ ସେ ଖଣ୍ଡେ ଛୋଟିଆ ହାତ ଲେଖା କାଗଜ ପଠେଇଛନ୍ତି । ତାହାର ଶିରୋନାମା ଥାଏ – ‘କର ଅବା ମର’ । ସରକାରୀ କଳକୁ ଅଚଳ କରି ଦେଇ ସମାନ୍ତରାଳ ସ୍ୱାଧୀନ ସରକାର ଗଢ଼ିବା, ସରକାରୀ କର୍ମଚାରୀକୁ ଚାକିରୀ ଛାଡ଼ିବାକୁ ପବର୍ତ୍ତାଇବା, ଗ୍ରାମେ ଗ୍ରାମେ ମରଣ ସେନା ଗଠନ କରିବା, ରେଳ ଓ ଡାକ ସେବା ଯୋଗାଯୋଗକୁ ନଷ୍ଟ କରି ଦେବାକୁ ସେଥିରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦିଆଯାଇଥାଏ । ପୂର୍ବ ଆନ୍ଦୋଳନ ମାନଙ୍କରେ ଏ ଧରଣର କାର୍ଯ୍ୟ କ୍ରମ ନଥିଲା । ଏହା ଅହିଂସା କି ନା ତାହା ବୁଝାଇବାକୁ କେହି ନେତା ଜେଲ ବାହାରେ ନଥିଲେ । ବୁଡ଼ିଗଲା ଲୋକଙ୍କୁ କୁଟାଖିଏ ଆଶ୍ରାହେବା ପରି କାର୍ଯ୍ୟ କ୍ରମଟିକୁ ଆମେ ଗ୍ରହଣ କଲୁ ଏବଂ ତା ପରଦିନ ସେହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ଲୋକଙ୍କୁ ଜଣାଇବାକୁ ସ୍ଥିର କଲୁ । ସେଦିନ ଗୌରୀଶଙ୍କର ପାର୍କରେ ସଭା ହେଲା ଓ ବହୁ ଲୋକ ଜମା ହେଲେ । ଦାଶରଥୀ ବାବୁ ଭାଷଣ ଦେବାରୁ ପୋଲିସ ତାଙ୍କୁ ଗିରଫ କଲା । ଉପସ୍ଥିତ ଜନତା ଗୋଟିଏ ଶୋଭାଯାତ୍ରା କରି ଚୌଧୁରୀ ବଜାର ଆଡ଼କୁ ମୁହାଁଇବା ମାତ୍ରେ ପୋଲିସ ଲାଠି ଛନ୍ଦା ଛନ୍ଦି କରି ବାଟ ଓଗାଳିଲେ । ଲୋକେ ଜୟ ଧ୍ୱନି କରି କ୍ରମେ ଖେଳେଇ ହୋଇଗଲେ ।

ସେହି ରାତିରେ ମାଳତୀ ଦେବୀ ଛନ୍ଦ୍ମ ବେଶରେ କଟକ ଆସି ଆମକୁ ବମ୍ବେ ଅଧିବେଶନ ବିବରଣୀ ବମ୍ବେରେ ସଭା, ଲାଠିଚାର୍ଜ, ଲୁହବୁହା ବାଷ୍ପ ପ୍ରୟୋଗ ଆଦି ଖବର ଶୁଣାଇଲେ ।’’

ତା ପରଦିନ କଲେଜ ଛକ ସଭାରେ ଭାଷଣ ଦେଇ ସେ ଗିରଫ ହେଲେ । ତାଙ୍କର ଗିରଫ ହେବାର କେଇ ଦିନ ଭିତରେ ଝିଆରୀ ଅନ୍ନପୂର୍ଣ୍ଣା ମଧ୍ୟ ଧରା ହେଲେ ।

ବହ୍ନିମାନ, ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ ଦାସ, ଭୁବନେଶ୍ୱର, ୨୦୧୦, ପୃଷ୍ଠା. ୧୮୪ ରୁ ୧୯୦

ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମର ଅଗ୍ନିସ୍ନାନ

ମନମୋହନ ଚୌଧୁରୀ

ଖୁଡ଼ୀ ବାହା ହୋଇ ଆମ ଘରକୁ ୧୯୨୭ ରେ ଆସିଲେ । ସେତେବେଳକୁ ବାପା ଓ ଦାଦା ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯୋଗ ଦେଇ ସାରିଲେଣି । ଦାଦା ବର୍ଷ ଖଣ୍ଡ ଆଗରୁ ହେବ କଟକଠାରୁ ବାଇଶ ମାଇଲ ଦୂର, ଜଗତ୍‌ସିଂହପୁର ରାସ୍ତା ପାଖରେ ଅଣଖିଆଠାରେ ଥିବା ଆମର କିଛି ଜମି ଉପରେ ଚାଷ ଆରମ୍ଭ କରିଥାଏ । ସେ ସେତେବେଳେ ‘ଫାରମ ଆଖୁ’ ରୂପେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଉନ୍ନତ ଧରଣର ଆଖୁଚାଷ ସେଠି ଆରମ୍ଭ କରିଥାଏ । ଅନ୍ୟ ଫସଲ ବି କରୁଥାଏ । ଖୁଡ଼ୀ ଆସିବାର ଅଳ୍ପଦିନ ପରେ ସେଇ ଅଣଖିଆରେ ଯାଇ ରହିଲେ ।

ସେଠି ସେମାନେ ଆଖପାଖ ଗାଁମାନଙ୍କ ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିଥିଲେ ଓ ଯୁବକମାନଙ୍କୁ ଦେଶ-ସେବା ଓ ସମାଜ ସେବା ଦିଗରେ ଉତ୍ସାହିତ କରୁଥିଲେ । ବିଲୁଆଖାଇ ନଈ ସେପାରୀ ଅଳ୍ପ ଦୂରରେ ଥିବା ବାଗଲପୁର ଏହି ଗାଁମାନଙ୍କ ଭିତରେ ପ୍ରଧାନ । ସେଠାରେ ଅନେକ ଯୁବକ ଦାଦା ଓ ଖୁଡ଼ୀଙ୍କ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଥିଲେ ଓ ପରେ ବହୁ ସଂଖ୍ୟାରେ ସ୍ୱାଧିନତା ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । ଦାଦା ଓ ଖୁଡ଼ୀ ଛୁଆଁଛୁଁଇ ବିରୋଧରେ ବି ସେତିକିବେଳୁ କାମ କରି ଆସୁଥିଲେ । ଆଖ ପାଖର ହରିଜନମାନଙ୍କ ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ରଖୁଥିଲେ । ଜଗତସିଂହପୁର ଆଡ଼କୁ ମଙ୍ଗଳପୁରର ଏକ କେଳା ବସ୍ତି ଥିଲା । ସେମାନଙ୍କ ସହିତ ବି ଦାଦା ଓ ଖୁଡ଼ୀ ଖୁବ୍‌ ଘପିଷ୍ଠ ସମ୍ପର୍କ ରଖିଥିବାର ମୋର ମନେପଡ଼େ । ସେ ଗାଁର ଜଣେ ମୁଖ୍ୟ ଲୋକ – ତାଙ୍କ ନାମ ବୋଧହୁଏ ରସାନନ୍ଦ- ବରାବର ଏମାନଙ୍କ ପାଖକୁ ଯିବା ଆସିବା କରୁଥିଲେ । ମୋର ବର୍ଷ ମନେନାହିଁ ମାତ୍ର ଏହି ସମୟରେ କୌଣସି ଏକ ବର୍ଷ ବାଗଲପୁର ହରିଜନମାନେ ସବର୍ଣ୍ଣମାନଙ୍କ ବିରୋଧରେ ଏକ ଧର୍ମଘଟ କରିଥିଲେ । ସେଥିରେ ଗୌରାଙ୍ଗ ଚରଣ ଦାସଙ୍କର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଥିଲା ଏବଂ ଦାଦା ଖୁଡ଼ୀଙ୍କ ନୈତିକ ସମର୍ଥନ ଥିଲା ।

୧୯୩୦ରେ ଲବଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ଆରମ୍ଭ ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବୋଉ ଓ ଖୁଡ଼ୀ ସଂଗ୍ରାମୀ ରାଜନୀତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରବେଶ କଲେ । ବାପା ତ ପ୍ରଥମରୁ ଧରା ହୋଇ ଦେଢ଼ବର୍ଷ କି କେତେ ସଜା ପାଇଥିଲେ । ଦାଦା ଦିନାକେତେ ଉତ୍ତର ବାଲେଶ୍ୱର ବାଲିଆପାଳ, ଭୋଗରାଇ ଅଞ୍ଚଳରେ ଚୌକିଦାର ଟିକସ ବନ୍ଦ ଉଦ୍ୟମରେ ଲାଗି ଡେରିରେ ଗିରଫ ହେଲେ ।

ବାପାହେରିକା ଗିରପ ହୋଇଯିବା ପରେ ବାଲେଶ୍ୱରରେ ଇଞ୍ଚୁଡ଼ି ଚଟାଣରେ ଲୁଣମରା ଦେଖିବା ପାଇଁ ବୋଉ, ଖୁଡ଼ୀ ଓ ମଙ୍ଗଳା ଦେବୀଙ୍କ ମା’ କିରଣବାଲା ସେନ୍‌ ବାଲେଶ୍ୱର ଗଲେ । ସେଠି ମୁକୁନ୍ଦବାବୁଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ଜାହ୍ନବୀ ଦେବୀ ସେମାନଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ଯୋଗଦେଲେ । ଇଞ୍ଚୁଡ଼ିରେ ପହଞ୍ଚି ସେମାନେ ଲୁଣ ମାରିବାକୁ ଠିକ୍ କଲେ ଓ ମାରିଲେ । ମାତ୍ର ସେତେବେଳେ କେହି ଗିରଫ ହୋଇ ନଥିଲେ । ଏହାପରେ କଟକ ଜିଲ୍ଲାରେ କୁଜଙ୍ଗ ଅଞ୍ଚଳରେ ଲୁଣମରାରେ ଏମାନେ ଅଗ୍ରଣୀ ହୋଇଥିଲେ । ଖୁଡ଼ୀଙ୍କ ଚେଷ୍ଟାରେ କୁଜଙ୍ଗରେ ଶହ ଶହ ସଂଖ୍ୟାରେ ସ୍ତ୍ରୀ ଲୋକ ଲବଣ ଆଇନ୍‌ ଭାଙ୍ଗିଥିଲେ । ସେଠି ଏପରି ବିପୁଳ ନାରୀ ଜାଗରଣ ଦେଖି ସରକାରୀ ଲୋକ ଆଚମ୍ୱିତ ହୋଇ ଯାଇଥିଲେ ଓ ଗିରଫଦାରୀ ଆଦି କରିନଥିଲେ ।

ଏହି ସମୟରେ ଶ୍ରଜଙ୍ଗରେ ପୁଲିସ ଅତ୍ୟାଚାରର ଅନୁସନ୍ଧାନ କରିବାପାଇଁ ଖୁଡ଼ୀ ଓ ବୋଉ ଦୁହେଁ ସେଠାକୁ ଯାଇଥିଲେ । କଟକ ଜିଲ୍ଲାର ମଫସଲର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ପ୍ରଚାର ଓ ଚାନ୍ଦା ସଂଗ୍ରହ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯିବାବେଳେ ସରକାରୀ ଦମନଦ୍ୱାରା ଭୀତ ଲୋକଙ୍କଠାରୁ ଖୋଲାଖୋଲି ସହଯୋଗ ନ ପାଇ ବହୁତ କଷ୍ଟ ଭୋଗିଥିଲେ ।

ବର୍ଷା ଆରମ୍ଭ ହେବାରୁ ଲୁଣମରା ବନ୍ଦ ହେଲା । ତାହାପରେ କଟକରେ ମଦ ଓ ଅପିମ ଗଞ୍ଜେଇ ଦୋକାନ ପିକେଟିଂ ଉପରେ ଜୋର୍‌ ଦିଆଗଲା । ବୋଉ ଓ ଖୁଡ଼ୀ ଏଥିରେ ମୁଖ୍ୟ ସଂଗଠକ ଥାନ୍ତି । ସେତେବେଳେ ବହୁସଂଖ୍ୟାରେ ଚଉଦ ପନ୍ଦର ବର୍ଷର ପିଲା ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯୋଗ ଦେଇଥାନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ବାନର ସେନା କୁହାଯାଉଥାଏ । ସେହିମାନେ ହିଁ ମୁଖ୍ୟତଃ ପିକେଟିଂ କରୁଥାନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କୁ ଗିରଫ କରି ଜେଲଦଣ୍ଡ ନ ଦେଇ ହାତ ପାପୁଲିରେ ବେତମାଡ଼ ଦେବାର ଦଣ୍ଡ କଟକର ଜଣେ ଡେପୁଟୀ ମ୍ୟାଜିଷ୍ଟ୍ରେଟ୍‌ ଆହେଦ୍‌ ସାହେବ ଉଦ୍‌ଭାବନ କରିଥାନ୍ତି । ଏହା କେତେ ଦୂର ଆଇନସଙ୍ଗତ ଥିଲା ତାହା ଜଣାନାହିଁ । ବେତ ଖାଇଲେ ପିଲାଏ ନିରସ୍ତ୍ର ହେବେ ବୋଲି ଏହା କରାଯାଉଥିଲା । ଜଣକୁ ଦଶ, ପନ୍ଦର, କୋଡ଼ିଏ ପାହାର ଲେଖା ବେତ ଦୁଇ ହାତ ପାପୁଲିକୁ ଆଞ୍ଜୁଳା କରି ଦିଆଯାଉଥିଲା । ହାତ ପାପୁଲି ଘାଆ ହୋଇଯାଏ । ହାତରେ କୌଣସି କାମ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ସେତେବେଳେ ବୋଉ ଓ ଖୁଡ଼ୀଙ୍କର କାମ ଥିଲା ସେମାନଙ୍କୁ ଖୁଆଇ ଦେବା, ଗାଧେଇ ଦେବା, ଲୁଗା ପିନ୍ଧାଇ ଦେବା ଆଦି ସବୁ ପ୍ରକାର ସେବା କରିବା ।

କଟକରେ ସେ ସମୟରେ କେତେକ ହାଇସ୍କୁଲରେ ବି ପିକେଟିଂ ହୋଇଥିଲା । ପିକେଟିଂ ବେଳେ ଭକ୍ତମଧୁ ବିଦ୍ୟାପିଠ ( ସେତେବେଳେ ଟାଉନ୍‌ ଭିକ୍ଟୋରିଆ ଉଚ୍ଚ ଇଂରାଜୀ ବିଦ୍ୟାଳୟ)ର କେହି କର୍ମଚାରୀ ଫାଟକ ପାଖରେ ଶୋଇ ପିକେଟିଂ କରୁଥିବା ବାଖରାବାଦର ଶ୍ରୀ ଭରତ ସିଂହଙ୍କ ପେଟ ଉପରେ ଚଢ଼ି ଚାଲିଯିବାରୁ ସେ ଗୁରୁତ୍ୱର ଆହତ ହୋଇ ଡାକ୍ତରଖାନାକୁ ଆସିଥିଲେ । ଏହି ସମୟରେ ଖୁଡ଼ୀଙ୍କ ପ୍ରଖର ତେଜସ୍ୱିତା ଯୋଗୁଁ ତାଙ୍କୁ ଅନେକ ‘କଟକ ଚଣ୍ଡୀ’ ଆଖ୍ୟା ଦେଇଥିଲେ ।

ଖୁଡ଼ୀ ଠିକ୍‌ କେଉଁ କେଉଁ ଦଫାରେ ଗିରଫ ହେଲେ ମୋର ମନେନାହିଁ । ଯେତେଦୂର ମନେପଡ଼େ ଜେଲଦଣ୍ଡ ହୋଇଥିଲା। ସେ କଟକ ଜେଲ୍‌ରେ ରହିଲେ । ତାଙ୍କର ଝିଅ ବୁବୁ(ଉତ୍ତରା) ସେତେବେଳେ ଦୁଇ ବର୍ଷର । ତାକୁ ଜେଲରେ ଖୁଡ଼ୀଙ୍କ ପାଖରେ ରହିବାକୁ ଅନୁମତି ଦିଆ ହୋଇ ନଥିଲା । ସେ ସକାଳୁ ଯାଇ ସନ୍ଧ୍ୟାରେ ଚାଲିଆସେ । ଅଳ୍ପଦିନ ପରେ ଖୁଡ଼ୀଙ୍କୁ ଭାଗଲପୁର ଜେଲକୁ ବଦଳି କରାଗଲା । ବୋଉ ମଧ୍ୟ ପରେ ଗିରଫ ହୋଇ ଓ ସଜା ପାଇ ଭାଗଲପୁର ଜେଲକୁ ପଠା ହେଲା । ବୁବୁ ବି ଯାଇ ସେଠି ତାଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ରହିଲା ।

ଗାନ୍ଧୀ- ଇରୱିନି୍‌ ଚୁକ୍ତି ପରେ ସମସ୍ତେ ମୁକ୍ତ ହେଲେ । ପିକେଟିଂ କରିବା ଆଉ ବେଆଇନ୍‌ ହେଲା ନାହିଁ । ଖୁଡ଼ୀ ହେରିକା କଟକରେ ବିଲାତୀ ଲୁଗା ଦୋକାନରେ ପିକେଟିଂ ଏପରି ସଫଳ ଭାବରେ ସଙ୍ଗଠିତ କଲେ ଯେ ବିଲାତୀ ଲୁଗା ବିକ୍ରୀ ବନ୍ଦ ହୋଇଗଲା । ଅଧିକାଂଶ ବେପାରୀ କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର କଥା ମାନି ସେମାନଙ୍କର ବିଲାତୀ ଲୁଗାର ଷ୍ଟକ୍‌ ଜଉମୁଦ କରି ରଖିଦେଲେ। ଯେଉଁମାନେ ଜୁଉମୁଦ କରିବାକୁ ରାଜିହେଲେ ନାହିଁ, ସେହିମାନଙ୍କ ଦୋକାନରେ ସେମାନେ ରାଜି ହେବାଯାଏ ପିକେଟିଂ ଚାଲିଲା ।

କରାଚୀ କଂଗ୍ରେସର ପରବର୍ତ୍ତୀ ଅଧିବେଶନ ଓଡ଼ିଶାରେ ହେବା ପାଇଁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ ସ୍ୱୀକୃତ ହେଲା । କଟକରେ ହିନ୍ଦୁସ୍ତାନୀ ସେବାଦଳର ତତ୍ତ୍ୱାବଧାନରେ ଯେଉଁ ପ୍ରଥମ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବକ ତାଲିମ ହେଲା, ସେଥିରେ ଖୁଡ଼ୀ ମଧ୍ୟ ତାଲିମ ନେଇଥିଲେ । ସେତେବେଳେ ସେ କଂଗ୍ରେସ ଅଧିବେଶନ ପାଇଁ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବକା ସଂଗ୍ରହ ଓ ଚାନ୍ଦା ସଂଗ୍ରହ କାମରେ ମୁଖ୍ୟତଃ ଲାଗିଥିଲେ । ଗାନ୍ଧୀଜୀ ଗୋଲ ଟେବୁଲ ବୈଠକରୁ ବିଫଳ ହୋଇ ଫେରିବା ପରେ କଂଗ୍ରେସକୁ ବେଆଇନ୍‌ ଘୋଷଣା କରାଗଲା । ପୁଣି ଦମନ ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ଖୁଡ଼ୀ ଗିରଫ ହୋଇ ଜେଲ ଗଲେ କେତେଦିନ ପାଇଁ ମୋର ମନେ ନାହିଁ । ଜେଲରୁ ବାହାରି ସେ କଟକରେ ପିକେଟିଂର ଆୟୋଜନରେ ଲାଗିଲେ । ୧୯୩୨ରେ ମହିଳା କର୍ମୀ ବହୁ ସଂଖ୍ୟାରେ ବାହାରିଥିଲେ । ନୂଆ କର୍ମୀଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କ ଆତ୍ମୀୟ ସ୍ୱଜନ ଓ ପୁଲିସଠାରୁ ଲୁଚେଇ ରଖି ଏକାଥରକେ ପିକେଟିଂ ବେଳେ ପଦାକୁ ବାହାର କରାଇବା ବ୍ୟବସ୍ଥା ହୋଇଥିଲା । ଏହାଦ୍ୱାରା ସେମାନେ ଏକାଥରକେ ଗିରଫ ହୋଇଯିବେ ଓ ଥରେ ଜେଳରେ ପଶିଲେ ଆତ୍ମୀୟ ସ୍ୱଜନ ଓ ପୁଲିସର ମୁକାବିଲା କରିବାର ସାହାସ ବି ସେମାନଙ୍କର ବଢ଼ିଯିବ ।

୧୯୩୨ ରେ ଯେତେବେଳେ ଗାନ୍ଧୀଜୀ ହରିଜନମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଅଲଗା ନିର୍ବାଚନ ମଣ୍ଡଳୀ ହେବା ବିରୋଧରେ ଉପବାସ କଲେ ସେତେବେଳେ ଖୁଡ଼ୀ ହରିଜନ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଲାଗିଲେ । ତେବେ ଇତି ମଧ୍ୟରେ ଦାଦା ଓ ଖୁଡ଼ୀ ହେରିକା ସାମ୍ୟବାଦ ଓ ସମାଜବାଦ ବିଷୟରେ ଅଧିୟନ କରି ସମାଜବାଦୀ ହୋଇଥାନ୍ତି ଓ ୧୯୩୩ ମସିହାରେ ଓଡ଼ିଶାରେ କଂଗ୍ରେସ ସମାଜବାଦୀ ଦଳ ଗଠନ କରାହେଲା । ଏଥିପାଇଁ ବୈଠକ ଅଣଖିଆଠାରେ ହୋଇଗଲା । ଦାଦା, ଖୁଡ଼ୀ ଓ ମୁଁ ସମାଜବାଦୀ ଦଳରେ ଯୋଗଦେଲୁ । ଏହାପରେ ଦାଦା ଓ ଖୁଡ଼ୀଙ୍କର ଶକ୍ତି କୃଷକ ସଙ୍ଗଠନରେ ଲାଗିଲା । ଦୁଇ ତିନି ବର୍ଷ ଭିତରେ ସେମାନେ ଓଡ଼ିଶାରେ ଏକ ଟାଣୁଆ କୃଷକ ସଂଗଠନ ଛିଡ଼ା କରି ଦେଇଥିଲେ । ୧୯୩୭ ରେ କଂଗ୍ରେସ ମନ୍ତ୍ରୀତ୍ୱ ଗ୍ରହଣ କରିବାରୁ ଓଡ଼ିଶାରେ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ଗଢ଼ା ହେଲା ଓ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ ତେଜିଲା । ୧୯୩୮ରେ କଟକରେ ଏକ ନାହିଁ ନଥିବା କୃଷକ ସମାବେଶ ହୋଇଥିଲା । ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନର ହାୱାରେ ଚାଷୀମାନଙ୍କର ଉପକାର ହେଲା ଭଳି ଆଇନ୍‌ ସବୁ ପ୍ରଣୀତ ହୋଇଥିଲା, ଯଥା ଗଛମାଛର ଅଧିକାର, ମହାଜନୀ ଆଇନ୍‌ ଦ୍ୱାରା ସୁଧ ପରିମାଣ ଶତକଡ଼ା ଅଧିକତମ ୧୨୧/୨ ରେ ବନ୍ଧା ଯିବା ଓ ମୋଟ ସୁଧ ମୂଳଧନଠାରୁ ଅଧିକ ନ ହେବା ଇତ୍ୟାଦି ଇତ୍ୟାଦି ।

ଏହି ସମୟରେ ଗଡ଼ଜାତ ପ୍ରଜା ଆନ୍ଦୋଳନ ମଧ୍ୟ ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ଓଡ଼ିଶାର ଗଡ଼ଜାତମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅନୁଗୋଳ ଏକ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସିତ ଟାପୁ ଭଳିଥିଲା । ସେଠୁ ଢେଙ୍କାନାଳ, ତାଳଚେର, ଆଠମଲ୍ଲିକ ଆଦି ଗଡ଼ଜାତମାନଙ୍କ ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ରଖିବା ପାଇଁ ଖୁଡ଼ୀ ଅନୁଗୁଳକୁ ତାଙ୍କର କର୍ମକେନ୍ଦ୍ର କଲେ । ଗିରିଜାଭୂଷଣ ଦତ୍ତ ସେ ସମୟରେ ଜଣେ ଦେଶପ୍ରେମୀ ସ୍ୱାଧୀନଚେତା କଣ୍ଟ୍ରାକ୍ଟର ଥିଲେ । ୧୯୩୪ରେ ଗାନ୍ଧୀଜୀଙ୍କ ହରିଜନ ଗସ୍ତବେଳେ ଅନୁଗୁଳରେ ଡେପୁଟି କମିଶନର ହୁକୁମ ଜାରି କରିଥିଲେ ଯେ ଗାନ୍ଧୀଜୀଙ୍କୁ କେହି ଆଶ୍ରୟ ଦେଇ ପାରିବେ ନାହିଁ । ସମସ୍ତେ ଭୟଭୀତ ଥିବାବେଳେ ଗିରିଜା ବାବୁ ଗାନ୍ଧୀଜୀଙ୍କର ରହିବା ଆଦିର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଥିଲେ । ଗିରିଜାବାବୁଙ୍କର ଜମି ଉପରେ ଖଣ୍ଡେ ସାନ ଘରେ ଖୁଡ଼ୀ ସେଠି ରହି ଢେଙ୍କାନାଳ, ତାଳଚେର ପ୍ରଭୃତିରେ ପ୍ରଜା ଆନ୍ଦୋଳନରେ ସହଯୋଗ କଲେ । ୧୯୩୮ ବେଳକୁ ଓଡ଼ିଶାରେ କଂଗ୍ରେସ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ଥିବାରୁ ଅନୁଗୁଳରୁ ଅବାଧରେ ରାଜନୀତିକ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ହେଉଥିଲା । ଗିରିଜାବାବୁଙ୍କର ସେହି ଘର ଖଣ୍ଡକ ଚାରିପଟେ କାଳକ୍ରମେ ବାଜୀ ରାଉତ ଛାତ୍ରାବାସ ଓ ଉତ୍କଳନବଜୀବନ ମଣ୍ଡଳର ପରିସର ଗଢ଼ି ଉଠିଲା ।

୧୯୩୯ରେ ଦ୍ୱିତୀୟ ମହାଯୁଦ୍ଧ ଆରମ୍ଭ ହେବାରୁ ଭାରତକୁ ତା’ର ମତବ୍ୟକ୍ତ କରିବାର ସୁଯୋଗ ନ ଦେଇ ଇଂରେଜ ସରକାର ଯୁଦ୍ଧରେ ସାମିଲ୍‌ କରିଦେବାରୁ ବିଭିନ୍ନ ରାଜ୍ୟରେ କଂଗ୍ରେସ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ଇସ୍ତଫା ଦେଲେ । ୧୯୪୦ ରେ ଗାନ୍ଧୀଜୀ ‘ବାଣୀ ସ୍ୱାଧୀନତା’ ପାଇଁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ଆରମ୍ଭ କଲେ । ଏଥିପାଇଁ ଯେଉଁମାନଙ୍କୁ ବଛା ଯାଉଥିଲା ନିଜେ ଗାନ୍ଧୀଜୀ ସେମାନଙ୍କ ନାମ ତାଲିକା ଦେଖି ଅନୁମୋଦନ କଲେ ସେମାନେ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ କରୁଥିଲେ । ଖୁଡ଼ୀଙ୍କର ନାମ ଗାନ୍ଧୀଜୀଙ୍କ ପାଖକୁ ପଠାଗଲା । ମାତ୍ର ଖୁଡ଼ୀଙ୍କ ସାନ ଝିଅ ତିନୁ ସେତେବେଳକୁ ମାତ୍ର ବର୍ଷକର ହୋଇଥିବାରୁ ଗାନ୍ଧୀଜୀ ତାଙ୍କୁ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ କରିବାକୁ ଅନୁମତି ଦେଲେ ନାହିଁ । ୧୯୪୧ ରେ ଜାପାନ୍‌ ଯୁଦ୍ଧରେ ପଶିବାରୁ ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କର ଉଦବେଗ ବଢ଼ିଲା । ସେ କଂଗ୍ରେସ ସହିତ ଏକ ରାଜିନାମା ଚେଷ୍ଟାରେ ୧୯୪୧ର ଶେଷ ଆଡ଼କୁ ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କୁ ଖଲାସ କରିଦେଲେ, ମାତ୍ର ରାଜୀନାମା ହୋଇପାରିଲା ନାହିଁ । ଜାପାନ୍‌ ଦକ୍ଷିଣ ପୂର୍ବ ଏସିଆର ସମସ୍ତ ଦେଶ ଓ ବର୍ମା ଦଖଲ କରିବା ପରେ କଲିକତା ପ୍ରଭୃତି ଉପରେ ବୋମାମାଡ଼ କଲା । ୧୯୪୨ ଏପ୍ରିଲ୍‌ ମାସରେ କୁଜଙ୍ଗ ପାଖରେ ସମୁଦ୍ରରେ ଜାପାନ ମିତ୍ର ପକ୍ଷଙ୍କର ଆଠଟା ଜାହାଜ ବୁଡ଼େଇ ଦେଲା । କଟକରୁ ଲୋକ ମଫସଲକୁ ପଳାଇବାକୁ ଲାଗିଲେ । ଖୁଡ଼ୀ ସେତେବେଳେ କଟକ ଜିଲ୍ଲା କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ସଭାନେତ୍ରୀ ଥାନ୍ତି । ମୁଁ ବୋଧହୁଏ ସମ୍ପାଦକ ଥାଏ । ଆମେ ସାଲେପୁରକୁ ଜିଲା କଂଗ୍ରେସ ଅଫିସ ଉଠାଇ ନେବାକୁ ସ୍ଥିର କଲୁ । ବୋମାମାଡ଼ ଭୟରେ କଟକ ଛାଡ଼ି ପଳେଇବାଟା କେହି କେହି ଭୀରୁତାର ଲକ୍ଷଣ ବୋଲି କହୁଥିଲେ । ଆମେ ବିଚାରିଲୁ ଯେ ମଫସଲକୁ ଚାଲିଯିବା ବୁଦ୍ଧିମାନର କାର୍ଯ୍ୟ। ଇଂରେଜମାନଙ୍କ ଯୁଦ୍ଧରେ ବୀରତ୍ୱ ଦେଖାଇ ମାଡ଼ ଖାଇବାର ଅର୍ଥ ନାହିଁ ।

ସାଲେପୁରରେ ଗୋଟିଏ ସାନ ଚାଳଘର ଭଡ଼ା ନେଇ ସେଇଠି ଅଫିସ ହେଲା । ଦାଦା ଖୁଡ଼ୀ ଓ ପିଲାମାନେ ଯାଇ ସେଇଠି ରହିଲୁ । ନରସିଂହ ମହାନ୍ତି ଓ ମୁଁ ବି । ୧୯୪୨ ଅଗଷ୍ଟ ଦଶ ତାରିଖ ଦିନ ମୁଁ ସେଇଠି ଗିରଫ ହେଲି । ଦାଦା ଓ ଖୁଡ଼ୀ କଟକରୁ ଗିରଫ ହୋଇଥିଲେ । ୧୯୪୨ ଓ ୧୯୪୫ ଯାଏ ଖୁଡ଼ୀ ଅଟକବନ୍ଦୀ ହୋଇ ଅନ୍ୟ ମହିଳା ଅଟକବନ୍ଦୀମାନଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ କଟକ ଜେଲରେ ରହିଲେ । ଜେଲରୁ ବାହାରିବା ପରେ ଅନୁଗୁଳରେ ରାଜନୈତିକ୍ ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କର, ବିଶେଷ କରି ଢେଙ୍କାନାଳର, ପିଲାମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଛାତ୍ରାବାସ ବାଜୀ ରାଉତଙ୍କ ସ୍ମୃତିରେ ଆରମ୍ଭ ହେଲା ଓ ପରେ ସାରଙ୍ଗଧର ବାବୁ ଓ ବାପା ହେରିକାଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ମିଶି ଆଦିବାସୀ ଅଞ୍ଚଳର ସେବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଉତ୍କଳ ନବଜୀବନ ମଣ୍ଡଳ ଗଢ଼ା ହେଲା ।

୧୯୪୬ରେ ଖୁଡ଼ୀ କନଷ୍ଟିଚୁଏଣ୍ଟ ଆସେମ୍ୱଲୀରେ ସଦସ୍ୟା ନିର୍ବାଚିତ ହୋଇଥିଲେ । ଏହି ସମୟରେ ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ । ଭାରତର ଅନ୍ୟ ସର୍ବତ୍ର ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ହିଂସାକାଣ୍ଡ ଉଗ୍ରରୂପ ଧରିଥିବାବେଳେ କଟକରେ ମଧ୍ୟ ଉତ୍ତେଜନା ପ୍ରକାଶ ପାଇଲା । ସମ୍ଭବତଃ ୧୯୪୬ରେ କଟକରେ ମୁସଲମାନଙ୍କର ପରମ୍ପରାଗତ ତାଜିଆ ଶୋଭାଯାତ୍ରା ବାହାରିଥାଏ । ଚୌଧୁରୀ ବଜାର ବାଟେ ଶୋଭାଯାତ୍ରାକୁ ଯିବାକୁ ଦିଆଯିବ ନାହିଁ ବୋଲି ଚୌଧୁରୀ ବଜାର ବାଲା ଜିଦ୍‌ ଧରି ଥାଆନ୍ତି । ଠେଙ୍ଗାବାଡ଼ି ଧରି ରାସ୍ତା ଅବରୋଧ କରିଥାନ୍ତି । ମୁସଲମାନମାନେ ମଧ୍ୟ ପରମ୍ପରା ଅନୁସାରେ ଶୋଭାଯାତ୍ରା ତା ବାଟରେ ଯିବ ବୋଲି ଆଗ୍ରହ କରୁଥାନ୍ତି । ଦଙ୍ଗାଗୋଳର ଭୟ ଥାଏ । ଏଇ ଅବସ୍ଥାରେ ଦାଦାଖୁଡ଼ୀ ଦୁଇ ଭିଡ଼ ମଝିରେ ଯାଇ ଛିଡ଼ା ହେଲେ ଓ ପ୍ରାୟ ସାରାଦିନ ସେଠି ସେହିପରି ରହି ଶେଷକୁ ଶାନ୍ତି ସ୍ଥାପନାରେ ସମର୍ଥ ହେଲେ । ଶୋଭାଯାତ୍ରା ତା’ ବାଟରେ ଗଲା ।

ଏ କଥାରୁ ଖୁଡ଼ୀଙ୍କର ଅସୀମ ସାହସିକତାର ଆଉ ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ମନେ ପଡ଼ିଲା । ଏଇଟା ପ୍ରଜା ଆନ୍ଦୋଳନ ବେଳର ନୁହେଁ । ଯେତେଦୂର ମନେପଡ଼େ ଗଡ଼ଜାତ ମିଶ୍ରଣ ବେଳର, ଯେତେବେଳେ କେତେକ ଗଡ଼ଜାତର ରାଜା ମିଶ୍ରଣ ବିରୋଧରେ କେତେକ ଲୋକଙ୍କୁ ମତେଇ ଗଣ୍ଡଗୋଳ ଭିଆଇବା ଚେଷ୍ଟାରେ ଥା’ନ୍ତି । ନୀଳଗିରିରେ ଏହିପରି ଏକ ପରିସ୍ଥିତି ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ସେଠାରେ ଆଦିବାସୀ ପ୍ରଜା ଧନୁଶର ଆଦି ଧରି ଜମାୟତ ହୋଇଥାନ୍ତି ଓ ଏ ଆଡ଼ୁ ଜିଲା କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ଓ ସଶସ୍ତ୍ର ପୁଲିସ୍‌ ତଏନାତ୍‌ ଥାନ୍ତି। ସେଠାକୁ ଖୁଡ଼ୀ ହେରିକା ବୋଧହୁଏ ମିଶ୍ରଣ ସପକ୍ଷରେ ବୁଝାଇବାକୁ ଯାଉଥିଲେ । ଉଭୟ ପକ୍ଷ ଯୁଦ୍ଧଂଦେହି ଅବସ୍ଥାରେ ଥିବାବେଳେ ଖୁଡ଼ୀ ସଶସ୍ତ୍ର ଆଦିବାସୀ ଭିଡ଼ ଆଡ଼କୁ ନିର୍ଭୀକ ଭାବରେ ଏକାଟିଆ ଆଗେଇଗଲେ ଓ ତାହାଙ୍କୁ ଶାନ୍ତ ହେବାପାଇଁ ନିବେଦନ କଲେ । ଏହା ଫଳରେ ରକ୍ତାକ୍ତ ସଂଘର୍ଷ ଏଡ଼େଇ ହୋଇଗଲା ।

ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କର ଜରୁରୀକାଳୀନ ପରିସ୍ଥିତି ଘୋଷଣା ମାଧ୍ୟମରେ ଏକଛତ୍ର ଶାସନ ବିରୋଧରେ ଭାରତୀୟ ଦ୍ୱିତୀୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମରେ ମଧ୍ୟ ଖୁଡ଼ୀଙ୍କର ଭୂମିକା କମ୍‌ ଗୌରବମୟ ନଥିଲା । ସେତେବେଳେ ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟ ଓ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟହାନୀ ସତ୍ତ୍ୱେ ସେ ଉକ୍ତ ଶାସନର ଯତ୍‌ପରୋନାସ୍ତି ପ୍ରତିରୋଧ କରିଥିଲେ । ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନକୁ ଯାଇ ପ୍ରତିରୋଧ ସଙ୍ଗଠିତ କରିବାର ଉଦ୍ୟମ କରିଥିଲେ । କୋରାପୁଟରେ ପଦଯାତ୍ରା କରି ଜନଜାଗରଣ ସୃଷ୍ଟିର ଉଦ୍ୟମ କରିଥିଲେ ଓ ଶେଷକୁ ବେଆଇନ୍‌ ପ୍ରଚାରପତ୍ର ରଖିବା ଓ ବାଣ୍ଟିବା ଅପରାଧରେ ଜେଲଦଣ୍ଡ ମଧ୍ୟ ଭୋଗିଥିଲେ । ପ୍ରତିହିଂସାପରାୟଣ ସରକାର ତାଙ୍କ ପ୍ରଚଳିତ ପ୍ରଥା ଅନୁସାରେ ତାଙ୍କୁ ରାଜବନ୍ଦୀ ହିସାବରେ ଅଲଗା ନରଖି ସାଧାରଣ ନାରୀ କଇଦୀଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ରଖିଥିଲେ, ଯେଉଁମାନଙ୍କ ଭିତରେ ନାନାପ୍ରକାର ସଂକ୍ରାମକ ରୋଗଗ୍ରସ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲୋକ ବି ଥିଲେ । ମାତ୍ର ଏ ସବୁ ଅସଦ୍‌ ବ୍ୟବହାର ତାଙ୍କୁ ଦବେଇ ପାରି ନଥିଲା । ତାଙ୍କର ନିର୍ଭୀକତା ଓ ସ୍ୱାଧୀନତା ପ୍ରେମ ଅଗଣିତ ଦେଶବାସୀଙ୍କ ପାଇଁ ପ୍ରେରଣାର ଉତ୍ସ ହୋଇ ରହିଛି ।

ପଥିକୃତ- ଶୈଳଜ ରବି, ଭୁବନେଶ୍ୱର, ୨୦୦୪, ପୃଷ୍ଠା. ୨୮ ରୁ ୩୩

ବିପ୍ଳବିଣୀ

ସରଳା ଦେବୀ

ଅଳ୍ପ ବୟସରେ କୂଳବଧୂର ପରଦା ଆଡ଼େଇ ଦେଇ ଯେ ନିଷ୍ଠୁର ଇଂରେଜ ଶାସନ ବିରୁଦ୍ଧରେ ବିଦ୍ରୋହିଣୀ ହୋଇ ଉଠିଥିଲେ ଏବଂ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଆହ୍ୱାନରେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂଗ୍ରାମରେ ଝାସ ଦେବା ସଙ୍ଗେ ମାତୃଭୂମିର ସ୍ୱାଧୀନତା ପାଇଁ ନିଜ ଜୀବନକୁ ଉତ୍ସର୍ଗ କରିବା ଲାଗି ସଂକଳ୍ପବଦ୍ଧ ହୋଇଥିଲେ ସେହି ପ୍ରାତଃ ସ୍ମରଣୀୟ ମହୀୟସୀ ମହିଳା ହେଉଛନ୍ତି ସରଳା ଦେବୀ ।

ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ତାଙ୍କର ଜ୍ୱାଳାମୟୀ ଭାଷଣ ଜାତିସ୍ମର । ବାପୁଜୀଙ୍କ ମୁକ୍ତି କାମନା କରି ଇଂଲଣ୍ତର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଚର୍ଚ୍ଚିଲଙ୍କ ପାଖକୁ ଟେଲିଗ୍ରାମ କରି ତତ୍କାଳୀନ ନେତୃ ବୃନ୍ଦଙ୍କୁ ତାଙ୍କର ଅଦମ୍ୟ ସାହସ ପାଇଁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ଓ ଚକିତ କରିଦେଇଥିଲେ । ଓଡ଼ିଶାରେ ଲବଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ, ନିଶା ନିବାରଣ ଓ ବିଦେଶୀ ବର୍ଜନ ଆନ୍ଦୋଳନର ପୁରୋ ଭାବରେ ଥିଲେ ସରଳା। ଜେଲ ବରଣ କରିଥିବା ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରଥମ ନାରୀ ସତ୍ୟାଗ୍ରହୀ ।

ସେ ଥିଲେ ଏକାଧାରରେ ଜଣେ ବିପ୍ଳବିଣୀ, ବିଶିଷ୍ଟ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମୀ, ସମାଜ ସଂସ୍କାରିକା, ସତ୍ୟନିଷ୍ଠକର୍ମୀ, ସଂଗଠିକା ଓ ବରେଣ୍ୟ ଲେଖିକା ଭାବରେ ସୁପରିଚିତା ।

ତାଙ୍କର ଥିଲା ବହୁମୁଖୀ ପ୍ରତିଭା । ଏପରି ଅଲୌକିକ ପ୍ରତିଭା ଚଳିତ ସମୟରେ ଏକାନ୍ତ ବିରଳ କହିଲେ ଚଳେ । ଯେ ତାଙ୍କ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଛି, ସେ ନିଶ୍ଚିତ ରୂପେ ଜାଣିଥିବ ପରକୁ ଆପଣାର କରିବାରେ ସେ ଥିଲେ କିପରି ବ୍ୟାକୁଳ । କେବଳ ଜଣେ ସମାଜସେବୀ ବା ସାହିତ୍ୟ ସେବୀ ଭାବରେ ନୁହେଁ, ତାଙ୍କର ଦେଶ ପ୍ରୀତିଥିଲା ବହୁତ ବେଶୀ ।

ତାଙ୍କ ଭିତରେ ଥିବା ଦେଶ ପ୍ରେମ ବହ୍ନିକୁ ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳିତ କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥିଲା ସ୍ୱାଧୀନଚେତା ଭାଗୀରଥି । ବାପୁଜୀଙ୍କ ବଜ୍ର ନିର୍ଘାଷ ଆହ୍ୱାନ ଏ ଦିଗରେ ଆଉରି ପାଦେ ଆଗେଇ ନେଇଥିଲା । ଫଳରେ ଏହି ମହିୟସୀ ମହିଳା ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ ଆଇନ ଭଂଗକରି ବହୁବାର କାରାବରଣ କରିଥିଲେ । ଏପରିକି ଗର୍ଭବତୀ ଥାଇ ତାଙ୍କର ଶିଶୁ ସନ୍ତାନ ଅମିତାଭକୁ ତିହାରର ଦରଭଂଗା ଜେଲରେ ଜନ୍ମ କରିଥିଲେ ଯାହାକି ଭାରତୀୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମ ଇତିହାସରେଏକ ବିଶେଷ ଘଟଣା ।

ବିପ୍ଲବିଣୀ ସରଳା ଦେବୀଙ୍କ ନ୍ୟାୟୋଚିତ କାର୍ଯ୍ୟ ଲୋକଙ୍କୁ ଏତେ ପ୍ରଭାବିତ କଲା ଯେ ଝିଅକୁ ଆକଟ କରିବାକୁ ହେଲେ ମା’ମାନେ କହୁଥିଲେ, ତୁ ତ ‘ସରଳ’ ହୋଇଗଲୁ । ବାସ୍ତବରେ ସମଗ୍ର ଓଡ଼ିଆ ଜାତି ପାଇଁ ସେ ଥିଲେ ଏକ ପ୍ରେରଣାର ଉତ୍ସ।

ତାଙ୍କର ବଡ଼ ଗୁଣ ହେଉଛି ପୁଅ ହେଉ, ସ୍ୱାମୀ ହେଉ, ଆତ୍ମୀୟ ସ୍ୱଜନ ହେଉ କାହାର ଅନ୍ୟାୟକୁ ସେ ସହ୍ୟକରି ପାରୁନଥିଲେ । ତାଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିରେ ନିଜ ଲୋକ ଅନ୍ୟାୟ କଲେ ମଧ୍ୟ ତାହା ଅନ୍ୟାୟ । ସେ ଅପ୍ରିୟ ସତ୍ୟ କହୁଥିଲେ । ତେଣୁ ବହୁ ବ୍ୟକ୍ତି ତାଙ୍କର ସ୍ପଷ୍ଟବାଦୀତା ପାଇଁ ତାଙ୍କୁ ସହିପାରୁ ନଥିଲେ । କେତେକ ତାଙ୍କର ରୋକ୍ ଠୋକ୍ କଥା ଓ ନ୍ୟାୟ ପରାୟଣତା ପାଇଁ ଉଚ୍ଚ ପ୍ରଶଂସା କରୁଥିଲେ । ମୋଟ ଉପରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ତାଙ୍କ ନାମସିନା ଥିଲା ସରଳା, ସେ କିନ୍ତୁ ଥିଲେ ଜ୍ୱଳନ୍ତ ଅଗ୍ନିଶିଖା, ନ୍ୟାୟ ପରାୟଣା ମହିଳା ।

ଏହି ବହୁମୁଖୀ ପ୍ରତିଭାସଂପନ୍ନାଙ୍କର ଆବିର୍ଭାବ ୧୯୦୪ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ମାସ ୧୯ ତାରିଖ ଜଗତସିଂହପୁର ଜିଲ୍ଲାର ବାଲିକୁଦା ଥାନା ଅନ୍ତର୍ଗତ ଅରିଲୋ ଗାଁରେ । ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କ ନାମ ବାସୁଦେବ କାନୁନଗୋ ଓ ମାତାଙ୍କ ନାମ ପଦ୍ମାବତୀ । ତାଙ୍କ ମାଆଙ୍କର କେତେକ ସନ୍ତାନ ଭୂମିଷ୍ଠ ହେବାମାତ୍ରେ ମୃତ୍ୟୁ ମୁଖରେ ପଡ଼ୁଥିବାରୁ ସରଳା ଗର୍ଭରେ ଥିବାବେଳେ କେତେକ ପୁରୁଖା ଲୋକଙ୍କ କଥା ମାନି ତାଙ୍କୁ ସ୍ଥାନ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିବାକୁ ପ୍ରବର୍ତ୍ତାଇବାରୁ ସେ ତାଙ୍କ ସାନ ଯାଆଙ୍କ ବାଙ୍କା ବଜାରସ୍ଥ ବାପଘରେ ସରଳାଙ୍କୁ ଜନ୍ମ ଦେଇଥିଲେ । ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ଷଷ୍ଠ ଶ୍ରେଣୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶିକ୍ଷଲାଭ କରିଥିଲେ ହେଁ ତାଙ୍କର ଧିମତି ଯୋଗୁଁ ସେ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ନିଜରଉଦ୍ୟମ ବଳରେ ବଂଗଳା, ସଂସ୍କୃତ,ଇଂରାଜୀ, ଓଡ଼ିଆ,ମରାଠି, କନ୍ନଡ଼, ଓ ତେଲୁଗୁ ଭାଷାରେ ଗଭୀର ପାଣ୍ତିତ୍ୟ ଅର୍ଜନ କରିଥିଲେ ।

ପିଲାଟିବେଳୁ ସମାଜରେ ପ୍ରଚଳିତ କୁ ପ୍ରଥା ବିରୁଦ୍ଧରେ ସେ ସଂଗ୍ରାମ ଜାରି କରିଥିଲେ । ବିଶେଷକରି ଛୁଆଁ ଅଛୁଆଁ ପ୍ରଥାକୁ ସେ ପସନ୍ଦ କରୁ ନ ଥିଲେ । ଦିଅଁ, ଦେବତା, ପୂଜାପାଠ, ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର ଓ ଉପବାସ ସେ କରୁଥୁଲେ । ସେ ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଯଶା ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମୀ ଭଗୀରଥି ମହାପାତ୍ରଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ । ମଣିକାଞ୍ଚନ ସଦୃଶ ଏ ଦୁହିଁଙ୍କର ସଂଯୋଗ ଘଟିଥିଲା । ସରଳା ନିଜ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ବିବେକ ବୁଦ୍ଧିରେ ଯାହା କରିବାକୁ ଚାହାନ୍ତି ତାହାହିଁ କରନ୍ତୁ – ଏହାହିଁ ଥିଲା ତାଙ୍କର ଆଭିମୁଖ୍ୟ । ଜାତୀୟ ସଂଗ୍ରାମ ପର୍ବରେ ସରଳା ଦେବୀଙ୍କ ସମେତ ତାଙ୍କ ପରିବାରରେ ସ୍ୱାମୀ ଭାଗୀରଥି ମହାପାତ୍ର ଓ ପୁତ୍ର ଅମିତାଭ ଭାରତଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯୋଗ ଦେଇ ବର୍ଷାଧିକ କାଳ କାରାଦଣ୍ତ ଭୋଗ କରିଥିବା ଏବର ପୀଢ଼ୀପାଇଁ ବାସ୍ତବରେ ଏକ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଘଟଣା ।

ବିଶେଷକରି ଦରିଦ୍ର ପରିବାରରେ ଝିଅ, ବୋହୂ ଓ ବିଧବା କନ୍ୟାମାନେ ଦୁଃଖ ଦୁର୍ଦ୍ଧଶା ଭିତରେ ଜୀବନ ଯାପନ କରୁଥିବା ଦେଖି ସେ ବିଦ୍ରୋହୀ ହୋଇ ଉଠିଥିଲେ । ସେହି ସମୟରେ ଇଂରେଜ ସରକାର ଭାରତରେ ଯେଉଁ ଦମନ ଲୀଳା ଚଳାଇ ଥିଲେ ଓ ଜାଲିଆନାୱାଲାବାଗ୍‌ରେ ନିର୍ମମ ହତ୍ୟାକାଣ୍ତ କରିଥାନ୍ତି, ତାଙ୍କ ମନରେ ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥିଲା । ସେତେବେଳେ ମାହାତ୍ମାଗାନ୍ଧି ଏହାର ପ୍ରତିବାଦରେ ଅସଜଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନ ପାଇଁ ସମଗ୍ର ଦେଶବାସୀଙ୍କୁ ଆହ୍ଵାନ ଦେଉଥାନ୍ତି । ସରଳାଙ୍କର ସେ ଆଡ଼କୁ ଆପଣା ଛାଏଁ ମନ ଢଳୁଥାଏ । ଏଣେ ତତ୍କାଳୀନ ରକ୍ଷଣଶୀଳତା ଓ ଅନଗ୍ରସରତା ମଧ୍ୟରୁ ବାହରକୁ ବାହାରିବା କଳ୍ପନାତୀତ ଥିଲା।୧୯୧୯ ମସିହାରେ ଜାଲିଆନାୱାଲାବାଗ୍ ହତ୍ୟାକାଣ୍ତର ପ୍ରତିବାଦରେ କଟକରେ ଯେଉଁ ଶୋଭାଯାତ୍ରା ବାହାରିଥିଲା, ସେଥିରେ କିଏ ତାଙ୍କୁ କ’ଣ କହିବ ବା କ’ଣ ବିଚାରିବ, ସେ ବିଷୟରେ ଚିନ୍ତା ନ କରି ସାହସ ବାନ୍ଧି ବାହାରକୁ ବାହାରି ତାର ପୁରୋଭାଗରେ ଥିଲେ ସରଳା । ସେ ଦିନ ଆୟୋଜିତ ପ୍ରତିବାଦ ସଭାରେ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ସେ ଯେଉଁ ଜ୍ୱଳାମୟୀ ଭାଷଣ ଦେଇଥିଲେ ଲୋକମାନଙ୍କ ମନରେ ଶିହରଣ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା ।

୧୯୨୧ ମସିହା ମାର୍ଚ୍ଚ ମାସରେ ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନର ବାର୍ତ୍ତା ପ୍ରଚାର ପାଇଁ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଓଡ଼ିଶା ଆସିଲାବେଳେ କଟକ କାଠଯୋଡ଼ି ନଈ ବାଲିରେ ଏକ ବିରାଟ ସାଧାରଣ ସଭାର ଆୟୋଜନ କରାଯାଇଥିଲା । ଏଥିରେ ସରଳା ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । ଏହି ସଭାରେ ଓଡ଼ିଶା ର ମହିଳାମାନେ ବହୁ ସଂଖ୍ୟାରେ ଯୋଗ ଦିଅନ୍ତୁ ବୋଲି ଗାନ୍ଧିଜୀ ଚାହୁଁଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ଏହା ସମ୍ଭବ ହୋଇ ନ ଥିଲା । ସରଳା ନାରୀମାନଙ୍କର ଗୋଟିଏ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ସଭାକରି ସେଥିରେ ଉଦବୋଧନ ଦେବା ନିମିତ୍ତ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କୁ କହିବାରୁ ଗାନ୍ଧିଜୀ କଟକ ଟାଉନ ହଲରେ ସଭାକରିଥିଲେ ଓ ଏଥିରେ ବହୁ ମହିଳା ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । ଗାନ୍ଧିଜୀ ତାଙ୍କ ବକ୍ତୃତାରେ ବିଲାତି ବସ୍ତ୍ର ବର୍ଜନ, ନିଶାନିବାରଣ, ହରିଜନଙ୍କୁ ସମାଜରେ ସମାନ ସ୍ଥାନ ଦେବା ପ୍ରଭୁତି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ବୁଝାଇ ତିଳକ ପାଣ୍ଠିକୁ ଦାନ କରିବା ପାଇଁ ନିବେଦନ କଲାମାତ୍ରେ ସେହି ସଭାରେ ଉପସ୍ଥିତ ଥିବା ମହିଳାମାନେ ନିଜ ଦେହରୁ ଗହଣା ଗାଣ୍ଠି ଓ ଯାହା ପାଖରେ ଯାହା ଟଙ୍କା ପଇସା ଥିଲା ତାହା ସ୍ୱରାଜ୍ୟ ପଣ୍ଠିକୁ ମୁକ୍ତ ହସ୍ତରେ ଦାନ କରିଥିଲେ । ସରଳା ଦେବୀ କଟକର ଗଳିକନ୍ଦି ବୁଲି ମହିଳାମାନେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ସଭାରେ ଯୋଗ ଦେବା ପାଇଁ ବୁଝାଇ କହିବା ସଙ୍ଗେ ନିଜର ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ଅଳଙ୍କାର ଦାନ କରିଥିଲେ ଓ ଭବିଷ୍ୟତରେ ଆଉ ଅଳଙ୍କାର ପିନ୍ଧିବେ ନାହିଁ ବୋଲି ଘୋଷଣା କରିଥିଲେ। ସେ କରାଚୀରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ କଂଗ୍ରେସ ଅଧିବେଶନରେ ଓଡ଼ିଶାରୁ ପ୍ରଥମ ମହିଳାକର୍ମୀ ଭାବରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ ।

ଭାଗୀରଥି ମହାପାତ୍ର ଓ ପୂଜ୍ୟ ଗୋପବନ୍ଧୁ ଚୌଧୂରୀ ମିଶି ଜଜଗତସିଂହପୁରଠାରେ ଅଳକା ଆଶ୍ରମ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ । ତା’ସହିତ ଏକ ଜାତୀୟ ବିଦ୍ୟାଳୟ ଖୋଲାଯାଇ କାର୍ମୀମାନଙ୍କୁ ତାଲିମ୍ ଦିଆଯାଉଥିଲା । ପାଠପଢ଼ା ସାଂଗକୁ ସୂତାକଟା ଓ ଲୁଗାବଣା କାମ ସେମାନେ ଶିଖୁଥିଲେ । ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମର କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ, ନିଶା ନିବାରଣ, ବିଦେଶୀ ବସ୍ତ୍ର ବର୍ଜନ ବିଷୟରେ ବୁଝାଉଥିଲେ ଓ ତିଳକ ପାଣ୍ଠି ପାଇଁ ଚାନ୍ଦା ଆଦାୟ କରୁଥିଲେ । ବେଆଇନ ଚାନ୍ଦା ଆଦାୟ କରୁଥିବା ଅଭିଯୋଗରେ ସେତେବେଳେ ଇଂରେଜ ସରକାର ତାଙ୍କୁ ଗିରଫ କରିଥିଲେ । ୧୯୨୪ ମସିହାରେ କଟକରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ଉତ୍କଳ ସମ୍ମିଳନୀ ସହିତ ସେ ଏକ ନାରୀ ସମ୍ମିଳନୀ କରାଇ ବିଚ୍ଛିନ୍ନାଞ୍ଚଳ ମିଶ୍ରଣର ଆବଶ୍ୟକତା ସମ୍ୱନ୍ଧରେ ବୁଝାଇଥିଲେ ।

ଲବଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ବେଳେ ସେ ଗଂଜାମର ବ୍ରହ୍ମପୁରରେ ‘ଉଦଯୋଗ ମନ୍ଦିର’ ନାମରେ ଏକ ସଂସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରି ଗାଁ ଗାଁ ବୁଲି ସତ୍ୟାଗ୍ରହୀ ସଂଗ୍ରହ କରିବାରେ ଲାଗି ପଡ଼ିଥିଲେ । ବହୁ ପ୍ରଚେଷ୍ଟାରେ ଶ୍ରୀମତୀ ହେମଲତା ଦେବୀ, ଶୋଭାବତୀ ପଣ୍ତା ପ୍ରମୁଖ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । ବହୁ ପୁରୁଷ ସତ୍ୟାଗ୍ରହୀ ମଧ୍ୟ ଉଦ୍‌ଯୋଗ ମନ୍ଦିରରେ ରହି ଦଳବଦ୍ଧ ହୋଇ ଲୁଣମାରି ଲବଣ ଆଇନ ଭଙ୍ଗକରି ଗିରଫ ହୋଇଥିଲା । ସରଳା ନିଜେ ଲବଣ ଆଇନ ଅମାନ୍ୟ କରିବେ ବୋଲି ଘୋଷଣା କରିବା ସାଙ୍ଗକୁ ଗଂଜାମର ନୂଆପଡ଼ା, ହୁମାଠାରେଥିବା ସରକାରୀ ଲୁଣ ଗୋଲା ଦଖଲ ପାଇଁ ସତ୍ୟାଗ୍ରହୀ ମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଯାଉଥିବା ମାନ୍ଦ୍ରାଜ ମେଲକୁ ନିଛାଟିଆ ସ୍ଥାନରେ ଅଟକାଇ ତାଙ୍କୁ ଗିରଫ କରିଥିଲେ । ସରକାର ତାଙ୍କୁ ଛମାସ କାରାଦଣ୍ତ ଦେଇ ସୁଦୂର ଭେଲୋର ଜେଲକୁ ପଠାଇ ଦେଇ ଥିଲେ । ସେଠାରେ ତାଙ୍କୁ ନାନା ନିର୍ଯ୍ୟାତନା ଭୋଗ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲା । ଭେଲୋର ଜେଲରେ ଥିଲାବେଳେ ତାଙ୍କ ସହ ବନ୍ଦୀଥିବା ଦୁର୍ଗାବାଈ, ଦେଶମୁଖ, ରୁକ୍ମଣୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀପତି ଓ ବିଶିଷ୍ଟ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମୀ ପ୍ରଫେସର ଏନ୍.ଜି. ରଙ୍ଗାଙ୍କ ପତ୍ନୀ ପଦ୍ମାବତୀ ସୁଭଦ୍ରାମା ପ୍ରମୁଖଙ୍କ ସାନ୍ନିଧ୍ୟ ଲାଭ କରିଥିଲେ ।

ଭେଲୋର ଜେଲରୁ ଫେରି ଆସିବା ପରେ ଦେବୀ ପ୍ରଦେଶ କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ସଭ୍ୟ ଓ କଟକ ଜିଲ୍ଲା କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ସଂପାଦକ ଦାୟିତ୍ୱ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ଲବଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ବେଳେ ଓଡ଼ିଶାର ନାରୀମାନଙ୍କ ଭିତରେ ଅଦ୍ଭୁତ ଜାଗରଣ ଦେଖା ଦେଇଥିଲା ଏବଂ ୧୯୩୨ ମସିହା ବେଳେ ଆଇନ ଅମାନ୍ୟ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ନାରୀମାନେ ଉତ୍ସାର୍ଗୀକୃତ ମନୋବଳ ନେଇ ବହୁ ସଂଖ୍ୟାରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । ସେ ସମୟରେ ସରଳା ଗିରଫ ହୋଇ ଛତ୍ରପୁର କଟକ, ସମ୍ୱଲପୁର ଓ ଭାଗଲପୁର ପ୍ରଭୃତି ଜେଲରେ ରହିଥିଲେ । ଏହିପରି ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମର ୧୯୪୨ ଭାରତ ଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନ ସମେତ ବିଭିନ୍ନ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ସେ ପାଞ୍ଚଥର ଗିରଫ ହୋଇ ଜେଲରେ ତିନିବର୍ଷରୁ ଅଧିକ କାଳ କାରାବରଣ କରିଥିଲେ । ନାରୀ ସମସ୍ୟା ତଥା ଦେଶ ବିଦେଶରେ ବିଭିନ୍ନ ସମସ୍ୟା ସଂବନ୍ଧରେ ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରିବା ସଂଗେ ତାକୁ ପ୍ରକାଶ କରିବା ପାଇଁ ତାଙ୍କର ପ୍ରବଳ ଆଗ୍ରହ ଥିବାରୁ ଜେଲ ଖାନା ଭିତରେ ତଥା ବାହାରେ ସେ ଯେତେବେଳେ ସମୟ ପାଉଥିଲେ ବିଭିନ୍ନ ଉପାଦେୟ ପୁସ୍ତକ ଓ ପତ୍ର ପତ୍ରିକା ପଢ଼ୁଥିଲେ ।

ସରଳା ଦେବୀ ଜଣେ ସୁସାହିତ୍ୟିକ ଓ ଲେଖିକା । ଅଳକା ଆଶ୍ରମରୁ ପ୍ରକାଶିତ ହାତଲେଖା ପତ୍ରିକା ‘ ଅଳକା’ ଠାରୁ ସହକାର, ନବଭାରତ ପ୍ରଭୃତି ପତ୍ରପତ୍ରିକାରେ ତାଙ୍କର ଲେଖାମାନ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା । ତାଙ୍କ ରଚନାରେ ରାଜନୈତିକ ସଚେତନତା ଥିଲା ଭରପୁର । ସବୁଜ ସାହିତ୍ୟ ସମିତିର ପଞ୍ଚମହାରଥିଙ୍କ ଗହଣରେ ସେ ଥିଲେ ଜନୈକ ଲେଖିକା ।ତାଙ୍କ ପ୍ରକାଶିତ ‘ବାସନ୍ତୀ’ ଉପନ୍ୟାସରେ ସେ ନାରୀସ୍ୱାଧୀନତା ଓ ସମାଜର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଇଥିଲେ । କବିତା, ନାଟକ, ଉପନ୍ୟାସ, ଧର୍ମୀୟ ଲେଖା ଆଦିସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେ ତାଙ୍କର ନିଜସ୍ୱ ପ୍ରତିଭାର ପରିଚୟ ଦେଇଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଲେଖନି ନିଃସୃତ ରଚନାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କବି ଗୋପାଳ କୃଷ୍ଣ ପ୍ରତିଭା, ସାରଳା ମହାଭାରତରେ ନାରୀ ଚରିତ୍ର, ରାୟ ରାମାନନ୍ଦ, କଥା ରାମାୟଣ, ବିଶ୍ୱ ବିପ୍ଲବିଣୀ, ବୀର ରମଣୀ, ପଞ୍ଚ ପ୍ରଦୀପ, ରବୀନ୍ଦ୍ର ପୂଜା,ବାଣୀମାଳା ପ୍ରଭୃତି ଅନ୍ୟତମ । ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ ସମାଜର ଉପ ସଭାପତି ଓ ସାଧାରଣ ସଂପାଦିକା ଭାବେ ସେ ବହୁ ଉନ୍ନତି ମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ଏହି ବ୍ୟତିରେକ ଅନେକ ସାହିତ୍ୟ ଅନୁଷ୍ଠାନ ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ ରହିଥିଲେ । ତାଙ୍କର କେତେକ ନାଟକ ଆକାଶବାଣୀରୁ ପ୍ରଚାରିତ ଓ ଜନମାନସରେ ବୋହୁ ଆଦୃତ । ତାଙ୍କ ସାଧନାର ଫଳସୃତି ସ୍ଵରୁପ ସେ ଓଡ଼ିଶା ସାହିତ୍ୟ ଏକଡ଼େମି ସମେତ ରାଜ୍ୟର ବହୁ ସାହିତ୍ୟ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଦ୍ୱାରା ସମ୍ମାନିତ ହୋଇଥିଲେ ।

ଓଡ଼ିଶା ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଦେଶ ହେବାପରେ ବିଧାନ ସଭାକୁ ସେ ପ୍ରଥମ ମହିଳା ପ୍ରର୍ଥୀ ଭାବେ ନିର୍ବାଚିତ ହୋଇଥିଲେ । ସେ ନଅ ବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିଧାୟିକା ଭାବେ ରହି ବହୁ ଲୋକ ହିତକର ଆଇନ ପ୍ରଣୟନରେ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ସେଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ (୧) ବାଲ୍ୟ ବିବାହ ଆଇନର ସଂଶୋଧନ (୨) ଯୌତୁକ ପ୍ରଥା ନିରୋଧ (୩) ଦାସୀ ବା ପୋଇଲି ପ୍ରଥା ଉଚ୍ଛେଦ ଓ (୪) ପଶୁରକ୍ଷା ପ୍ରଭୃତି ବିଲ ଆଲୋଚନାରେ ତାଙ୍କର ସୁଚିନ୍ତିତ, ତଥ୍ୟ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ଯୁକ୍ତି ଯୁକ୍ତ ମତ ଉଲ୍ଳେଖଯୋଗ୍ୟ । ନାରୀ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରସାର ନିମନ୍ତେ ସେ ଦାବୀ କରି ଆସିଥିଲେ । ନାରୀ କଲ୍ୟାଣ ସମିତି ଗଠନ କରି ନାରୀମାନଙ୍କୁ କର୍ମ ଯୋଗାଣ ନିମନ୍ତେ ସେ ବହୁ ଉଦ୍ୟମ କରିଥିଲେ । କିଛି ଦିନ ବିଧାନ ସଭାରେ କଂଗ୍ରେସ ଦଳର ମୁଖ୍ୟ ସଚେତକ ଓ ଗୋଟିଏ ଦିନ ବାଚସ୍ପତି ଦାୟିତ୍ୱ ତୁଲାଇଥିଲେ । ବ୍ରିଟିଶ ଅମଳରେ ବିଧାନ ସଭାର ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ ଇଂରେଜୀ ଭାଷାରେ ହେଉଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ବାଚସ୍ପତି ଆସନରେ ବସି ସେ ସେଦିନର ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ନିର୍ଦ୍ଦାରଣ କରିବା ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇଥିଲେ । ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାକୁ ସରକାରୀ ଭାଷା ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିବା ପ୍ରୟାସରେ ସେ ଥିଲେ ଅଗ୍ରଗଣ୍ୟ ମହିଳା ।

୧୯୪୧ ମସିହାରେ ସେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଚାଲିଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ଯୋଗ ଦେଇ କାରାବରଣ କରିଥିଲେ। ୧୯୫୫ ମସିହାରେ ଷଢ଼େଇ କଳା- ଖରସୁଆଁ ମିଶ୍ରଣ ପାଇଁ ଉତ୍କଳ ସମ୍ମିଳନୀ ପକ୍ଷରୁ ଯେଉଁ ଆନ୍ଦୋଳନ ହୋଇଥିଲା, ସେଥିରେ ମଧ୍ୟ ଯୋଗ ଦେଇ କାରାବରଣ କରିଥିଲେ । ୧୯୫୮ ମସିହା ଛାତ୍ର ଆନ୍ଦୋଳନରେ ସେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅଂଶ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।

ସେ ଉତ୍କଳ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟର ସିନେଟ୍‌ ସଭ୍ୟାଥିଲେ । ଡଃ ରାଧାକ୍ରିଷ୍ଣନଙ୍କ ଶିକ୍ଷା କମିଶନରେ ଓଡ଼ିଶା ର ଏକମାତ୍ର ମହିଳା ପ୍ରିତିନିଧି ଭାବେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । ଏତଦବ୍ୟତୀତ କଟକ ସଦର ଲୋକାଲ ବୋର୍ଡର ସଦସ୍ୟା, ନାରୀ ମଂଗଳ ସମିତିର ଅଧ୍ୟକ୍ଷା, ଉତ୍କଳ ସମ୍ମିଳନୀର ସଦସ୍ୟା, ନିଖିଳ ଉତ୍କଳ ପରିତ୍ୟକ୍ତ ଅଂଚଳ ସମିତିର ଓଡ଼ିଶା ପକ୍ଷରୁ ପ୍ରତିନିଧି ଓ ସମବାୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଆଦି ପଦ ଗ୍ରହଣ କରିବାରେ ସେ ହେଉଛନ୍ତି ପ୍ରଥମ ମହିଳା ।

୧୯୮୬ ମସିହା ଅକ୍ଟୋବର ମାସ ୪ ତାରିଖ ଦିନ ୮୨ ବର୍ଷ ବୟସରେ ତାଙ୍କର ଦେହାବସାନ ହୋଇଯାଇଛି ସତ, ହେଲେ ରଖିଦେଇ ଯାଇଛନ୍ତି ଚିରନ୍ତନ ସ୍ମୃତି ... ତାଙ୍କ ଭଳି ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମର ଅଗ୍ରଗାମିନୀ ବୀର ନାରୀ ବାସ୍ତବରେ ଆଜି ବିରଳ।

(ଖବର’ ତା. ୬.୧୦.୦୮)

ଆଜାଦ୍‌ ହିନ୍ଦ୍ର ସଂଗ୍ରାମୀ ସୈନିକ

ବିବୁଧେନ୍ଦ୍ର

ଭାରତର ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମ ଇତିହାସରେ ସେ ଏକ ସ୍ମରଣୀୟ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ । ଯାହାଙ୍କ ନାଁ ଶୁଣିଲେ, ଆଶାଙ୍କା ଗଣୁଥିଲା ବ୍ରିଟିଶ ପୋଲିସ୍‌ । ସ୍ୱାଧୀନତା ରଣାଙ୍ଗନରେ ନେତାଜୀ ସୁଭାଷ ବୋଷଙ୍କ ଏକାନ୍ତ ଅନୁଗାମୀ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ସେ ନିର୍ତ୍ତିକତାର ସହ ଅଖଣ୍ତ ଭାରତର ମୁକ୍ତି ପାଇଁ ସୈନିକ ସାଜିଥିଲେ । ସେହି ମହାନ୍‌ ସଂଗ୍ରାମୀ ଜଣକ ହେଲେ ବିବୁଧେନ୍ଦ୍ର ମିଶ୍ର ।

ଦେଶକୁ ପରାଧୀନତାର ଶୃଙ୍ଖଳରୁ ମୁକ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ଜାତୀୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମରେ ଝାସ ଦେଇ ଅମର ଅବିସ୍ମରଣୀୟ ହୋଇଥିବା ପ୍ରତିଭାଧରଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବର୍ଷୀୟାନ ସଂଗ୍ରାମୀ ବିବୁଦେନ୍ଦ୍ର ମିଶ୍ର ଅନ୍ୟତମ ।

ନେତାଜୀ ସୁଭାଷ ବୋଷଙ୍କୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସେ ଅଗ୍ରଗଣ୍ୟ ।

ତାଙ୍କୁ ଅଠାଅଶି ବର୍ଷ ବୟସ ହୋଇ ଯାଇଥିଲେ ହେଁ ଏବେ ବି କର୍ମଚଞ୍ଚଳ ସଦା ହସମୁଖର ଦେଶ ଓ ଜାତି ପାଇଁ କେତେ ନା କେତେ ଚିନ୍ତା ଆଉ ଦରଦ ତାଙ୍କର ... ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମ ଜେଲ ଜୀବନକାଳ ସାମ୍ୱାଦିକତା, ଆଇନଜ୍ଞରୁ ରାଜନୈତିକ ନେତା ଓ ତିନି ତିନି ଥର କେନ୍ଦ୍ରମନ୍ତ୍ରୀ, ସମାଜ କଲ୍ୟାଣ ସହ ଉପାଦେୟ ପୁସ୍ତକ ରଚନା କରିବାର ପ୍ରତୋକଟି କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିଜକୁ ସଂପୃକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ବିବୁଧେନ୍ଦ୍ର ମିଶ୍ର । ଏକ ନିରହଙ୍କାରୀ, ସଚ୍ଚା ମଣିଷ, ମୁରବି ଶ୍ରେଣୀୟ, ‘କୁନି ଭାଇନା’ , ନାଁରେ ସବୁରୀ ପ୍ରିୟ ଓ ପରିଚିତ ।

ସାଂପ୍ରତିକ ପରିସ୍ଥିତିରେ ନୈତିକତାର ସ୍ପଳନ ଘଟି ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ଶାସନର ମେରୁଦଣ୍ତ ଭାଙ୍ଗିଯାଇଛି, ଏପରି ସମୟରେ ଯଦି ମୂଲ୍ୟବୋଧର ପୁନରୁତ୍‌ଥାନ ଏବଂ ଆଦର୍ଶରେ ବିଶ୍ୱାସ ଉପୁଜେ ତେବେ ସ୍ୱାଧୀନ ଭାରତର ଭବିଷ୍ୟତ ଉଜ୍ୱଳ ବୋଲି ଏକ ସାକ୍ଷାତକାରରେ କହନ୍ତି ।

ଛୋଟବେଳୁ ସେ ଜାତୀୟତା ଭାବ ଭିତରେ ବଢ଼ିଥିଲେ ଏବଂ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ତାଙ୍କ ଜେଜେ ବାପା ଜାତୀୟତାବାଦୀ ସଂଗ୍ରାମୀ ଦିବ୍ୟ ସିଂହ ମିଶ୍ର, ଗୋପବନ୍ଧୁ, ନୀଳକଣ୍ଠ, ଗୋଦାବରୀଶ, ଲିଙ୍ଗରାଜ ମିଶ୍ର, ଶଶୀଭୂଷଣ ରଥ, ଅନନ୍ତ ମିଶ୍ର, ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ହରିହର ପ୍ରଭୃତି ମହାମାନ୍ୟ ନେତାମାନଙ୍କ ପଦାଙ୍କ ଅନୁସରଣ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ଜେଜେ ବାପା ଥିଲେ ଉତ୍କଳମଣି ପଣ୍ତିତ ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କ ଗୁରୁ । ତେବେ ପରେଧୀନ ଭାରତରେ ଫରୱାର୍ଡ ବ୍ଲକର ଫାଉଣ୍ତର ସଦସ୍ୟ ହେବାର ସୌଭାଗ୍ୟ ଏବଂ ନେତାଜୀ ସୁଭାଷ ଚନ୍ଦ୍ର ବୋଷ ଓ ଭଗବତୀ ଚରଣ ପାଣିଗ୍ରାହୀଙ୍କ ପ୍ରେରଣାରେ ସେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହେବା ସଙ୍ଗେ ସେ ଓଡ଼ିଶା ଶାଖାର ନେତୃତ୍ୱ ନେଇ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ଖିଲାଫରେ ଅଭିଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଫାଶୀ ପାଇବାରୁ ନିବର୍ତ୍ତିଯିବା ଘଟଣା ଗୁଡ଼ିକ ଉଲ୍ଲେଖ ଯୋଗ୍ୟ ମନେହୁଏ ।

ସେତେବେଳେ ଖୋଲାଖୋଲି ସରକାରଙ୍କ ବିରୋଧରେ କିଛି ଲେଖା ଲେଖି କରିବା ସହଜ ସାଧ୍ୟ ନ ଥିଲା । ଯାହାସବୁ ଲୁଚା ଛପାରେ କରାଯାଉଥିଲା । ଭଗବତୀ ବାବୁ ଅଜ୍ଞାତ ଭାବରେ ରହି ମୁକ୍ତି ସଂଗ୍ରାମର ବାର୍ତ୍ତା ତିଆରି କରୁଥିଲେ। ଇଂରେଜ ଶାସନ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଜନମତ ସୃଷ୍ଟି ପାଇଁ ଗୋପନରେ ପ୍ରଚାରପତ୍ର ବାଣ୍ଟିବା ତାଙ୍କର କାମ ଥିଲା। ଗୋଟିଏ ଲିଥୋ ମେସିନ୍ ତାଙ୍କର ଏକମାତ୍ର ସମ୍ଭଳ । ଗୁଇନ୍ଦା ପୋଲିସ କେତେକ ଘଟଣାରେ ତାଙ୍କ ପିଛା ଲାଗିଥିଲା ଘର ଖାନତଲାସି ଆଶଙ୍କା କରି ଲିଥୋ ମେସିନ୍ ନେଇ ଲୁଚାଇ ଦେବାକୁ ଭଗବତୀ ବାବୁ ତାଙ୍କୁ କହିବାରୁ ସେ ଜଗନ୍ନାଥ ବଲ୍ଲଭ ମଠ ବଗିଚାରେ ଲୁଚାଇ ରଖିଥିଲେ। ତା’ନ ହୋଇଥିଲେ ପୋଲିସ୍ ଘର ଖାନତଲାସି ବେଳେ ଧରାପଡ଼ି ଅସୁବିଧାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥାନ୍ତେ।

୧୯୪୦ ମସିହାରେ ରେଭେନସାରେ ଅଧ୍ୟୟନ କାଳରେ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦିବସରେ କଲେଜରେ ଜାତୀୟ ପତାକା ଜାନୁଆରୀ ୨୬ ଉତ୍ତୋଳନ କରି ଗୋରା ସାହେବମାନେ ଆମ ଲୋକଙ୍କୁ କିପରି ଶୋଷଣ ଓ ଅତ୍ୟାଚାର କରୁଛନ୍ତି ଛାତ୍ରନେତାଭାବେ ଭାଷଣ ଦେଇ କଲେଜରୁ ବହିଷ୍କୃତ ହୋଇ କାରାବରଣ କରିଥିଲେ। ସେତେବେଳେ ତାଙ୍କ ସହପାଠୀ ଥିଲେ ଛାତ୍ର ନେତା ନୀଳମଣି ରଉତରାୟ। ୧୯୪୨ ଭାରତଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ରେଭେନ୍ସା କଲେଜ ଅଫିସ ପୋଡ଼ି ଅଭିଯୋଗରେ ଗିରଫ ହୋଇ କାରାବରଣ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କ ସହିତ ଥିଲେ ସଂଗ୍ରାମୀ ସୁରଜ୍ ମଲ୍ଳ ସାହା। ଉଭୟେ କଟକ ଜେଲରେ ରହିଥିଲେ। କଟକ ଜେଲରେ ଗିରଫ ହୋଇ ପୂର୍ବରୁ ବହୁ ମାନ୍ୟଗଣ୍ୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମୀମାନେ ଥିଲେ। କିଛିଦିନ ପରେ କଟକ ଜେଲରୁ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲକୁ ବଦଳି ହୋଇ ଯାଇଥିଲେ।ରେଭେନ୍ସା କଲେଜ ପୋଡ଼ି ଘଟଣାରେ ତାଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ କୌଣସି ପ୍ରମାଣ ନ ମିଳିବାରୁ ବଂଧୁ ସୁରଜ୍ ମଲ୍ଳ ସାହାଙ୍କ ସହ ୧୯୪୩ ମସିହା ମାର୍ଚ୍ଚ ମାସରେ ଖଲାସ ହୋଇ ପୁରୀରେ ଅଧିଷ୍ଠାନ କରିଥିଲେ।

ସେତିକିବେଳେ ଫରଓ୍ୱାର୍ଡ଼ ବ୍ଲକ ବେଆଇନ ଦଳ ରୂପେ ଘୋଷିତ ହୋଇ ସାରିଥିଲା। ଫରଓ୍ୱାର୍ଡ଼ ବ୍ଲକର ଗୁପ୍ତ ସଂଗଠନରେ ସେ ପୂର୍ବରୁ ଜଡ଼ିତ ଥିଲେ। ନେତାଜୀଙ୍କ ଯୋଜନା ଅନୁଯାୟୀ ଆଜାଦ୍ ହିନ୍ଦ ଫୌଜର ଗୋଟିଏ ଆଗୁଆଦଳ ସମୁଦ୍ର ବାଟ ଦେଇ ପୁରୀରେ ପହଞ୍ଚିବାର ଥିଲା। ଫରଓ୍ୱାର୍ଡ଼ ବ୍ଲକ ଗୁପ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ଦାଇତ୍ୱରେ ସେ ପୁରୀରେ ରହିଲେ। ତାଙ୍କୁ କମାଣ୍ଡର ବ୍ୟାଜ୍ ଦିଆଜାଇଥିଲା। ହଠାତ ତାଙ୍କ ଘର ଖାନତଲାସ କରି ଗିରଫ କଲେ। ତାଙ୍କ ସହ ଥିଲେ ସୁରଜ୍। ଉଭୟେ ପୁରୀ ଜେଲରେ ରହିଥିଲେ। ସେତେବେଳକୁ ପୁରୀ ଜେଲରେ ନିମାପଡ଼ା ଆନ୍ଦେଳନରେ ଭାଗ ନେଇଥିବା ବହୁ ଛାତ୍ରଥିଲେ। କିଛି ଦିନ ପରେ ପୁରୀ ଜେଲରୁ ତାଙ୍କୁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଜେଲ୍ ବ୍ରହ୍ମପୁରକୁ ପୁଣି ନିଆ ଯାଇଥିଲା। ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କୁ ଭାରତରୁ ବିତାଡ଼ିତ କରିବା ପାଇଁ ସେମାନଙ୍କ ଶତ୍ରୁ ସୁଭାଷ ବୋଷଙ୍କ ସହିତ ଷଡ଼ଯନ୍ତ୍ରରେ ଲିପ୍ତ ବୋଲି ତାଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଅଭିଯେଗ ଥିଲା। ସେ କିନ୍ତୁ ଏହାକୁ ଏକ ସାର୍ଟିଫିକେଟ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ।

ଅଗଷ୍ଟ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଗିରଫ ହୋଇ ବହୁ କର୍ମୀ ବିଭିନ୍ନ ଜେଲରେ ଥିଲେ। ତା’ ଛଡ଼ା ଅଟକବନ୍ଦୀ ମାନେ ବ୍ରହ୍ମପୁରର ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଜେଲରେ ଥିଲେ । ସେ ଥିଲା ଏକ ବିରାଟ ପରିବାର ଭଳି । ବହୁ ବୟୋଜେଷ୍ଠ, ମାନ୍ୟଗନ୍ୟ ସଂଗ୍ରାମି ଓ ଜନନେତାଙ୍କ ସହ ଜେଲରେ ସାନ୍ନିଧ୍ୟ ଲାଭ କରିଥିଲେ। ଗୋପବନ୍ଧୁ ଚୌଧୁରୀ, ନବକୃଷ୍ଣ ଚୌଧୁରୀ, ମନମୋହନ ଚୌଧୁରୀ ଶରତଚନ୍ଦ୍ର ମହାରଣା, ନିତ୍ୟାନନ୍ଦ କାନୁନ୍ଗୋ, ଭାଗୀରଥୀ ମହାପାତ୍ର, ସୁରେନ୍ଦ୍ର ନାଥ ଦ୍ୱିବେଦୀ, ଗୌରାଙ୍ଗ ଚରଣ ଦାସ, ପ୍ରାଣ କୃଷ୍ଣ ପଢ଼ିଆରୀ, ଅନୀଲ ଘୋଷ, ଅର୍ଣ୍ଣପୂର୍ଣ୍ଣା ମହାରଣା, ବିଶ୍ୱନାଥ ଦାସ, ଉମା ଚରଣ ପଟ୍ଟନାୟକ, ନିତ୍ୟାନନ୍ଦ ମହାପାତ୍ର, ରାଧାନାଥ ରଥ, ବାଙ୍କ ବିହାରୀ ଦାସ, ଦୋଳଗୋବିନ୍ଦ ପ୍ରଧାନ, ବଳରାମ ମହାନ୍ତି ପ୍ରଭୃତି ଅଟକବନ୍ଦୀ ହୋଇଥିଲେ। ସେ ୯ ନମ୍ବର ଓ୍ୱାର୍ଡରେ ରହୁଥିଲେ। ଭାରତଛାଡ଼ି ଚାଲିଯିବାକୁ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରକୁ ଆହ୍ୱାନ ସ୍ୱରୂପ ସମସ୍ତ ସଂଗ୍ରାମୀମାନେ ମିଶି ୧୯୪୪ ଜାନୁଆରୀ ୨୬ ତାରିଖ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦିବସ ଦିନ ଜେଲଖାନା ଭିତରେ ଜାତୀୟ ପତାକା ଉତ୍ତୋଳନ କରିଥିଲେ। ଏଥିରେ ଉତକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇ ଜିଲ୍ଲା ମାଜିଷ୍ଟ୍ରେଟଙ୍କ ଉପସ୍ଥିତିରେ ପୁଲିସର ଆଖିବୁଜା ନିର୍ମମ ଲାଠି ମାଡ଼ ଓ ପ୍ରହାରରେ ବହୁ ଗାନ୍ଧିବାଦୀ ଓ ଦେଶ ପ୍ରେମୀ ଆହତ ହୋଇ ତାଙ୍କ ସହିତ ଡାକ୍ତରଖାନାକୁ ଯାଇଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ଆମ ପତାକାକୁ ନେଇ ପାରିନଥିଲେ।

ସର୍ବ ଭାରତୀୟ ସ୍ତରରେ ଫରଓ୍ୱାର୍ଡ଼ ବ୍ଲକର କେତେକ ସଭ୍ୟଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଶତ୍ରୁ-ଏଜେଣ୍ଟ ଅଡିନାନ୍ସ ଅନୁଯାୟୀ ବିଚାର କରିବାକୁ ସ୍ଥିର କରି କେନ୍ଦ୍ର ସରକାର ତାଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ମଧ୍ୟ ତଦନ୍ତ ଆରମ୍ଭ କରି୍ଥିଲେ। ତଦନୁଯାୟୀ ତାଙ୍କ ସହିତ ସୁରଜ୍, ହରିହର ପୂଜା ପଣ୍ଡା, ମୋତିଲାଲ ତ୍ରୀପାଠୀ, ଉମାପଦ ତ୍ରୀପାଠୀ ପ୍ରଭୃତି ସାଥିଙ୍କୁ କଟକ ଜେଲକୁ ଅଣାଯାଇଥିଲା। ଆଠ ନମ୍ବର ସେଲରେ ସେମାନେ ସେତିକିବେଳେ ରହୁଥିଲେ। ପ୍ରଦେଶ ପୁଲିସ ବିଭାଗର ଡି.ଆଇ.ଜି ତାଙ୍କୁ ଜେରା କରିବା ସହିତ ଅନେକ ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରି ଘର ଖାନତଲାସି କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ‘କମାଣ୍ଡର’ ବ୍ୟାଜକୁ ସେତେବେଳେ ତାଙ୍କ ଭାଇନା ବାଡ଼ିଆଡ଼େ ଥିବା ରେଷେଇ ଘର ଚାଳ ଉପରେ ଲୁଚାଇ ଦେଇଥିଲେ। ଫଳରେ କୌଣସି ପ୍ରମାଣ ପାଇପାରି ନଥିଲେ। ସେ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲରୁ ୧୯୪୫ ମସିହା ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୧୨ ତାରିଖରେ ଖଲାସ ହେଲେ।

ଜଣେ ଛାତ୍ର ନେତା ଭାବରେ କେବଳ ଯେ ତାଙ୍କର ସୁନାମ ଥିଲା ତାହା ନୁହେଁ କଲେଜରେ ପଡ଼ିବା ସମୟରୁ ସମ୍ବାଦିକତା ସହିତ ବି ଯୋଡ଼ି ହେଇ ଯାଇଥିଲେ। ଦ୍ୱିତୀୟ ବର୍ଷ ପଡ଼ିବା ବେଳେ କଲିକତାରୁ ପ୍ରକାଶିତ ଇଂରାଜୀ ସମ୍ବାଦପତ୍ର ହିନ୍ଦୁସ୍ଥାନ ଷ୍ଟାଣ୍ଡାର୍ଡ଼ର ପ୍ରତିନିଧି ଭାବେ ସେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ। ୧୯୪୦ ମସିହାରେ ନିଖିଳ ଉତ୍କଳ ଛାତ୍ର ଫେଡ଼େରେସନର ସାଧାରଣ ସଂପାଦକ ଥିଲାବେଳେ ତାଙ୍କ ସଂପାଦନାରେ ‘ଛାତ୍ରଶକ୍ତି’ ନାମକ ଏକ ସାପ୍ତାହିକ ପତ୍ରୀକା ପ୍ରକାଶିତ ହେଉଥିଲେ। ୧୯୪୧ ମସିହାରେ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସଙ୍କ ସଂପାଦନରେ ଦୈନିକ ‘ନବଭାରତ’ ପ୍ରକାଶିତ ହେବା ସମୟରୁ ଗିରଫ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ତାଙ୍କର ସହକାରୀ ଥିଲେ। ଲିଙ୍ଗରାଜ ବାବୁ ମନ୍ତ୍ରୀ ହେଲା ପରେ ରାଥାନାଥ ରଥ, ସମାଜ ସଂପାଦକ ହେଲେ । ସେ ୧୯୪୫ ମସିହାରେ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲରୁ ଖଲାସ ହୋବ ପରେ ପରେ କଟକ ଆସି ଦୈନିକ ‘ସମାଜ’ ର ସହକାରୀ ସଂପାଦକ ଭାବେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ। ହିନ୍ଦୁ ପ୍ରେସ, ଅଭ୍ୟୁଦୟ ପତ୍ରୀକା ଓ ଇଂରାଜୀ ସମ୍ବାଦପତ୍ର ‘ଦି ନେସନ’ ର ମଧ୍ୟ ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରତିନିଧି ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ ତୁଲାଇଥିଲେ। ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଦୈନିକ ମାତୃଭୂମି ଓ ୧୯୮୦ ରୁ ୧୯୮୫ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ‘ଦୈନିକ ଦିନ ଲିପି’ ର ସଂପାଦନା ଦାୟିତ୍ୱରେ ଥିଲେ।

୧୯୫୮ ରେ ରାଜ୍ୟ ସଭାକୁ ମନୋନିତ ହେବା ସହ ପଣ୍ଡିତ ଜବାହରଲାଲ ନେହେରୁଙ୍କ ମନ୍ତ୍ରୀ ପରିଷଦରେ ଆଇନ ବିଭାଗର ମନ୍ତ୍ରୀତ୍ୱ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। ୧୯୬୨ ରେ ପୁରୀରୁ ଲୋକସଭାକୁ ନିର୍ବାଚିତ ହୋଇ ଭାରତର ତତ୍କାଳୀନ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଲାଲବାହାଦୁର ଶାସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳରେ ଓ ପରେ ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧିଙ୍କ ମନ୍ତ୍ରୀ ପରିଷଦରେ ରାଷ୍ଟମନ୍ତ୍ରୀ ଭାବରେ ଦାଇତ୍ଵ ତୁଲାଇ ଥିଲେ । ନେହେରୁଙ୍କ ମନ୍ତ୍ରୀ ମଣ୍ଡଲରେ ଅଶୋକ ସେନଙ୍କ ପରି ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଆଇନଜ୍ଞଙ୍କ ଅଧୀନରେ ବିବୁଧେନ୍ଦ୍ର ଉପମନ୍ତ୍ରୀ ହୋଇଥିଲେ। ଅଷ୍ଟ୍ରେଲିଆରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହେଉଥିବା ପ୍ରଥମ ମାନବାଧିକାର ସମ୍ମୀଳନୀକୁ ସେତେବେଳେ ପଣ୍ଡିତ ନେହେରୁ ବିବୁଧେନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ପଠାଇବା ଘଟଣା ଅନେକଙ୍କୁ ବିସ୍ମୟାଭିଭୂତ କରିଦେଥିଲା।

୧୯୬୭ ରେ ଲୋକସଭା ନିର୍ବାଚନରେ ପରାଜିତ ହେବା ପରେ ରାଜନୀତିରେ ଦେଖା ଦେଉଥିବା ବିଲକ୍ଷଣରେ ତାଙ୍କର ମନ ମ୍ଳାନପଡ଼ି ଯାଇଥିଲେ। କ୍ଷମତା ରଜନୀତିରୁ ଦୂରେଇ ରହିବାକୁ ସେ ଶ୍ରେୟ ମଣି ଆଇନ ପେଶାରେ ମନୋନିବେଶ କରିଥିଲେ। ଦୁଇ ଦୁଇଥର ଓଡ଼ିଶା ହାଇକୋର୍ଟ ବାର ଆସୋସିଏସନର ସଭାପତି ହୋଇଥିଲେ। ଓଡ଼ିଶା କ୍ରିକେଟ ଆସୋସିଏସନର ପ୍ରତିଷ୍ଠତା ସଦସ୍ୟ ଥିଲେ ଏବଂ ଉତ୍କଳ ବିଶ୍ୱ ବିଦ୍ୟାଳୟର ସିଣ୍ଡିକେଟ୍ ସଭ୍ୟ ଥିଲେ।

ଜଣେ ପଠନ ପ୍ରିୟ ମଣିଷ ମଧ୍ୟ ଥିଲେ ବିବୁଧେନ୍ଦ୍ର। ବିଭିନ୍ନ ପତ୍ର ପତ୍ରୀକାରେ କେତେକ ଉପାଦେୟ ଲେଖା ଲେଖିବା ସାଙ୍ଗକୁ ସେ ରଚନା କରିଥିଲେ। (୧) ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମର କେତେକ ତୁଙ୍ଗ ନେତାଙ୍କ ଜୀବନୀ, (୨) ମଣିଷ ପରି ମଣିଷ, (୩) ସଂବାଦପତ୍ର ଓ ସାମ୍ବାଦିକ, (୪) ଖିଆଲ,(୫) ଅସମାପ୍ତ, (୬) ୧୯୪୨,(୭) ମାଟ୍ରିକୁଲେସନ୍ ଇତିହାସ ଓ (୮) ଆତ୍ମ ଜୀବନ ଚରିତ ‘ଜୀବନ ଯାତ୍ରା ପଥରେ’ ।

୧୯୮୭ ମସିହାରେ ଭିଏନାରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ‘ବିଶ୍ୱଶାନ୍ତି ସମ୍ମିଳନୀ’ ରେ ଭାରତୀୟ ଦଳର ସଭ୍ୟ ଭାବେ ଆମେରିକା ଭ୍ରମଣରେ ଯାଇଥିଲେ । ରାଜନୀତିରେ ଯୋଗଦାନ ସତ୍ତ୍ୱେ ସେ ପେଷାରେ ମୁଖ୍ୟତଃ ଜଣେ ଜନପ୍ରିୟ ଆଡ଼ଭୋକେଟ୍‌ । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ ସଂପାଦନାରେ ତାଙ୍କର ଆନ୍ତରିକତା ଓ ପଦକ୍ଷେପ ଦୃଢ଼ । ଓକିଲାତି ବିଭିନ୍ନ ବିଭାଗରେ କେସ୍ ପରିଚାଳନା ସତ୍ତ୍ୱେ କେତେକ ରାଜନୌତିକ ସମସ୍ୟା ଜଡ଼ିତ କେସ୍‌ର ପରିଚାଳନା କରି ସେ ବହୁ ଖ୍ୟାତି ଅର୍ଜ୍ଜନ କରିଥିଲେ ।

ସେତେବେଳେ ସରକାରୀ ସ୍ତରରେ ମିତବ୍ୟୟିତା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ୱାରୋପ କରାଯାଉଥିଲା । ଘରୋଇ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସରକାରୀ ଗାଡ଼ି ଟେଲିଫୋନ୍ ବ୍ୟବହାର ବାରଣ ଥିଲା । ଯେଉଁମାନେ ନିର୍ବାଚନରେ ହାରି ଯାଉଥିଲେ ସେମାନଙ୍କୁ ପଛଦରଜା ଦେଇ ରାଜ୍ୟ ସଭାକୁ ବା କୌଣସି ଇଣ୍ତଷ୍ଟ୍ରିର ଲୋଭନୀୟ ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ପଦବୀ ଯଚାଯାଉନଥିଲା । ସେ ଥିଲେ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ରାଜନୀତି ଯୁଗର ପୁରୁଖା ରାଜନୀତିଜ୍ଞ ।

ଏକାଧାରରେ ଜଣେ ବିଶିଷ୍ଟ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମୀ, ସାମ୍ୱାଦିକ, ଲେଖକ, ସଂପାଦକ, ସଂଗଠକ, ଆଇନଜ୍ଞ, ବର୍ଷୀୟାନ ରାଜନେତା, କେନ୍ଦ୍ରମନ୍ତ୍ରୀ, ମିଷ୍ଠଭାଷୀ ତଥା ସବୁରି ପ୍ରିୟ ମଣିଷ ।

ଏହି ବହୁ ମୁଖୀ ପ୍ରତିଭା ସଂପନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ଆବିର୍ଭାବ ହୁଏ ୧୯୨୦ ମସିହା ନଭେମ୍ବର ମାସ ୩୦ ତାରିଖରେ ପୁରୀର କୁଣ୍ତାଇବେଣ୍ଟ ସାହିରେ । ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କ ନାମ ଗୋପୀନାଥ ମିଶ୍ର ଓ ମାତାଙ୍କ ନାମ ମୁକ୍ତାବାଳା ଦେବୀ । ସେ ବାପାଙ୍କୁ ନନା ବୋଲି ଡାକୁଥିଲେ । ବାପାଙ୍କୁ ସାଧାରଣତଃ ବ୍ରାହ୍ମଣ କୂଳରେ ପୁରୀ ଓ ଗଞ୍ଜାମରେ ଲୋକମାନେ ନନା ବୋଲି ଡାକନ୍ତି । ତଙ୍କ ନନା ସେ ସମୟରେ ଅତି ଜଣାଶୁଣା ବ୍ୟକ୍ତି ଥିଲେ । ବହୁ ଅନଷ୍ଠାନ ସହିତ ତାଙ୍କର ସଂପୃକ୍ତ ଥିଲା । ଘରେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରାଇମେରୀ ସ୍କୁଲ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ । କିଛି କାଳ ସେ ଅନନାରୀ ମାଜିଷ୍ଟେଟ ଓ ପରେ ଗଡ଼ଜାତରେ ବିଭିନ୍ନ ପଦବୀରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ଉତ୍କଳ ଗୌରବ ମଧୁସୂଦନ ଦାସଙ୍କର ସେ ଅତି ବିଶ୍ଵସ୍ତ ଥିଲେ । ମଧୁବାବୁଙ୍କ ଅନୁରୋଧ କ୍ରମେ ଉତ୍କଳ ଟ୍ୟେନେରୀର ପରିଚାଳନା ଦାୟିତ୍ୱ ନେଇଥିଲେ । ତାଙ୍କ ମାତା ମୁକ୍ତା ବାଳା ଦେବୀ ଥିଲେ ଜଣେ ଆଶୁକବି । ମୁହେଁ ମୁହେଁ ଗୀତ ତିଆରି କରି ଘରକାମ କଲାବେଳେ ବୋଲୁଥିଲେ ଓ ନାନା ପୁରାଣ କଥା ଉପଦେଶ ଛଳରେ କହୁଥିଲେ । କାଗଜ କଲମ ତାଙ୍କୁ ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼େ ନାହିଁ କବିତା ଲେ୍ଖିବାକୁ, ସେ ଏତେ ମନରୁ କହିବାରେ ଅଭ୍ୟସ୍ତ ଥିଲେ ଯେ ଔପନ୍ୟାସିକା କାଳିନ୍ଦୀ ଚରଣ ପାଣିଗ୍ରାହୀ ତାଙ୍କର କେତେକ କବିତାକୁ କଟକର ବେତାର କେନ୍ଦ୍ରରୁ ପରିବେଷଣ କରିଥିଲେ।

ତାଙ୍କ ଭଳି ପୁରୁଖା ସଂଗ୍ରାମୀ ଓ ରାଜନୀତିଜ୍ଞ ବାସ୍ତବରେ ଆଜି ବିରଳ । ସେହି ନୀତିନିଷ୍ଠ ଭୀଷ୍ମ ପିତାମହଙ୍କ ଆଦର୍ଶରେ ଆମେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋପାରିଲେ ଜୀବନ ସଂଘର୍ଷ ବାସ୍ତବ ଉପଲବ୍‌ଧି ହୋଇପାରନ୍ତା ।

(ପ୍ରଗତିବାଦୀ, ଅଭୀମତ ତା. ୨୫.୫.୦୮ ଓ ଉତ୍କଳପ୍ରସଙ୍ଗ, ଅଗଷ୍ଟ, ୨୦୦୮)

ବୃହତ୍ତର ଓଡ଼ିଶା ର ଅନ୍ୟତମ ନିର୍ମାତା

ଡକ୍ଟର ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ ସଭାପତି ଏବଂ ସାରଙ୍ଗଧର ସଂପାଦକ ଥାଇ ଗଡ଼ଜାତରେ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କ ଉପରେ ଚାଲିଥିବା ଅତ୍ୟାଚାର ସଂପର୍କରେ ଅନୁସଂଧାନ ପାଇଁ ପ୍ରଜାମଣ୍ତଳ ତରଫରୁ ଯେଉଁ କମିଟି ଗଠନ କରାଇଯାଇଥିଲା,୧୯୩୯ ମସିହାରେ ସେହି ବେସରକାରୀ କମିଟିର ରିପୋର୍ଟ ପ୍ରକାଶ ପାଇଲା । ବ୍ରିଟିଶ୍ ଶସିତ ଓଡ଼ିଶା ର ମୋଗଲବନ୍ଦୀ ଅଞ୍ଚଳରେ ସାଧାରଣ ଲୋକେ ଯେଉଁ ସୀମିତ ନାଗରିକ ସ୍ୱାଧୀନତା ଉପଭୋଗ କରୁଥିଲେ, ଗଡ଼ଜାତ ରଜାମାନଙ୍କର ସେଇ ସ୍ୱାଧୀନତା ନଥିଲା । ଆଇନର ଶାସନ ବଦଳରେ ସେଠାରେ ଚାଲିଥିଲା ରାଜା, ମହାରାଜାମାନଙ୍କର ହୁଙ୍କାପିଟା ଶସନ । ପ୍ରଜାମାନଙ୍କର ଧନ, ଜୀବନ, ମାନ, ଇଜ୍ଜତ କିପରି ବିପନ୍ନ ଅବସ୍ଥାରେ ଥିଲା କମିଟି ପାଖରେ ବିଭିନ୍ନ ଗଡ଼ଜାତରେ ଅତ୍ୟାଚାରିତ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କ ଜମାନବନ୍ଦୀରେ ତାହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇ ଯାଇଥିଲା ।

ଏହି ବେସରକାରୀ ତଦନ୍ତ କମିଟି ଗଡ଼ଜାତରେ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କୁ ସର୍ବନିମ୍ନ ନାଗରିକ ସ୍ୱାଧୀନତା ପ୍ରଦାନ କରାଯିବା ସଂଗେ ସଂଗେ ଲୋକଙ୍କୁ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ଅଧିକାର ଦେବା ପାଇଁ ସୁପାରିଶ କରିଥିଲା । ଏଥି ପାଇଁ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କ ପାଖରେ ଦାବି କରିଥିଲା ଯେ ଓଡ଼ିଶା ର ଛବିଶିଟି ଗଡ଼ଜାତ କେହି ଗୋଟିଏ ଅଲଗା ରାଜ୍ୟ ନୁହନ୍ତି । ରାଜ୍ୟରେ କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ଓ ଲୋକସଂଖ୍ୟା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଖୁବ୍ ବେଶିହେଲେ ଆଳି, କୁଜଙ୍ଗ, କନିକା ଭଳି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଜମିଦାରୀ । ରାଜାମାନେ ଲର୍ଡ଼ସ୍ ନୁହନ୍ତି, ଲ୍ୟାଣ୍ତ୍ ଲର୍ଡ଼ସ୍ ମାତ୍ର । ତେଣୁ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ସେମାନଙ୍କୁ ଯେଉଁ ‘ରାଜା’ ‘ମହାରାଜା’ ସନନ୍ଦ ଦେଇଛନ୍ତି ତାକୁ ତୁରନ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରି ଆଣନ୍ତୁ ଏବଂ ମୋଗଲବନ୍ଦୀ ଅଞ୍ଚଳର ଜମିଦାରୀମାନେ ଥିବା ଲୋକେ ଯେଉଁ ସବୁ ସୁବିଧା, ଅଧିକାର ଭୋଗ କରୁଛନ୍ତି ଗଡ଼ଜାତର ପ୍ରଜାମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ସେହି ସୁଯୋଗ ଦିଆଯାଉ । ତାହେଲେ ସ୍ୱାୟତ୍ତଶାସନ ଓ ଆତ୍ମନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପାଇଁ ଦାବି କରି ଗଡ଼ଜାତର ପ୍ରଜାମାନେ ଯେଉଁ ଗଣ ଆନ୍ଦୋଳନ ଚଳାଇଛନ୍ତି, ତାହାର ଅବସାନ ଘଟି ପାରିବ । ଗଡ଼ଜାତର ପ୍ରଜାମାନେ ମୋଗଲବନ୍ଦୀର ନାଗରିକମାନଙ୍କ ସହିତ ଭାଇ ଭାଇ ଭଳି ମିଳିମିଶି ଚଳି ପାରିବେ ।

ଡକ୍ତର ମହତାବ ସେତେବେଳେ ଥିଲେ ଭାରତ କଂଗ୍ରେସ କାର୍ଯ୍ୟକାରି କମିଟିର ସଭ୍ୟ । ପ୍ରଜାମଣ୍ତଳ ଓ ଗଡ଼ଜାତ ରାଜାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘର୍ଷ ହେଲେ ସେ ମଧ୍ୟସ୍ଥ ଭାବରେ ସମସ୍ୟାର ସାମଧାନ କରୁଥିଲେ । ପ୍ରଜାମଣ୍ତଳ ନେତା କୈଳାସ ମହାନ୍ତି ଓ ବନମାଳି ଦାସଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଯେତେବେଳେ ହଜାର ହଜାର ପ୍ରଜା ନୀଳଗିରି ରାଜପ୍ରସାଦ ଦଖଲ କରିବାକୁ ବାହାରିଥିଲେ, ସେତେବେଳେ ରକ୍ତାକ୍ତ ସଂଘର୍ଷ ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ଥିଲା । ନୀଳଗିରି ପଲିଟିକାଲ୍ ଏଜେଣ୍ଟଙ୍କ ଅନୁରୋଧରେ ମହତାବ ଦୁଇ ପକ୍ଷର ଲୋକଙ୍କୁ ବୁଝାଇ ବୁଝାଇ ପରିବେଶ ଶାନ୍ତ କରିଥିଲେ । ନୀଳଗିରି ପ୍ରଜାମାନେ କେତୋଟି ଦାବି ମାନିଦେବା ପାଇଁ ସମ୍ମତ ହେବା ଫଳରେ ବିଦ୍ରୋହୀ ପ୍ରଜାମାନେ ରାଜପ୍ରସାଦ ଦଖଲ ନ କରି ଫେରି ଆସିଥିଲେ । ଏଥିରୁ ଅନ୍ୟ ଗଡ଼ଜାତ ରାଜାମାନଙ୍କର ଧାରଣା ହୋଇଥିଲା ଯେ ମହତାବ ବାବୁ କଂଗ୍ରେସ ନେତା; ସାରଙ୍ଗଧର ଦାସଙ୍କ ପରି ପ୍ରଜାମଣ୍ତଳ ନିଆଁଗିଳା ନେତା ନୁହନ୍ତି । ସେତେବେଳେ ଓଡ଼ିଶା ରେ କଂଗ୍ରେସ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ତଳ ଗଢ଼ିଥାଏ । ତେଣୁ ସର୍ବଭାରତୀୟ କଂଗ୍ରେସ ନେତା ଭାବରେ ମହତାବ ବାବୁ ଥିଲେ ତାଙ୍କର ଆଶା ଭରସା । କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କ ସଭାପତିତ୍ୱରେ ଗଠିତ ତଦନ୍ତ କମିଟି ସେମାନଙ୍କୁ ନଣ୍ତା କରିଦେବା ଲାଗି ବିଟ୍ରିଶ୍ ସରକାର ଦେଇଥିବା ସନନ୍ଦ ପ୍ରତ୍ୟାହାର ପାଇଁ ଦାବି କରିବା ଯୋଗୁଁ ସେମାନେ ଉତ୍‌କ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇ ଉଠିଲେ । ଡାକ୍ତର ମହତାବ ଯେ ଗଡ଼ଜାତ ଗୁଡ଼ିକୁ ମୋଗଲବନ୍ଦୀ ମତଲବରେ ଅଛନ୍ତି; ସେ କଥା ବୁଝିଗଲା ପରେ ସେମାନେ ନିଜ ନିଜ ରାଜ୍ୟର ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳକୁ ନିର୍ମୂଳ କରିବା ପାଁଇ ବିକଳ୍ପ ସଂଗଠନ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ଢେଙ୍କାନେଳ ରାଜା ଯେପରି ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ ବିରୁଦ୍ଧରେ ‘ପ୍ରଜା-ମଙ୍ଗଳ’ ନାମରେ ନିଜର ଅନୁଗତ ଲୋକଙ୍କୁ ନେଇ ଗୋଟିଏ ସଂଗଠନ ଗଢ଼ିଥିଲେ, ଅନ୍ୟ ଗଡ଼ଜାତ ରାଜାମାନେ ମିଶି ନିଜ ନିଜ ରାଜ୍ୟରେ ନିଜର ମଙ୍ଗଳ ପାଇଁ ପ୍ରଜାମେନଙ୍କ ନାମରେ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ‘ପ୍ରଜାମଙ୍ଗଳ’ ଗଢ଼ି ଦେଲେ । ପାଟନା ମହାରାଜାତ ବଲାଙ୍ଗୀରରେ ଖାସ୍‌ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କୁ ନିଜର ମଣ୍ଡଳ ଗଢ଼ିବାକୁ ସୁଯୋଗ ନ ଦେଇ ନିଜ ଲୋକଙ୍କୁ ନେଇ ‘ପ୍ରଜା-ମଣ୍ଡଳ’ ନାମରେ ଏକ ସଂଗଠନ ଗଠନ କରିଦେଲେ । ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ରାଜତନ୍ତ୍ର-ବିରୋଧୀ ପ୍ରଜାମାନେ ‘କୃଷକଦଳ’ ନାମରେ ଅଲଗା ସଂଗଠନ ଗଢ଼ିଥିଲେ । ଅନ୍ୟ ଗଡ଼ଜାତ ଲୋକ ‘ପ୍ରଜାମଙ୍ଗଳ’ କୁ ରାଜାଙ୍କ ଦଳ ବୋଲି ଭର୍ତ୍ସନା କରୁଥିବା ବେଳେ ବଲାଙ୍ଗୀରରେ ପ୍ରଜାମାନେ ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳକୁ ରାଜାଙ୍କ ଗୋଡ଼ାଣିଆ ଦଳ ବୋଲି ଶ୍ଲୋଗାନ ଦେଉଥିଲେ । ‘କୃଷକ ଦଳ’ କୁ ସାରଙ୍ଗଧର ଦାସ ନିଖିଳ ଭାରତ ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳର ଶାଖା ଅନୁଷ୍ଠାନ ବୋଲି ଘୋଷଣା କରିଥିଲେ ।

୧୯୩୯ ମସିହାରେ ଦ୍ୱିତୀୟ ମହାଯୁଦ୍ଧ ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ଭାରତର ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ଇଚ୍ଛା ବିରୁଦ୍ଧରେ ଗ୍ରେଟ୍‌ ବ୍ରିଟେନ୍‌ ଭାରତବର୍ଷକୁ ୟୁରୋପ ମହାଦେଶରେ ଚାଲିଥିବା ଏହି ମହାଯୁଦ୍ଧ ସହିତ ଯୋଡ଼ି ଦେଇଥିଲେ । ଏହି ଯୁଦ୍ଧ ପାଇଁ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ଦେଶର ସାମରିକ ଶକ୍ତି ଓ ଆର୍ଥିକ ସମ୍ୱଳକୁ ବିନିଯୋଗ ମରୁଥିବା ପ୍ରତିବାଦରେ ସବୁ ରାଜ୍ୟରେ କଂଗ୍ରେସ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ଇସ୍ତଫା ଦେଇଦେଲେ । ଓଡ଼ିଶାରେ କଂଗ୍ରେସ ଶାସନର ଅବସାନ ଘଟିଲା । ତାର ସୁଯୋଗ ନେଇ ଗଡ଼ଜାତର ରାଜାମାନେ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କର ଯୁଦ୍ଧ ନୀତିକୁ ସମର୍ଥନ କରି ପ୍ରଜାମାନଙ୍କ ଠାରୁ ଯୁଦ୍ଧ-ଚାନ୍ଦା ଆଦାୟ କରିବା ଆରମ୍ଭ କଲେ । ଯେଉଁମାନେ ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ ପତାକାତଳେ ରୁଣ୍ଡ ହୋଇ ରାଜତନ୍ତ୍ର ବିରୁଦ୍ଧରେ ଆନ୍ଦୋଳନ କରୁଥିଲେ, ସେମାନଙ୍କ ଉପରେ ନିର୍ମମ ଅତ୍ୟାଚାର ଆରମ୍ଭ କରିଦେଲେ । କଂଗ୍ରେସ ନେତାମାନେ ଗିରଫ ହୋଇ ଜେଲ୍‌କୁ ଚାଲିଯିବା ଫଳରେ ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଆଗେଇ ନେବା ଦାୟିତ୍ୱ ସାରଙ୍ଗଧର ଦାସଙ୍କ ଉପରେ ପଡ଼ିଥିଲା । ସେତେବେଳେ ସେ ଥିଲେ ଓଡ଼ିଶା ଷ୍ଟେଟ୍‌ ପିପୁଲସ କନଫରେନ୍ସର ସାଧାରଣ ସଂପାଦକ । ଡକ୍ଟର ପଟ୍ଟାଭି ସିତାରାମାୟା ଥିଲେ ଏହାର ଚେୟାରମ୍ୟାନ୍‌ । ଓଡ଼ିଶାର ବିଭିନ୍ନ ଗଡ଼ଜାତର ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳର କର୍ମୀମାନଙ୍କୁ ଯୁଦ୍ଧ ସମୟରେ ରାଜାମାନଙ୍କ ଶୋଷଣ, ଅତ୍ୟାଚାର ଏବଂ ଷଡ଼ଯନ୍ତ୍ର ପ୍ରତି ସାବଧାନ ରହିବା ପାଇଁ ଏକ ଗୋପନୀୟ ସର୍କୁଲାର ପଠାଇଥିଲେ । ତା ୮.୦୯.୧୯୩୯ ମସିହାରେ ପଠାଇଥିବା ଏହି ଗୋପନ ପତ୍ରରେ ସେ ଲେଖିଥିଲେ ।

ଗଡ଼ଜାତ ଭାଇମାନେ,

ଇରୋପରେ ଯୁଦ୍ଧ ଲାଗିଗଲାଣି, ଏକ ପକ୍ଷରେ ଜର୍ମାନୀ ଓ ଅନ୍ୟପକ୍ଷେ ଇଂଲଣ୍ଡ, ଫ୍ରାନ୍ସ ଓ ପୋଲାଣ୍ଡ । ଏ ଯୁଦ୍ଧରେ ସମ୍ଭାବନା ଅନେକ ଦିନରୁ ଥିଲା ଏବଂ ଏପରି ଯୁଦ୍ଧରେ ଭାରତର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ କ’ଣ ତାହା କଂଗ୍ରେସ ବାରମ୍ୱାର ପ୍ରସ୍ତାବ କରି ଘୋଷଣା କରି ଦେଇଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଗତ ୪ ତାରିଖରେ ଯୁଦ୍ଧ ଲାଗିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବଡ଼ଲାଟ ଅର୍ଡ଼ିନାନ୍ସ ଜାରିକରି ଦେଇଛନ୍ତି । ବଡ଼ଲାଟଙ୍କ ଠାରୁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ ପାଇ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧି ତାଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ଦେଖାକରି ଶୂନ୍ୟହସ୍ତରେ ଫେରିଛନ୍ତି ବୋଲି ଘୋଷଣା କରିଦେଛନ୍ତି । ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ଅବସ୍ଥାର ଜଟିଳତା ସଂଗେ ଆମ ଦେଶର ରାଜନୈତିକ ପରିସ୍ଥିତି ଏହି ପରି ଭାବରେ ଗୁରୁତ୍ଵର ହୋଇ ଉଠିଲାଣି ।

ଏ ବିଷୟରେ ବିଚାର କରିବା ପାଇଁ ଆଜିଠାରୁ କଂଗ୍ରେସ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ସମିତି ୱାର୍ଦ୍ଧାଠାରେ ବସୁଛନ୍ତି । ସେଠାରୁ ଯାହା ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଆସିବ, ତାହା ସମଗ୍ର ଭାରତରେ କାର୍ଯ୍ୟରେ ପରଣତ ହେବ ।

ଗଡ଼ଜାତ ଆନ୍ଦୋଳନ ମହାତ୍ମାଗନ୍ଧିଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶମତେ ସ୍ଥଗିତ ରଖାଯାଇଥିଲା । ଏଥି ଏଧ୍ୟରେ ତାଙ୍କ ଆଦେଶ ମତେ ରାଜାମାନଙ୍କ ଠାରେ ପଲିଟିକାଲ ଅଫିସରମାନଙ୍କ ପାଖରେ ଓ ଶେଷରେ ବଡ଼ଲାଟଙ୍କ ନିକଟରେ ଓଡ଼ିଶା ଗଡ଼ଜାତ ସମସ୍ୟା ଉପସ୍ଥାପିତ କରାଗଲା । ରାଜାମାନେ ସୁଯୋଗ ପାଇ ଦିନକୁ ଦିନ ଘୋରତର ଦମନ ଚଲାଇଲେ । ନୂତନ ନିଯୁକ୍ତି ଆଡ଼ିସିନାଲ୍ ପଲିଟିକାଲ୍‌ ଏଜେଣ୍ଡ ବାଉଷ୍ଟେଡ଼୍‌ ସାହାବ ସୋନପୁର ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳରେ ସାକ୍ଷ୍ୟନେଲେ ନାହିଁ । ତାଙ୍କର ଏକତରଫା ତଦନ୍ତ ଚଲାଇଛନ୍ତି । ବଡ଼ଲାଟ ଆମ ସମ୍ମିଳନୀର ପ୍ରତିନିଧିମାନଙ୍କୁ ଭେଟିବା ପାଇଁ ଅକ୍ଷମ ବୋଲି କଲିକତାରୁ ରେସିଡ଼େଣ୍ଟ ଜଣାଇ ଦେଲେ। ବଡ଼ଲାଟଙ୍କୁ ହାତକୁ ଆମ ତଦନ୍ତ କିମିଟି ରିପୋର୍ଟ ଚାରିଦିନ ହେଲା ଗଲା । କିନ୍ତୁ ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଫଳରେ କିଛି ଦେଖାଗଲା ନାହିଁ ।

ଏପରି ପରିସ୍ଥିତିରେ ସମସ୍ତ ଗଡ଼ଜାତରେ ସ୍ୱାଧୀନତା ସକାଶେ ତୁମୂଳ ଆନ୍ଦୋଳନ ଚଲାଇବା ହେଉଛି ଏକମାତ୍ର ଉପାୟ । କିନ୍ତୁ କଂଗ୍ରସର ନିର୍ଦ୍ଦେଶକୁ ଅନେଇ କାମ କରିବାକୁ ହେବ । ଏଥିପାଇଁ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାମଣ୍ଡଳମାନଙ୍କୁ, କମିଟି ମେମ୍ୱରମାନଙ୍କୁ ଓ ସର୍ବ ସାଧାରଣଙ୍କୁ ମୁଁ ସତର୍କ କରି ଦେଇଛି ଯେ କଂଗ୍ରେସର ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଅନୁସାରେ ମୋଗଲବନ୍ଦୀରେ ଯାହା ହେବ, ସେଥିରୁ ଆମକୁ ଫାଇଦା ଉଠାଇବାକୁ ହେବ । ଯାହା ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହେବ ତାହାକୁ କାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିଣତ କରିବାକୁ ସମସ୍ତେ ତିଆରି ହୋଇ ରହନ୍ତିୁ । ହୁଏତ ତାହାର ପରିଣାମରେ ଜେଲ ଯିବାକୁ ହେବ, ଜୋରିମାନ ଆଦି ସବୁ ପ୍ରକାର ନିର୍ଯ୍ୟାତନା ସହିବାକୁ ପଡ଼ିବ ଆଜି ହିଁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇ ରହିବାକୁ ଆପଣମାନଙ୍କୁ ଜଣାଇ ଦେଲି ।

ନିବେଦକ

ସାରଙ୍ଗଧର ଦାସ, ସଂପାଦକ

ଜାତୀୟ କଂଗ୍ରେସ ତ୍ରିପୁରୀ ଅଧିବେଶନରେ ଗଡ଼ଜାତକୁ ରାଜତନ୍ତ୍ରର ଉଚ୍ଛେଦ ସଂପର୍କରେ ପ୍ରସ୍ତାବ ସମର୍ଥିତ ହେଲାପରେ ବସ୍ତୁତଃ ଓଡ଼ିଶାର ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳରେ ଥିବା ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ ଗୁଡ଼ିକ କଂଗ୍ରେସର ଶାଖା ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲା । ୧୯୩୮ ମସିହାରେ ସାରଙ୍ଗଧର ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ପରାମର୍ଶ ଅନୁସାରେ କଂଗ୍ରେସରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । ତେଣୁ ୨ୟ ମହାଯୁଦ୍ଧ ଲାଗିଯିବା ପରେ କଂଗ୍ରେସ ଯେଉଁ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେବ, ସେହି ଅନୁସାରେ ମୋଗଲବନ୍ଦୀ ଭଳି ଗଡ଼ଜାତମାନଙ୍କରେ ପ୍ରଜାମୁକ୍ତି ଆନ୍ଦୋଳନ ଚଳାଇବା ଲାଗି ସେ ସମସ୍ତ ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ ଓ ବଲାଙ୍ଗୀର କୃଷକ ଦଳକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇଥିଲେ ।

୧୯୪୨ ଅଗଷ୍ଟ ନଅ ତାରିଖ ଦିନ ବମ୍ୱେ କଂଗ୍ରେସ ଅଧିବେଶନରେ ମହତ୍ମାଗାନ୍ଧି ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କୁ ଭାରତ ଛାଡ଼ିବା ପାଇଁ ଆହ୍ୱାନ ଦେବା ସଂଗେ ସଂଗେ ଦେଶବାସୀଙ୍କୁ ବିଦେଶୀ ଶାସନ ହଟାଇବା ପାଇଁ ‘କର ବା ମର’ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇଥିଲେ । ସାରଙ୍ଗଧର ସେହି ଅଗଷ୍ଟ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯୋଗ ଦେଇ ଗିରଫ ହୋଇଥିଲା । ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ତାଙ୍କୁ ତିନି ବର୍ଷକାଳ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲରେ ବନ୍ଦୀ କରି ରଖିଥିଲେ । ଦ୍ୱିତୀୟ ମହାଯୁଦ୍ଧ ଶେଷରେ ତାଙ୍କୁ ୧୯୪୫ ମସିହାରେ ମୁକ୍ତି ମିଳିଥିଲା ।

ସେତେବେଳକୁ ଜଣାପଡ଼ି ଯାଇଥିଲା ଯେ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ଭାରତବର୍ଷକୁ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦେଇ ସ୍ୱଦେଶକୁ ଫେରିଯିବାକୁ ଚାହାନ୍ତି । ସେଥିପାଇଁ ଇଂଲଣ୍ଡ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ, ଶ୍ରମିକଦଳର ନେତା କ୍ଲିମେଣ୍ଟ ଅଟଲି କ୍ଷମତା ହସ୍ତାନ୍ତର ସଂପର୍କରେ ଭାରତୀୟ ନେତା ମାନଙ୍କ ସହ କଥାବାର୍ତ୍ତା କରିବାକୁ କ୍ୟାବିନେଟ୍‌ ମିଶନ ପଠାଇ ଥାଆନ୍ତି ।

ଭାରତରେ ସେତେବେଳେ ଛଅଶହ ଏକ ଗୋଟି ଛୋଟ ବଡ଼ ଦେଶୀୟ ରାଜ୍ୟ ଥିଲା । ଏମାନେ ଭୋପାଳ ନବାବଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଗୋଟିଏ ସଂଘ ଗଢ଼ି ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ଭାରତ ଛାଡ଼ିଗଲା ବେଳେ ସେମାନଙ୍କୁ ସ୍ୱାଧୀନ ରାଜ୍ୟର ରାଜା ବା ନବାବ ଭାବରେ ସର୍ବଭୈାମ କ୍ଷମତା ଦେଇ ଯାଆନ୍ତୁ ବୋଲି ଦାବି କରୁଥାଆନ୍ତି । ଓଡ଼ିଶା ଗଡ଼ଜାତ ରାଜାମାନେ ମଧ୍ୟ ଇଷ୍ଟର୍ଣ୍ଣ ୟୁନିୟନ୍‌ ଏଜେଣ୍ଟ ନାମରେ ଏକ ସଂଘ ଗଢ଼ି ସ୍ୱାଧୀନ ଭାରତବର୍ଷ ବା ଇଣ୍ଡିୟାନ୍‌ ୟୁନିୟନ ଠାରୁ ଅଲଗା ହୋଇ ଏକ ସ୍ୱାଧୀନ ରାଜ୍ୟ ଗଠନ ପାଇଁ ମସୁଧା ଚଳାଇଥାନ୍ତି । ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ବଲାଙ୍ଗୀର, କଳାହାଣ୍ଡି ବୈାଦ୍ଧ ଓ ସୋନପୁର ଗଡ଼ଜାତ ରାଜା ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର କୋଶଳ ରାଜ୍ୟ ଗଠନ ଲାଗି ଚେଷ୍ଟା କରୁଥାଆନ୍ତି ।

ସାରଙ୍ଗଧର ଓଡ଼ିଶା ଗଡ଼ଜାତ ରାଜାମାନଙ୍କ ଏହି ଚକ୍ରାନ୍ତକୁ ପଣ୍ତ କରିବା ଲାଗି ଓଡ଼ିଶା ପଶ୍ଚିମାଞ୍ଚଳ ଏହି ଗଡ଼ଜାତ ଗୁଡ଼ିକରେ ପ୍ରଜାମଣ୍ତଳ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ବ୍ୟାପକ କରିବା ଲାଗି ସ୍ଥିର କଲେ । ଆରମ୍ଭ ହେଲା ବୈଦ୍ଧ, ପାଟନାଗଡ଼, ସୋନପୁର, ସମ୍ଭଲପୁର ଓ କଳାହାଣ୍ତିରେ ରାଜତନ୍ତ୍ର ବିରୋଧୀ ସଭା, ସମ୍ମିଳନୀ । ୧୯୪୬ ମସିହାରେ ସୋନପୁରରେ କଳାପଥର ନିକଟସ୍ଥ ବଗଛେରା ଗ୍ରାମରେ ଆୟୋଜିତ ହୋଇଥିଲା । ପ୍ରଜାମଣ୍ତଳ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ମଧିବେଶନ । ଏହି ବିଶାଳ ଗଣ ସମାବେଶରେ ସଭାପତିତ୍ଵ କରିଥିଲେ ସାରଙ୍ଗଧର ଦାସ । ଉଦ୍ଘାଟକ ଥିଲେ ସମାଜବାଦୀ ନେତା ସୁରେନ୍ଦ୍ର ନାଥ ଦ୍ଵିବେଦୀ । ଏହି ସମ୍ମିଳନୀରେ ରଣପୁରରୁ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ରାମ, ତାଳଚେରରୁ ମଦନ ମୋହନ ପ୍ରଧାନ, ଆଠଗଡ଼ରୁ ବ୍ରଜ ପଟ୍ଟନାୟକ ପ୍ରମୁଖଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ହଜାର ହଜାର ପ୍ରଜାମଣ୍ତଳର ନେତା ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଶତପଥୀ । କଟକରୁ ସୋସିଲିଷ୍ଟ ନେତା ବିଶ୍ୱନାଥ ପଣ୍ତିତ, ରବିରାୟ, ଧୂଳିଶ୍ୱର ବସ୍ତିଆ ଏବଂ ପ୍ରଦୀପ୍ତ କିଶୋର ଦାସ ପ୍ରମୁଖ ଯୋଗ ଦେଇ ସମ୍ମିଳନୀରେ ଭାଷଣ ଦେଇଥିଲେ ।

ଏଭଳି ଏକ ବିଶାଳ ଗଣସମାବେଶ ରାଜା, ମହାରାଜାମାନଙ୍କ ଗାତ୍ରଦାହର କାରଣ ହୋଇଥିଲା । ସେମାନେ ସମ୍ମିଳନୀକୁ ଭଣ୍ତୁର କରିବା ପାଇଁ ନିଜର ପ୍ରତିପାଳିତ ଗୁଣ୍ତାମାନଙ୍କୁ ମାରଣାସ୍ତ୍ରରେ ସଜ୍ଜିତ କରି ପଠାଇଥିଲେ । ଗୁଣ୍ତାମାନେ ପ୍ରଥମେ ସାରଙ୍ଗଧର ଦାସଙ୍କୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ଶ୍ଲୋଗାନ ଦେବା ଆରମ୍ଭ କରିଦେଲେ – ସାରଙ୍ଗଧର ଆସିଛୁ କାହିଁକି ? ଢେଙ୍କାନାଳ ଢୋଲଘର ମାଡ଼ ମନେ ନାହିଁକି ?

ସାରଙ୍ଗଧର ଯେତେବେଳେ ଗଣ୍ତଗୋଲକାରୀମାନଙ୍କ ଚୌନାଭ ଗୋଷ୍ଠୀକୁ ସାବାଡ଼ କରି ଦେବେ ବୋଲି ଗର୍ଜ୍ଜନ କରି ଉଠିଲେ, ସମ୍ମିଳନୀରେ ଉତ୍‌କ୍ଷିପ୍ତ ହଜାର ହଜାର ପ୍ରଜାମଣ୍ତଳ କର୍ମୀ ମାରଣାସ୍ତ୍ରକୁ ଭୟ ନ କରି ଟ୍ରକ୍‌ରେ ଲଦା ହୋଇ ଆସିଥିବା ଗୁଣ୍ତାମାନଙ୍କୁ ସଭାସ୍ଥଳରୁ ତଡ଼ି ଦେଇଥିଲା । ସୋନପୁର ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ ସମ୍ମିଳନୀ କୋଷଳ ରାଜ୍ୟ ଗଢ଼ିବା ପାଇଁ ଚକ୍ରାନ୍ତ କରୁଥିବା ଚୌନାଭ ରାଜନ୍ୟ ଗୋଷ୍ଠିର ଆଣ୍ଟ ଭାଙ୍ଗି ଦେଇଥିଲା ।

‘ଚୌ’ ଅର୍ଥାତ୍‌ ଚୌନାଭ୍‌ ବଂଶୋଦ୍ଭବ ପାଟନା, ସୋନପୁର ରାଜା ‘ନା’ ଅର୍ଥାତ୍‌ ନାଗ ବଂଶୋଦ୍ଭବ କଳାହାଣ୍ତି ରାଜା ଏବଂ ‘ଭ’ ଅର୍ଥାତ୍‌ ଦ୍ଭଂଜବଶୀୟ ବୌଦ୍ଧ ରାଜା ନିଜ ନିଜ ବଂଶର ଆଦ୍ୟ ଅକ୍ଷରକୁ ଯୋଗ କରି ଚୌନାଦ୍ଭ ବଂଶ ନାମରେ ସେତେବେଳେ ବାହାରେ ପରିଚିତ ଥିଲେ । ବଂଶଗତ ଭେଦଭାବ ଭୁଲି ଓଡ଼ିଶା ରୁ ଅଲଗା ହୋଇ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର କୋଶଳ ରାଜ୍ୟ ଗଠନ କରି ସେଠାରେ ଚୌନାଭ ରାଜବଂଶର ପ୍ରଭୁତ୍ୱ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପାଇଁ ସଂକଳ୍ପ କରିଥିଲେ । ସାରଙ୍ଗଧର ସେମାନଙ୍କର ସେହି ବିଚ୍ଛିନ୍ନତାବାଦୀ ଷଡ଼ଯନ୍ତ୍ରକୁ ବିଫଳ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଚୌନାଭ ବଂଶକୁ ସାବାଡ଼ କରି ଦେବେ ବୋଲି କହିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଏହି ଦୃଢ଼ୋକ୍ତି ମନ୍ତ୍ରଭଳି କାମ କରିଥିଲା । ଏହି ସବୁ ଗଡ଼ଜାତର ପ୍ରଜାମାନେ ଏଭଳି ତେଜି ଉଠିଲେ ଯେ ୧୯୪୮ ମସିହାରେ ଏହି ଚୌନାଭ ବଂଶର ରାଜାମେନେ ଓଡ଼ିଶା ସହିତ ମିଶ୍ରଣ ଚୁକ୍ତିରେ ସ୍ୱାକ୍ଷର କରିବାରେ ବିଳମ୍ଭ କରି ନଥିଲେ ।

ବୃହତ୍ତର ଉତ୍କଳ ଗଠନରେ ସାରଙ୍ଗଧରଙ୍କ ଏହି ଐତିହାସିକ ଅବଦାନ କଥା ସ୍ମରଣ ରଖି ସମାଜବାଦୀ ନେତା ବିଶ୍ୱନାଥ ପଣ୍ତିତ ଯଥାର୍ଥରେ କହିଥିଲେ –

‘ଗଡ଼ଜାତ ମିଶ୍ରଣ ପାଇଁ’ ଯିଏ ଯେତେ ବାହାଦୂରୀ ନେଉ ନା କାହିଁକି, ସାରଙ୍ଗଧର ବାବୁ ଯେ ଥିଲେ ପ୍ରକୃତରେ ଗଡ଼ଜାତ ଆନ୍ଦୋଳନର ଗାନ୍ଧି ଏବଂ ବୃହତ୍ତର ଓଡ଼ିଶା ର ଅନ୍ୟତମ ନିର୍ମାତା, ଏଥିରେ ସନ୍ଦେହ ଅବକାଶ ନାହିଁ ।

ବିପ୍ଳବୀ ସାରଙ୍ଗଧର ଦାସ, ବିଭୂତି ପଟ୍ଟନାୟକ, ଭୁବନେଶ୍ୱର, ୨୦୦୫, ପୃଷ୍ଠା – ୨୦୩-୨୦୮

ବର୍ଷୀୟାନ ସଂଗ୍ରାମୀ ଭବାନୀ ଚରଣ ପଟ୍ଟନାୟକ

ଶ୍ରୀନିବାସ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ

ଅତୀତରେ ଯୁଗସୃଷ୍ଟିକାରୀ ମହାପୁରୁଷମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଅମୂଲ୍ୟ ସମୟ,ଅକ୍ଲାନ୍ତ ପରିଶ୍ରମ,ଅମାପ ଶକ୍ତି ତଥା ବିଚକ୍ଷଣ ବୁଦ୍ଧି ପ୍ରୟୋଗ କରି ସ୍ୱଦେଶ ଓ ଜାତିର ଏକ ବୈପ୍ଲବିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବାରେ ସମର୍ଥ ହୋଇଥିଲେ । ସେହିପରି ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାର ନିମାପଡ଼ା ଭିଟାମାଟି ଉପରେ ଜନ୍ନଲାଭ କରିଥିଲେ କେତେଜଣ ମହାପୁରୁଷ । ସୁପ୍ତଥିବା ନିମାପଡ଼ାବାସୀଙ୍କୁ ଜାଗ୍ରତ କରାଇବାରେ ଥିଲେ ପ୍ରଥମ ପଥ ପ୍ରଦର୍ଶକ । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଭବାନୀ ଚରଣ ପଟ୍ଟନାୟକ ହେଉଛନ୍ତି ଅନ୍ୟତମ । ଏପରି ଏକ ଅମୃତ ବେଳାରେ ନିମାପଡ଼ାସ୍ଥିତ ଅଣ୍ଟିଆ ଗ୍ରାମରେ ପିତା ନାରାୟଣ ପଟ୍ଟନାୟକ ଓ ମାତା କୁମୁଦିନୀ ଦେବୀଙ୍କ ଔରସରୁ ତା.୧୧.୦୫.୧୯୨୨ ରିଖ ଗୁରୁବାର ବୈଶାଖ ବୁଦ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ତିଥିରେ ଶ୍ରୀ ଭବାନୀ ଚରଣ ପଟ୍ଟନାୟକ ଭୂମିଷ୍ଠ ହୋଇଥିଲେ । ମାତା କୁମୁଦିନୀଙ୍କ ଅଷ୍ଟମ ଗର୍ଭରୁ ଜନ୍ମଲାଭ କରିଥିଲେ ଭବାନୀ ବାବୁ । ପିତା ନାରାୟଣ ବାବୁ ଥିଲେ ଜଣେ ମୋହରିର ଓ ପରୋପକାରୀ ବ୍ୟକ୍ତି । ତାଙ୍କର ପରାମର୍ଶ ଓ ସାହାଯ୍ୟ ନେବା ପାଇଁ ନିଜ ଗ୍ରାମ ଓ ଆଖପାଖ ଅଞ୍ଚଳରୁ ବହୁ ଲୋକ ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚୁଥିଲେ । ନୀତି ଓ ଆଦର୍ଶକୁ ନିଜର କର୍ମମୟ ଜୀବନରେ ଆଦରି ନେଇଥାଆନ୍ତି ନାରାୟଣ ବାବୁ । ମାତା ଥିଲେ ଜଣେ ସୁଗୃହିଣୀ ଓ ଧର୍ମପରାୟଣା ମହିଳା । ପୁତ୍ର ଭବାନୀଙ୍କ ଉପରେ ପିତାମାତାଙ୍କର ଏହିସବୁ ସୁଗୁଣର ପ୍ରଭାବ ପଡ଼ିଥିଲା ବାଲ୍ୟଜୀବନରୁ ।

ତୁଳସୀ ଦୁଇପତ୍ରରୁ ବାସିଲା ପରି ଭବାନୀ ବାଲ୍ୟ ଜୀବନରୁ ତାଙ୍କର ଦେଶସେବା ଭାବ ଜଣାପଡ଼ିଥିଲା । ୧୯୩୨ ମସିହାରେ ସେ ଥିଲେ ନିମାପଡ଼ା ପ୍ରାକ୍ଟିସିଙ୍ଗ୍‌ ପ୍ରାଇମେରୀ ବିଦ୍ୟାଳୟର ତୃତୀୟ ଶ୍ରେଣୀର ଛାତ୍ର । ୧୯୧୨ ମସିହା ଡିସେମ୍ୱର ୧୨ ତାରିଖ ଦିନ ଇଂଲଣ୍ତର ସମ୍ରାଟ ପଞ୍ଚମ ଜର୍ଜ ଭାରତ ପରିଦର୍ଶନରେ ଆସିଥିଲା । ତାଙ୍କ ସମ୍ମାନାର୍ଥେ ରାଜକୀୟ ଢାଞ୍ଚାରେ ଭାରତର ସମସ୍ତ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପ୍ରତିବର୍ଷ ଡିସେମ୍ୱର ବାର ତାରିଖଟି ପାଳନ କରାଯାଉଥିଲା । ଏହି ଦିନଟିକୁ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କ ତତ୍ତ୍ୱାବଧାନରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଦ୍ୟାଳୟର ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନେ ଶୋଭାଯାତ୍ରା ଓ ସଭାସମିତି ମାଧ୍ୟମରେ ପାଳନ କରିଥାନ୍ତି । ଶୋଭାଯାତ୍ରରେ ଗଲେବେଳେ ଇଂରେଜ ସରକାର ଓ ପଞ୍ଚମ ଜର୍ଜଙ୍କ ଜୟଗାନ, ଗୀତ ଓ ସ୍ଲୋଗାନ ମାଧ୍ୟମରେ କରାଯାଇଥାଏ । ଭବାନୀବାବୁ ପଢ଼ୁଥିବା ବିଦ୍ୟାଳୟରଛାତ୍ରମାନେ ଶୋଭାଯାତ୍ରାରେ ନିମାପଡ଼ା ଥାନା ସମ୍ମୁଖରେ ଭାବନୀବାବୁ ତ ଅନ୍ୟ ୨/୩ ଜଣ ଛାତ୍ର ଉଚ୍ଚସ୍ୱରରେ ପଞ୍ଚମ ଜର୍ଜଙ୍କ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଜୟଧ୍ୱନି ଦେଇଥିଲେ । ପୋଳିସ୍‌ ହାକିମଙ୍କ ଡରରେ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କ କୋପଦୃଷ୍ଟି ପଡ଼ିଥିଲା ସେହି ୩/୪ ଜଣ ଛାତ୍ରଙ୍କ ଉପରେ । ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଯେତେବେଳେ ମିଷ୍ଟାନ୍‌ ବଣ୍ଟନ ହେଲା, ସେତେବେଳେ ସେହି ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ମିଷ୍ଟାନ୍ନ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଦିଆଯାଇଥିଲା ଛାଟର ପ୍ରହାର । ସେହି ଛାଟର ପ୍ରହାର ଥିଲା ଭବାନୀ ବାବୁଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ନୂତନ ପ୍ରେରଣା । ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଘଟଣାରୁ ଭବାନୀବାବୁଙ୍କ ବାଲ୍ୟ ଜୀବନରୁ ଦେଶ ପ୍ରୀତିର ଆଭାସ ମିଳିଥିଲା । ୧୯୩୮ ମସିହାରେ ସେ ଥିଲେ ନିମାପଡ଼ା ଉଚ୍ଚ ବିଦ୍ୟାଳୟର ନବମଶ୍ରେଣୀର ଛାତ୍ର । କୌଣସି କାରଣରୁ ବିଦ୍ୟାଳୟର ପ୍ରଧାନଶକ୍ଷକ ମଧୁସୂଦନ ବିଶ୍ୱାଳ ଓ ତତ୍କାଳୀନ ଜମିଦାରଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମତାନ୍ତର ଥିଲା । ସେହି ଆଳରେ ଗ୍ରଷ୍ମ ଛୁଟିରେ ବିଦ୍ୟାଳୟର ଖେଳପଡ଼ିଆ (ବାରବାଟୀ)କୁ ଜମିଦାର ତାରବାଡ଼ ଦେଇ ଜବରଦଖଲ କରିଥିଲେ । ଗ୍ରୀଷ୍ମ ଛୁଟି ପରେ ଭବାନୀବାବୁଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ସମସ୍ତ ଛାତ୍ର ଏହାର ପ୍ରତିବାଦ କରିଥିଲେ । ସ୍ଥାନୀୟ ନେତୃତ୍ୱରେ ସ୍ୱର୍ଗତଃ ମୋହନ ଦାଶ, ମଧୁସୂଦନ ଦାଶ, ଜଗବନ୍ଧୁ ସିଂହ ଇତ୍ୟାଦିଙ୍କର ଉଦ୍ୟମ ଯୋଗୁଁ ବହୁ ଘାତ ପ୍ରତିଘାତ ଓ ବାଦାନୁବାଦକୁ ମୁକାବିଲା କରି ଖେଳ ପଡ଼ିଆକୁ ବିଦ୍ୟାଳୟ ପରିସରକୁ ଆଣିବାରେ ସମର୍ଥ ହୋଇଥିଲେ ଛାତ୍ରନେତା ଭବାନୀ ବାବୁ ।

ଭବାନୀବାବୁ ଜଣେ ଆଦର୍ଶ ଓ ଶୃଙ୍ଖଳିତ ଛାତ୍ର ଭାବରେ ବିଦ୍ୟାଳୟର ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କର ହୃଦୟ କିଣି ନେଇଥିଲେ । ପାଠପଢ଼ା ସହିତ ବିଦ୍ୟାଳରୟର ଖେଳ କସରତଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ବଗିଚା,ସଫେଇ,ସେବାକାର୍ଯ୍ୟ,ବଣଭୋଜୀ,ସ୍କାଉଟ ଇତ୍ୟାଦି କାର୍ଯ୍ୟରେ ସେ ଥିଲେ ଅଗ୍ରଣୀ । ତତ୍କାଳୀନ ଶିକ୍ଷକ ପଦ୍ମଲାଭ ମହାପାତ୍ର, ଯୋଗିନ୍ଦ୍ର ସ୍ୱାଇଁ, ବିନାୟକ ମହାପାତ୍ର,ପଣ୍ତିତ ଅଜୟ ମିଶ୍ର ଇତ୍ୟାଦିଙ୍କ ନୀତି, ଆଦର୍ଶ ଓ ଉପଦେଶରେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇଥିଲେ ଭବାନୀବାବୁ ।

ଭବାନୀବାବୁଙ୍କ ଜନ୍ମ ପୂର୍ବରୁ ସମଗ୍ର ଭାରତରେ ଜାଗି ଉଠିଥିଲା ତୁହାକୁ ତୁହା ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ମୁକ୍ତିକାମୀ ସଂଗ୍ରାମର ବହ୍ନି । ନିମାପଡ଼ା ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମୀ ମଧୁସୂଦନ ଦାଶ, ଜଗବନ୍ଧୁ ସିଂହ, ଗଙ୍ଗାଧର ମହାନ୍ତି, ମୋହନ ଦାଶ, ଗନ ଦାଶ, ପ୍ରହଲ୍ଲାଦ ସାହୁ, ମହେଶ୍ୱର ମହାନ୍ତି, ନିତ୍ୟାନନ୍ଦ ଓଝା, ଅଭିରାମ ମହାନ୍ତି, ଫକୀର ସ୍ୱାଇଁ, ଅଲେଖ ପାତ୍ର, ଲକ୍ଷ୍ମଣ ବାରିକ ପ୍ରମୁଖ ନିଷ୍ଠା ଓ ତ୍ୟାଗ ବଳରେ ମୁକ୍ତିକାମୀ ସଂଗ୍ରାମରେ କର୍ଣ୍ଣଧାର ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ନୀତି ଓ ଆଦର୍ଶରେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇ ଜାରି ରଖିଥିଲେ ଏହି ସଂଗ୍ରାମ । ନିମାପଡ଼ାର ଛାତ୍ର ଲୋକନାଥ ସେନାପତି, ଉପେନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି, ପଦ୍ମଚରଣ ସାମନ୍ତ ସିଂହାର,ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ସାହୁ,ବୈକୁଣ୍ଠ ସେନାପତି, ବ୍ରଜ ମହାନ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି ପାଠପଢ଼ା ଛାଡ଼ି ଯୋଗ ଦେଇଥାନ୍ତି ଏହି ସଂଗ୍ରାମରେ । ଅତୀତରେ ଘଟିଯାଇଥିବା ଲବଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ଓ ଚାଷୀ ଆନ୍ଦୋଳନ ନିମାପଡ଼ାର କର୍ମୀମାନଙ୍କୁ ୧୯୪୨ର ଭାରତଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଖୋରାକ ଯୋଗାଇଥିଲା । ନାରୀନେତ୍ରୀ ମାଳତୀ ଚୈଧୁରୀ, ସଂଗ୍ରାମ ନବକୃଷ୍ଣ ଚୈଧୁରୀ, ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ହରିହର ଦାସ ବହୁବାର ନିମାପଡ଼ା ଆସି କର୍ମୀମାନଙ୍କୁ ତାଲିମ ଦେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସଂଗଠନକୁ ଦୃଢ଼ କରିବା ପାଇଁ ପଦକ୍ଷେପ ନେଇଥିଲେ । ଉତ୍କଳମଣି ଗୋପବନ୍ଧୁ ଦାସ ୧୯୨୭ ମସିହାରେ ମୃତୁବରଣ କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ନାମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଶୁଣି ଶୁଣି, ସେବା କାର୍ଯ୍ୟରେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଯାଇଥିଲେ ଭବାନୀବାବୁ । ସର୍ବୋପରି ଭବାନୀବାବୁଙ୍କ ପାଇଁ ଅମୋଘ ଅସ୍ତ୍ର ଥିଲା ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କର ଅହିଂସା ରୂପକ, ମୁକ୍ତିକାମୀ ସଂଗ୍ରାମୀର ଆହ୍ୱାନ । ଏହିସବୁ ଜନନାୟକଙ୍କର ନୀତି ସହ ଆଦର୍ଶ ଚୁମ୍ବକୀୟ ଶକ୍ତିପରି ଆକର୍ଷିତ କରିଥିଲା ୨୦ବର୍ଷର ଯୁବକ ତଥା ଛାତ୍ରନେତା ଭବାନୀବାବୁଙ୍କୁ । ପାଠପଢ଼ାରେ ଡ଼ୋରି ବାନ୍ଧି ଭବାନୀବାବୁ ଝାସ ଦେଇଥିଲେ ଭାରତମାତାର ସେବା କାର୍ଯ୍ୟରେ ।

୧୯୩୮ ମସିହାଟି ଥିଲା ଭବାନୀବାବୁଙ୍କ ପାଇଁ ସେହି ବର୍ଷ ସେ ତାଙ୍କର ପିତାଙ୍କୁ ହରାଇଥିଲେ । ସେହି ସମୟରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଓଡ଼ିଶା ଆଗମନ ଅବସରରେ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ଡ଼େଲାଙ୍ଗ ଅର୍ନ୍ତଗତ ବେରବୋଇଠାରେ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ କର୍ମୀମାନଙ୍କୁ ତାଲିମ ମାଧ୍ୟମରେ ନୀତି ଉପଦେଶ ଦେଇଥିଲେ । ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ସେତେବେଳେ ଦେଖିପାରିନଥିଲେ ଭବାନୀବାବୁ । ଏହା ଥିଲା ତାଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ ଘଟଣା । କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର ସହଧର୍ମିଣୀ ଅବିବାହିତ ଥିଲାବେଳେ ଏକ ଶଗଡ଼ଗାଡ଼ିରେ ତାଙ୍କ ପିତାମାତା ସହିତ ବେରବୋଇ ଯାଇ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଦର୍ଶନର ସୌଭାଗ୍ୟ ଲାଭ କରିଥିଲେ ।

ନିମାପଡ଼ା ଥାନା ଦଖଲର ନିର୍ଦ୍ଦାରିତ ତାରିଖ ଥିଲା ୧୯୪୨ ମସିହା ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୧୬ ତାରିଖ ସମୟ ୩ ଘଟିକା । ନିମାପଡ଼ା ଅଞ୍ଚଳର ବିଭିନ୍ନ ଗ୍ରାମରୁ ଶହ ଶହ କର୍ମୀ ଓ ଜନତା ସେମାନଙ୍କର ଜୀବନକୁ ଭ୍ରୂକ୍ଷେପ ନକରି ସମବେତ ହୋଇଥିଲେ ନିମାପଡ଼ା ହାଟ ବାରବାଟୀ ପଡ଼ିଆରେ । ପ୍ରାୟ ୬ ଫୁଟ ଉଚ୍ଚତା, ସୁସ୍ଥ ଓ ସବଳ ଶରୀରରେ, ଆବୃତ ଆଣ୍ଠୁ ନ ଲୁଚା ଖଦଡ଼ା ଲୁଗା, ହାତକଡ଼ଟା କାମିଜି ଉପରେ ଏକ ଜହର କୋର୍ଟ, ମୁଣ୍ଡରେ ଏକ ଧଳାରଙ୍ଗର ଟୋପି ସହିତ ଉଭା ହୋଇଥିଲେ ଭବାନୀବାବୁ । ଜନସ୍ରୋତ ମଧ୍ୟରେ ତ୍ରିରଙ୍ଗା ପତାକା ଉତ୍ତୋଳନ ପରେ ଭବାନୀବାବୁଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଅସଂଖ୍ୟ କର୍ମୀ ଓ ଲଢ଼ୁଆ ସଂଗ୍ରାମୀ ଭାରତମାତା ଓ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଜୟଗାନ କରି ଥାନା ଅଭିମୁଖେ ଅଗ୍ରସର ହୋଇଥିଲେ । ଥାନାରେ ସୁରକ୍ଷା ପାଇଁ ଅସଂଖ୍ୟ ପୋଲିସ ବାହିନୀ ସମତେ ଜମାଦାର, କନେଷ୍ଟବଳ ଓ ଚୌକିଦାରମାନେ ଜାଗ୍ରତ ରହିଥିଲେ । ଗୋପରୁ ଆସିଥିବା ପୋଲିସ ହାକିମ ସତୀଶ ବାବୁଙ୍କୁ ଭବାନୀବାବୁ ଚାକିରି ଛାଡ଼ି ଦେଶ ଓ ଜାତି ସେବା କରିବା ପଇଁ ପରମର୍ଶ ଦେଇଥିଲେ । ସାତଦିନ ସମୟ ମାଗିଥିଲେ ସତୀଶବାବୁ । ସେଠାରେ ସମବେତ ଜନତାଙ୍କ କବଳରୁ ମୁକ୍ତି କରିଥିଲେ ସତୀଶବାବୁଙ୍କୁ । ଚାହୁଁ ଚାହୁଁ ଥାନା ପରିସରଟି ହୋଇଗଲା ଏକ ରଣକ୍ଷେତ୍ର । ପୋଲିସ ବିକ୍ଷୋଭକାରୀଙ୍କୁ ଅଟକାଇ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟରୁ ନିବୃତ୍ତ ରହିବା ପାଇଁ ବୁଝାଇଥିଲେ । ବିକ୍ଷୋଭକାରୀ ମଧ୍ୟ ପୋଲିସମାନଙ୍କୁ ଚାକିରି ଛାଡ଼ି ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ନୀତି ଆଦର୍ଶରେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହେବା ପାଇଁ ନିବେଦନ କରିଥିଲେ । ପ୍ରଥମେ ବିକ୍ଷୋଭକାରୀଙ୍କୁ ଡରାଇବା ପାଇଁ ପୋଲିସ ଏକ ରାଉଣ୍ଡ ଫାଙ୍କାଗୁଳି ଫୁଟାଇଥିଲେ । ଏହାକୁ ବରଦାସ୍ତ ନ କରି ପ୍ରଥମେ ଧସେଇ ଥାନା ଭିତରେ ପଶିଥିଲେ ୬ଜଣ ଲଢ଼ୁଆ କର୍ମୀ । ସେମାନେ ହେଲେ ଲୋକନାଥ ସେନାପତି, ନରହରି ସାହୁ, ନିତ୍ୟାନନ୍ଦ ଓଝା, ଅଲଖ ପାତ୍ର, ଫକୀର ସାହୁ ଓ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ସାହୁ । ପୋଲିସ ବନ୍ଧୁକରେ ଠେଲି ଠେଲି ନେଇଗଲେ ସେମାନଙ୍କୁ ଥାନା ଭିତରକୁ । ଏହି ସମୟରେ ଭବାନୀବାବୁ ଓ ଚକ୍ରଧର ପାତ୍ର ଥାନା ସମ୍ମୁଖରେ ଥିବା କର୍ମୀଙ୍କ ଜନତାଙ୍କୁ ଉଚ୍ଚସ୍ୱରରେ ଉତ୍ତେଜିତ କରାଉଥିଲେ ଥାନା ଘେରାଉ କରିବା ସପକ୍ଷରେ । ପ୍ରେସିଡ଼େଣ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ରମୋହନ ମହାନ୍ତି ଥାନା ଭିତରୁ ଗୁପ୍ତରେ ଈଶରା ଦେଲେ ସେଠାରୁ ଭବାନୀବାବୁଙ୍କୁ ନେଇଯିବା ପାଇଁ । ନହେଲେ ତାଙ୍କ ଉପରେ ହେବ ପ୍ରଥମ ଗୁଳିମାଡ଼ । ତାଙ୍କର ଅନିଚ୍ଛା ସତ୍ତ୍ୱେ ତାଙ୍କ ଗ୍ରାମର ୩/୪ ଜଣ ଯୁବକ ତାଙ୍କୁ ଟେକି ନେଇ ଗୋଟିଏ ଘରେ କୋଲପ ପକାଇ ଦେଲେ । ଏହି ମାତ୍ର କେତୋଟି ମୁହୂର୍ତ୍ତ ମଧ୍ୟରେ ପୋଲିସ ବାହିନୀ ତରଫରୁ ୧୨ ରାଉଣ୍ଡ ଗୁଳି ଫୁଟିଥିଲା । ଗୁଳିର ଆଘାତରେ ୫୫ ବର୍ଷର ଉଚ୍ଛବ ମଲିକ ଶହୀଦ ହେବା ସଂଗେ ସଂଗେ ୨୭ ଜଣ ରକ୍ତାକ୍ତ ଭାବେ ଆଘାତ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିଲେ । ସନ୍ଧ୍ୟା ହୋଇ ଆସୁଥିବାରୁ କ୍ରମଶଃ କର୍ମୀମାନଙ୍କର ସମାବେଶ କମି ଯାଇଥିଲା । ଏହି ଘଟଣାରେ ଭବାନୀବାବୁଙ୍କ ସମେତ ୪୩ ଜଣ ବିଭିନ୍ନ ଦଫା ଓ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସମୟରେ ବନ୍ଦୀ ହୋଇ ପୁରୀ ଜେଲରେ ରହିଥିଲେ ।

ଭବାନୀବାବୁଙ୍କ ମାତା କୁମୁଦିନୀ ଦେବୀଙ୍କ ଉପରେ ପଡ଼ିଥିଲା ଅକାଳ ବିପଦ । ସ୍ୱାମୀ ଓ ସପ୍ତମ ଗର୍ଭର ପୁତ୍ର ମୃତ୍ୟୁଠାରୁ ଭବାନୀବାବୁଙ୍କ ବନ୍ଦୀ ଥିଲା ତାଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ବଜ୍ର ଚଡ଼କ । ଦାରୁଣ ଦୁଃଖ, ବ୍ୟସ୍ତ ଓ ବିବ୍ରତରେ ମ୍ରିୟମାଣ ହୋଇ ଭାଙ୍ଗି ପଡ଼ିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପୁତ୍ରର ଦେଶାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟ ପାଇଁ ଆତ୍ମ ସନ୍ତୋଷ ଲାଭ କରି ବଞ୍ଚି ରହିଥିଲେ ମାତା କୁମୁଦିନୀ । ମାତାଙ୍କ ସ୍ନେହରୁ ଦୁରେଇ ରହି ଜାତି ଓ ଦେଶପାଇଁ ଉତ୍ସର୍ଗ କରିଥିଲେ ସେ ତାଙ୍କର ଅମୂଲ୍ୟ ଜୀବନକୁ । ଥାନା ପାଖରେ ମାତାଙ୍କୁ ସାକ୍ଷାତ ନ ଦେଇ ଆଗେଇ ଯାଇଥିଲେ ବନ୍ଦୀ ହୋଇ । ମାତା କୁମୁଦିନୀ ଦୁଇ ଆଖିରୁ ଲୋତକ ଧାର ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ କିଛି କରିବାର ନ ଥିଲା । ଗୋଟିଏ ଗାଈ ଓ ୧୦/୧୫ଟି ନଡ଼ିଆଗଛ ସମ୍ବଳ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ କିଛି ରୋଜଗାର ପନ୍ଥା ମାତା କୁମୁଦିନୀଙ୍କର ନଥିଲେ । ପୁତ୍ର ଭବାନୀବାବୁଙ୍କ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ଦୁଃଖକୁ ଛାତିରେ ଜାବୁଡ଼ି ଧରି କାଳାତିପାତ କରୁଥିଲେ ।

ଭବାନୀବାବୁ ଦୀର୍ଘ ୩ ବର୍ଷ ଆଠମାସ ଅର୍ଥାତ୍ ୧୯୪୨ ମସିହା ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୨୦ ତାରିଖରୁ ୧୯୪୬ ମସିହା ମେ ଏକ ତାରିଖ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପୁରୀ ଓ କଟକ ଜେଲରେ ରହିଥିଲେ । ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଜେଲ ଜୀବନଟି ସେ ଗାନ୍ଧିଙ୍କ ନୀତି ଆଦର୍ଶକୁ ଆଦରି କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ସଂପାଦନ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ମଧୁର ସମ୍ପର୍କ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ମାଧ୍ୟମରେ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର କଏଦୀଙ୍କୁ ବାନ୍ଧୀ ରଖିଥିଲେ ସ୍ନେହ ଓ ଶ୍ରଦ୍ଧାର ଫାଶୀରେ । ଜେଲ ଭିତରେ ପାଇଖାନା ସଫେଇ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ପଛାଇ ନ ଥିଲେ ଭବାନୀବାବୁ । ପୁରୀ ଜେଲରେ ସେ ନବକୃଷ୍ଣ ଚୌଧୁରୀ, ଭଗବାନ ପ୍ରତିହାରୀ, ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ହରିହର, ମଧୁ ନନ୍ଦଙ୍କ ପରି ଖ୍ୟାତନାମା ସଂଗ୍ରାମୀ, ସମାଜ ସେବକ ଓ ସଂସ୍କାରକ ସମ୍ପର୍କରେ ଆସିବାର ସୌଭାଗ୍ୟ ଲାଭ କରିଥିଲେ । ଜେଲ ଭିତରେ ଭବାନୀବାବୁ ଗୀତ ମାଧ୍ୟମରେ ଗାଇଥିଲେ ।

‘ଡ଼ରିବାର ଯିଏ, ଡ଼ରିଥାନ୍ତୁ ସିଏ, ଆମେ ମରିବାର ହେଲେ ମରିବା, ଆମ ରାଇଜର ଶୋଷଣ ପ୍ରଥାକୁ ପୃଥିବୀରୁ ବିଦାୟ କରିବା ।’

ସେହିପରି କାଠଗଡ଼ା ଭିତରେ ବିଚାରପତିଙ୍କ ବିଚାରରେ ବାଧା ସୃଷ୍ଟି କରାଇବା ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ଦେଶାତ୍ମକ ଗୀତ ସ୍ଲୋଗାନ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକମ୍ପିତ କରିଦେଉଥିଲେ କଚେରୀର ପରିବେଶ ।

ପୁରୀ ଜେଲରେ ସ୍ଥାନାଭାବ ଯୋଗୁଁ ଭବାନୀବାବୁ ସମେତ ଅନ୍ୟ କେତେଜଣଙ୍କୁ କଟକ ଜେଲକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରୀତ କରାଯାଇଥିଲା । ସେତେବେଳେ ଓଡ଼ିଶାର ବରପୁତ୍ର ବିଜୁ ପଟ୍ଟନାୟକ ଦିଲ୍ଲୀ ଜେଲରୁ କଟକ ଜେଲକୁ ଆସିଥିଲେ । ଭାରତୀୟ ବାୟୁସେନାରେ ଜଣେ ଦକ୍ଷ ପାଇଲଟ୍‌ ଥଲାବେଳେ ବିଜୁବାବୁ ଗୁପ୍ତରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ନେତା ମନୋହର ଲୋହିଆ ଓ ଜୟପ୍ରକାଶ ନାରାୟଣଙ୍କୁ ଜେଲରେ ଖଲାସ କରାଇବା ଦୋଷରେ ଦଣ୍ଡିତ ହୋଇ ଦିଲ୍ଳୀ ଜେଲରେ ଥିଲେ । କଟକ ଜେଲରେ ଏହି ଦୁଇଜଣଙ୍କର ମିଳନ ଥିଲା ଗୁରୁଶିଷ୍ୟଙ୍କ ପରି ମିଳନ । ଏହି ଦୁଇ ଜଣଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ନିବିଡ଼ ସମ୍ପର୍କ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଳା ଭଲିବଲ ଖେଳ। ବିଜୁବାବୁଙ୍କର ପ୍ରେରଣାରେ ଭବାନୀବାବୁଙ୍କୁ ଟାଣି ନେଇଥିଲା ଜାତୀୟ ସ୍ରୋତ ଭିତରକୁ । ବାସ୍ତବିକ ଭବାନୀବାବୁଙ୍କ ପାଇଁ ଜେଲ ପରିସରଟି ଥିଲା ରଜନୀତି ଓ ସମାଜସେବାର ଏ କ ସାଧନାର ପୀଠ ।

ପ୍ରାକୃତିକ ଦୁର୍ବିପାକ ଥିଲା ନିମାପଡ଼ା ବାସୀଙ୍କର ଚିର ସହଚର । ଭବାନୀବାବୁଙ୍କ ସମେତ ଅନ୍ୟ କେତେଜଣ ସହଯୋଗୀ ନିମାପଡ଼ାର ଗର୍ବ ଓ ଗୌରବକୁ ଫେରାଇ ଆଣିବାର ତଥା ଗରିବ ଚାଷୀ ଓ ମୂଲିଆଙ୍କ ମୁହଁରେ ହସ ଫୁଟାଇବା ପାଇଁ ଅଣ୍ଟା ଭିଡ଼ିଥିଲେ । ଖରା,ବର୍ଷା, ଶୀତ ଓ କାକରକୁ ଭ୍ରୂକ୍ଷେପ ନ କରି ଗ୍ରାମକୁ ଗ୍ରାମ ପାଦରେ ଚାଲି ଚାଲି ଗ୍ରାମ ଭିତରେ ଥବା ଗୋଷ୍ଠୀକନ୍ଦଳକୁ ଆପୋଶ ବୁଝାମଣାରେ ସମାଧାନ କରିବାରେ ଭବାନୀବାବୁ ଥିଲେ ସିଦ୍ଧହସ୍ତ ।

ଭବାନୀବାବୁଙ୍କର କୃଷିକଣା ଗ୍ରାମର ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ମହାନ୍ତିଙ୍କର କନ୍ୟା ବସନ୍ତ ମଞ୍ଜରୀଙ୍କ ସହିତ ୧୯୪୮ ମସିହା ଜାନୁଆରୀ ୩୦ ତାରିଖ ଦିନଶୁଭ ପରିଣୟ ହୋଇଥିଲା । କିନ୍ତୁ ସେହିଦିନ ନାଥୁରାମ ଗଡ଼ସେ ନାମକ ଏକ ନିଷ୍ଠୁର ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଜାତିର ପିତା ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ଶହୀଦ ହୋଇଥିଲେ । ସେହିଦିନ ଠାରୁ ଭବାନୀବାବୁଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଅନ୍ୟ କେତେଜଣ କର୍ମୀ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ପଦଯାତ୍ରା ନିମାପଡ଼ା, ବଳଙ୍ଗା, ବାଲିଅନ୍ତା, ବାଲିପାଟଣା, ନିଆଳି, ମାଧବ, ଚାରିଛକ ନୟାହାଟ, କାକଟପୁର, ଅସ୍ତରଙ୍ଗ, କୋଣାର୍କ ଓ ଗୋପ ଇତ୍ୟାଦି ଅଞ୍ଚଳରେ ଥବା ସମସ୍ତ ମୁସଲମାନ ବସ୍ତି । ହିନ୍ଦୁ ମୁସଲମାନ ଦୁଇ ଭାଇର ଆହ୍ୱାନ ମାଧ୍ୟମରେ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ ଭ୍ରାତୃଭାବ ଓ ଜାତିପ୍ରୀତି ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ।

ଭବାନୀବାବୁ ଥିଲେ ଗରିବ ପ୍ରଜାକୁଳର ପରମ ବନ୍ଧୁ । ଅପରପକ୍ଷରେ ଶହ ଶହ ଚାଷୀ ମୁଲିଆ, ପ୍ରଜାମାନଙ୍କୁ ଶହ ଶହ ଏକର ଚାଷ ଜମି ହସ୍ତାନ୍ତର କରାଇପାରିଥିଲେ ।

ବନ୍ୟା,ବାତ୍ୟା, ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ଓ ମରୁଡ଼ି ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରାକୃତିକ ବିପର୍ଯ୍ୟୟ ସମୟରେ ସେ ନିଜର ଘରଦ୍ୱାର ଭୁଲି ଦୀର୍ଘଦିନ ଧରି ଡ଼େରା ପକାଇଥାନ୍ତି ପ୍ରପୀଡ଼ିତ ଅଞ୍ଚଳରେ । ଚୂଡ଼ା,ଚାଉଳ, ଖାଦ୍ୟପେୟ, ପୋଷାକ ଔଷଧ ଯେପରି ସୁବଣ୍ଟନ ହେବ, ସେଥିପାଇଁ ସେ କର୍ମତତ୍ପର ହୋଇ ପଡ଼ିଥାନ୍ତି ।

ନିମାପଡ଼ା ଅଞ୍ଚଳରେ ଶିକ୍ଷା ଓ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟର ସର୍ବାଙ୍ଗୀନ ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ଭବାନୀବାବୁ ଦେଇଛନ୍ତି ତାଙ୍କ କର୍ମମୟ ଜୀବନରେ ଅଗ୍ରାଧିକାର । ସେତେବେଳେ କେବଳ ନିମାପଡ଼ା ଠାରେ ଗୋଟିଏ ଉଚ୍ଚବିଦ୍ୟାଳୟ ଥିଲା । ମାତ୍ର ଅଳ୍ପ କେତୋଟି ଉ.ପ୍ରା ଓ ମଧ୍ୟ ଇଂରାଜୀ ବିଦ୍ୟାଳୟ ସମଗ୍ର ନିମାପଡ଼ା ଅଞ୍ଚଳରେ ଥିଲା । ତେଣୁ ଛୋଟ ଛୋଟ କୋମଳମତି ପିଲାମାନେ ଶିକ୍ଷାଦାନରୁ ବଞ୍ଚିତ ହୋଇ ଅଜ୍ଞାନ ରୂପକ ଅନ୍ଧକାରରେ ରହୁଥିଲେ । ପଦ୍ମଚରଣବାବୁ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାର ଲୋକାଲ ବୋର୍ଡ଼ ଓ ଜିଲ୍ଲା ବୋର୍ଡ଼ର ସଭାପତି ସମୟରେ ଓ ଭବାନୀବାବୁଙ୍କ ଉଦଯୋଗରେ ଶହ ଶହ ଶିକ୍ଷକ ନିଯୁକ୍ତି ପାଇଥିଲେ ।

ଭବାନୀବାବୁ କେବଳ ନିମାପଡ଼ା ଅଞ୍ଚଳରେ ସୀମୀତ ନ ରହି ଓଡ଼ିଶା କାହିଁକି ସର୍ବଭାରତୀୟ ସ୍ତରରେ ଜଣେ ସମାଜସେବକ ରୂପେ ସୁପରିଚିତ ହୋଇପାରିଛନ୍ତି । ସର୍ବୋପରି ୧୯୬୧ ମସିହା ବିଜୁବାବୁଙ୍କ ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀତ୍ୱ ସମୟରେ ପାର୍ଲାମେଣ୍ଟର ରାଜ୍ୟସଭାକୁ ସଦସ୍ୟ ଭାବେ (ଏମ୍‌.ପି) ନିର୍ବାଚିତ ହୋଇ ୧୯୭୨ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ୍‌ ମାସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଓ ପୁନରାୟ ୧୯୭୮ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ ମାସଠାରୁ ୧୯୮୪ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ୍‌ ମାସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ବହୁତ ଜନହିତକର କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ। ଓଡ଼ିଶା ସେବାଦଳ ଶାଖାର ମୁଖ୍ୟ ସଂଗଠକ ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟକରି ନିଜର ପରକାଷ୍ଠା ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ।ଜଣେ ଦକ୍ଷ ସଂଗଠକ ଓ ନିଷ୍ଠାପର ସେବକ ରୂପେ ସେ ଭାରତ ସେବକ ସମାଜର ପ୍ରଥମ ଯୁବଛାତ୍ର ସଂଗଠକ, ସେଣ୍ଟ ଜୋନ୍‌ ଆମ୍ୱୁଲାନ୍ସର ସଭାପତି, ଜୁନିୟର ରେଡ଼କ୍ରସର ସଭାପତି ଓ ଓଡ଼ିଶା ରେଡ଼କ୍ରସ ସଂଗଠନର ସଂଗଠକ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ଖ୍ୟାତ ଅର୍ଜନ କରି ପାରିଛନ୍ତି।

ବର୍ତ୍ତମାନ ସେ ନିମାପଡ଼ା ଉଚ୍ଛବ ମଲିକ ଶହୀଦ ସ୍ମୃତି ସଂସଦର ସଭାପତି, ରାଜ୍ୟ ସରକାର ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମୀ ପେନସନ୍‌ ବୋର୍ଡ଼ର ସଭାପତି, କଳିଙ୍ଗ ଫାଉଣ୍ଡେସନର ମୁଖ୍ୟ କର୍ଣ୍ଣଧାର ଓ ଗୋପବନ୍ଧୁ ଦରିଦ୍ର ନାରାୟଣ ଖଦୀ ଗ୍ରାମୋଦୟ ସଂଗଠନର କର୍ମକର୍ତ୍ତା ଭାବେ ଅଧିଷ୍ଠିତ । ବହୁବାର ରାଜ୍ୟ ତଥା ଜାତୀୟ ସ୍ତରରେ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ଓ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀଂଠାରୁ ପୁରସ୍କାର ଓ ଫଳକମାନ ପାଇଛନ୍ତି । ବର୍ତ୍ତମାନ ତାଙ୍କ ଶେଷ ଜୀବନରେ ଠାକୁର ନିଗମାନନ୍ଦଙ୍କର ଜଣେ ପରମ ଭକ୍ତ ଭାବରେ ଦୀକ୍ଷିତ ହୋଇ ଧର୍ମ ସଂଗଠନର କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଛନ୍ତି । ଏହି ସଂଗଠନରେ ଥିବା ଭକ୍ତମାନଙ୍କୁ କରାଇବାରେ ତାଙ୍କର ଅକ୍ଳାନ୍ତ ଉଦ୍ୟମ ଜାରି ରଖିଛନ୍ତି। ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତିତ ଓଡ଼ିଶା ସ୍ତରରେ ବିଭିନ୍ନ ସରକାରୀ ଓ ବେସରକାରୀ ଅନୁଷ୍ଠାନର ପରାମର୍ଶଦାତା ତଥା ମୁଖ୍ୟ କର୍ଣ୍ଣଧାର ରୂପେ ଅଧିଷ୍ଠିତ ହୋଇ ସୂଚାରୁ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରୁଛନ୍ତି ।

ଆଜି ଭବାନୀବାବୁ ୯୫ ବର୍ଷ ବୟସରେ ପଦାର୍ପଣ କଲେ ମଧ୍ୟ ଯୁବ ସୁଲଭ ପରି ସେ ଅଟନ୍ତି ଚଳଚଞ୍ଚଳ, କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମ ଓ କର୍ମ ତତ୍ପର । ସଦାସର୍ବଦା ସେ କାର୍ଯ୍ୟରେ ବ୍ୟସ୍ତ ଓ ବିବ୍ରତ ରହିଥାନ୍ତି ଶହ ଶହ ଲୋକଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟରେ ।

ଆଜିର ଯୁବ ସମାଜ ତଥା ଭବିଷ୍ୟତର ନାଗରିକ ଭବାନୀବାବୁଙ୍କ ନୀତି ଓ ଆଦର୍ଶ ଇତ୍ୟାଦି ମହତ ଗୁଣଗୁଡ଼ିକୁ ସେମାନଙ୍କର ଦୈନନ୍ଦିନ କର୍ମମୟ ଜୀବନରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରାଇବା ଏକାନ୍ତ ବାଞ୍ଛନୀୟ ।

ଘ.ନଂ – ଟୁ.ଆର୍‌. ଏ– ୩୫/୭

ଆଠ ନମ୍ବର , ଭୁବନେଶ୍ୱର

ଉତ୍କଳ ପ୍ରସଙ୍ଗ,ଶ୍ରୀନିବାସଆଚାର୍ଯ୍ୟ,ଭୁବନେଶ୍ୱର,ଜାନୁୟାରୀ, ୨୦୦୮

ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ୍‌

ବିନୋଦ କାନୁନଗୋ

ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ କଥା ଯେତେବେଳେ ମନେ ପକାଇ ଦିଏ ମୋ ମୁଣ୍ଡ ଭିତରେ ଗୋଟାଏ ପ୍ରକାରର ଉନ୍ମାଦନା ଖେଳିଯାଏ । ସେହି ଜେଲ୍‌ରେ ପାଚେରୀ ସାକ୍ଷୀଦେବ ମୋର ‘‘ ଶେଷ ଶିକ୍ଷା ’’ ପାଇଁ କେତେ ପରିଶ୍ରମ କରିଥିଲି – ‘‘ ଶେଷ ଶିକ୍ଷା’’ ବୋଲି ଯେ ଲେଖିଲି ତାହାର ଗୋଟାଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଅଛି । ଗ୍ରାଜୁଏସନ ବିଷୟରେ ସାଧାରଣତଃ କୁହାଯାଇଥାଏ – ଯେତିକି ପାଠ ପଢ଼ିଦେଲେ ତେଣିକି ଗୁରୁଙ୍କ ବିନା ସାହାଯ୍ୟରେ ଜ୍ଞାନ ଅର୍ଜନ କରିହେବ ତାକୁହିଁ ଗ୍ରାଜୁଏସନ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ୍ରେ ପ୍ରାୟ ଦୁଇବର୍ଷ ରହିବା ଭିତରେ ଯେତକ ପାଠ ପଢ଼ିଲି ସେତକ ମୋତେ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଜୀବନରେ ସାହାଯ୍ୟ କଲା ନିଜେ ନିଜେ ଜ୍ଞାନ ଅର୍ଜନ କରିବା ପାଇଁ । ଆଜି ମଧ୍ୟ ମୁଁ କହିଥାଏ ‘‘ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲଟି ହେଉଛି ମୋର ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ’’। ପୃଥବୀରେ ଜଣେ ବିରାଟ ପୁରୁଷକୁ ଆଖି ଆଗରେ ରଖି ଏହିଭଳି କହିଥାଏ । ତାଙ୍କ ନାମ ମାକସିମ୍‌ ଗର୍କୀ । ମାତ୍ର ଆଠ ବର୍ଷ ବୟସ ବେଳେ ସେ ବାଧ୍ୟ ହେଲେ ଅନ୍ୟର ବାସନ ମାଜି ବା ସେହିଭଳି କାମ କରି ପେଟ ପୋଷିବା ପାଇଁ । ଏହି ଯେଉଁ ଜୀବନ ତାଙ୍କର ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ତାହା ଶେଷ ହେଲା ଯେତେବେଳେ ସେ ଜଣେ ପୃଥିବି ବିଖ୍ୟାତ ସାହିତ୍ୟିକ ପୁରୁଷ ହୋଇଗଲେ । ସେ ତାଙ୍କର ଯେଉଁ ଆତ୍ମଜୀବନୀ ଲେଖିଲେ ତାହାର ନାମ ରଖିଲେ ‘ମୋ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ’ । ଏହି ନାମ ଦ୍ୱାରା ସେ ପ୍ରଚଳିତ ସମାଜକୁ ଗୋଟାଏ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଥଟ୍ଟା କଲେ। ତାଙ୍କର କହିବା କଥା ‘‘ମୋ ଜୀବନ ହେଲା ମୋ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ’’ । ତାଙ୍କ ସହିତ ମୁଁ ନିଜକୁ ଆଦୌ ତୁଳନା କରୁନାହିଁ । ଏତିକି କିନ୍ତୁ କହୁଛି ଯେ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲରେ ମୋର ସାଧାରଣ ଶିକ୍ଷାର ଯେଉଁ ମଜବୁତ ମୂଳଦୁଆ ପଡ଼ିଲା ତାହାରି ଉପରେ ତେୟାଳିଶ ବର୍ଷର ଉଦ୍ୟମ ଫଳରେ ଗୋଟିଏ ମଜବୁତ୍‌ କୁଡ଼ିଆ ଗଢ଼ିବା ପାଇଁ ସମର୍ଥ ହୋଇଗଲି କୌଣସି ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଶିକ୍ଷା ପାଇଥିଲେ ମୋତେ ହୁଏତ ଚାକିରି ମିଳିଥାନ୍ତା, ପଇସା ମିଳିଥାନ୍ତା ଆଜିକାଲିର ସମାଜରେ ସମ୍ମାନ କହିଲେ ଯାହା ବୁଝାଏ ସେହି ସମ୍ମାନ ମିଳିଥାନ୍ତା – କିନ୍ତୁ ବର୍ଷ ବର୍ଷ ଧରି ପ୍ରତିଦିନ ଘଣ୍ଟା ଧରି ପଢ଼ିବାର ଲେଖିବାର ସୁଯୋଗ ମିଳିନଥା’ନ୍ତା । ସେଭଳି କରିବା ଦ୍ୱାରା ମୁଁ ଯେଉଁ ଜ୍ଞାନଧନ ଅର୍ଜନ କଲି ସେଭଳି ଧନ ଅର୍ଜନ କରି ପାରି ନ ଥାନ୍ତି । ଏହିଭଳି ଲେଖିବାର ସୁଯୋଗ ମୋତେ ଦେଇଛି ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ୍‌ ।

ଯୁଦ୍ଧବେଳେ ନିୟମ ଥିଲା ଯେଉଁମାନଙ୍କୁ ଅଟକ ବନ୍ଦୀ କରି ରଖାଯିବ ସେମାନଙ୍କୁ ପ୍ରଥମେ ଗିରଫକରି ପନ୍ଦର ଦିନ ଅଟକାଇ ଦିଆଯିବ । ଏହି ସମୟ ଭିତରେ ସେମାନଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଅଭିଯୋଗ ପତ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯିବ । ତାହାପରେ ସରକାରଙ୍କ ଠାରୁ ଆଦେଶ ଆସିବ ଅଟକବନ୍ଦୀ କରି ରଖିବା ପାଇଁ । ୧୯୪୨ ସେପଟେମ୍ବର ୬ ତାରିଖ ଦିନ ମୋ ଅଟକ ଆଦେଶ ପକକା ହୋଇଗଲା । ୧୨ ତାରିଖ ଦିନ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ ଯିବା ସ୍ଥିର ହେଲା । ଆମ କେତେଜଣଙ୍କୁ ସ୍ଥାୟୀ ଅଟକବନ୍ଦୀ କରି ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲକୁ ପଠାଇ ଦିଆଗଲା । ଓଡ଼ିଶାର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଜେଲରୁ ଅଟକବନ୍ଦୀ ସବୁ ଆସୁ ଥାଆନ୍ତି । ଜେଲଟି ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ – ଗୋଟିଏ ଭାଗ ସ୍ଥାୟୀ ଘର, ଅନ୍ୟଟି ଅସ୍ଥାୟୀ ଚାଳଘର । ଆନ୍ଦୋଳନ ପୂର୍ବରୁ ଥରେ କୋରାପୁଟରେ ଗୋଳମାଳ ହୋଇଥିଲା । ଶହ ଶହ ବନ୍ଦୀଙ୍କୁ ଆଣି ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଳ୍ରେ ରଖାଯାଇଥିଲା । ସେହିମାନଙ୍କୁ ରଖିବା ପାଇଁ ଯେଉଁ ନ’ ଗୋଟି ବଡ଼ ବଡ଼ ଚାଳଘର ଥିଲା ସେହିଥିରେ ରହିଲେ ପ୍ରାୟ ଚାରିଶହ ଅଟକ ବନ୍ଦୀ । ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ ବମ୍ବେଠାରେ ଗିରଫ ହୋଇ ଯାଇଥିଲେ । ତାଙ୍କୁ ବାଦ୍‌ ଦେଲେ ଓଡ଼ିଶାର ସବୁ ବଡ଼ ବଡ଼ ନେତା ଓ କର୍ମୀମାନେ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ରହିଗଲେ । ୧୯୨୧ ର ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନ ବେଳୁ ଏ ପର୍ୟ୍ୟନ୍ତ କୌଣସି ସମୟରେ ଏତେ ରାଜବନ୍ଦୀ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ଏତେ ଦୀର୍ଘକାଳ ଧରି ଏକତ୍ର ରହିନଥିଲେ । ୧୯୩୦-୩୨-୩୩ ରେ ପାଟନା କ୍ୟାମ୍ପ ଜେଲରେ ଶହ ଶହ ବନ୍ଦୀ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କ ଭିତରୁ ଅନେକେ ଯାଉଥିଲେ, ଆସୁଥିଲେ ।ବହ୍ମପୁର ଜେଲ୍ରେ ବହୁକାଳ ଧରି ରହିବା ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇ ଆସିଥିବା ଏତେ ସଂଖ୍ୟକ ବନ୍ଦୀ ରହିଯିବା ଫଳରେ ଗୋଟାଏ ନୂତନ ଧରଣର ପରିବେଶ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଗଲା ।

ସବୁଥର ଠାରୁ ଏଥରକ ଜେଲ୍‌ ଜୀବନ ଥିଲା ଗୋଟାଏ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଭଲ । ଆମେ ସବୁଥିଲୁ ଅଟକବନ୍ଦୀ । ଆମ ବିରୁଦ୍ଧରେ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଭିଯୋଗ ନ ଥିବାରୁ ମକଦ୍ଦମା କରି ଜେଲଦଣ୍ଡ ଦିଆଯାଇନଥିଲା । ଆମ ଅତୀତ କହୁଥିଲା ଯୁଦ୍ଧ ଉଦ୍ୟମରେ ବାଧା ଦେଇପାରୁ – ସେହି ସନ୍ଦେହରେ ଆମେ ବନ୍ଦୀ । ଜେଲ୍‌ କୋଡ଼ରେ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅଛି ଅଟକବନ୍ଦୀମାନଙ୍କ ପାଇଁ କି କି ସୁବିଧା ରହିବ । ଖଟ, ବିଛଣା, ତକିଆ, ମଶାରୀ, ଟେବୁଲ, ଚଉକୀ ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରତ୍ୟେକଙ୍କ ପାଇଁ ଥାଏ । ପ୍ରତି ଚାରି ଦିନେ ଗୋଟିଏ ବ୍ଳେଡ଼୍‌ , ଆଠଦିନେ ଖଣ୍ଡେ ଲଗାଇବା ସାବୁନ, ଲୁଗାଧୁଆ ସାବୁନ, ପ୍ରତି ଚାରିଜଣଙ୍କ ପାଇଁ ମାସକୁ ମୁଠାଏ ଭଲ ତାସ୍‌, କେତୋଟି କ୍ୟାରମ ସେଟ୍‌, ଭଲିବଲ ଖେଳ ପାଇଁ ସମସ୍ତ ବ୍ୟବସ୍ଥା , ଯଥେଷ୍ଟ ଲୁଗାପଟା – ଏଇ ହେଲା ବ୍ୟବସ୍ଥା । ଦିନକ ପାଇଁ ଜଣକୁ ଯେତିକି ପରିମାଣରେ ଖାଦ୍ୟ ଦିଆଯାଏ ଯେତିକି ଆମ ଭିତରୁ ଶହକେ ପଚସ୍ତରୀ ଜଣ ଖାଇ ପାରିନ୍ତି ନାହିଁ । ଜେଲ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କ ସହିତ ଟିକିଏ ଭଲ ସମ୍ପର୍କ ହୋଇଗଲା ପରେ ଆମ ରେଶନ ଭିତରୁ ଗୋଟାକ ବଦଳରେ ଆଉ ଗୋଟାଏ କିଛି ଅଣାଇବାରେ ସେମାନେ ଆପତ୍ତି କରନ୍ତି ନାହିଁ । ରୋଷାଇ କରିବା ପାଇଁ ବହୁ ସଂଖ୍ୟକ ସାଧାରଣ କଏଦୀଙ୍କୁ ଜେଲ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ଆମକୁ ଜିମା ଦେଇଥାଆନ୍ତି । ଏ ସବୁ ସତ୍ତ୍ୱେ ଯେ ଆମେ ଜେଲବାଲାଙ୍କ ସହିତ ଝଗଡ଼ା ନ କରୁ ତା ନୁହେଁ । ପ୍ରତିଦିନ ଯେତିକି ପରିମାଣରେ ଆଳୁ ଦେବାର କଥା ନ ଦେଲେ ପାଟି ତୁଣ୍ଡ ହୁଏ । କ୍ରମେ ସେ ସବୁର ସମାଧାନ ହୋଇଗଲା – ଜେଲ୍‌ ଭିତରେ ସବୁଦୃଷ୍ଟିରୁ ଗୋଟାଏ ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଢଙ୍ଗରେ ସବୁ କାମ ଚାଲିଲା ।

ମୁଁ ସ୍ଥିର କରି ପାରୁ ନ ଥାଏ ବନ୍ଦୀ ଜୀବନରେ ସମୟଟା କେମିତି କଟାଇବି । ଅନ୍ତତଃ ଚାରି ପାଞ୍ଚ ବର୍ଷତ ଜେଲ ଭିତରେ ରହିବାକୁ ହେବ । ସ୍ଥିର କରି ନେଲି ଯେ କେବଳ ପଢ଼ିବାରେ ସମୟଟା କଟାଇ ଦେବି । ତାହା ହିଁ କଲି । କିନ୍ତୁ ପଢ଼ିବି କଅଣ? ୧୯୩୦ ରୁ ଏ ପର୍ୟ୍ୟନ୍ତ ରାଜନୀତୀ, ଅର୍ଥନୀତୀ, ସାହିତ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ଉପରେ ବହୁ ସଂଖ୍ୟକ ବହି ପଢ଼ି ଗଲିଣି । ‘ସମାଜ’ ଅଫିସରେ ଥିଲାବେଳେ ବହୁସଂଖ୍ୟକ ଖବର କାଗଜ ପଢ଼ିଛି । ଏହା ପୂର୍ବରୁ ଯେତେଥର ଜେଲ୍‌ ଯାଇଛି ବହୁ ସମୟ ଧରି ପଢ଼ିଛି। ପୁଣି ଠିକ୍‌ ସେମିତି ପଢ଼ିବାରୁ ବିଶେଷ କିଛି ଆନନ୍ଦ ପାଉ ନ ଥାଏ । ଏଇ ସମୟରେ ଦି’ ତିନି ଦିନ ପାଇଁ ଜର ହେଲା । କାପ୍‌ଟେନ ଅନ୍ନଦା ପ୍ରସାଦ ସିହ୍ନା ଥାଆନ୍ତି ଗଞ୍ଜାମର ସିଭିଲ୍‌ ସର୍ଜନ ଓ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲର ସୁପରିଣ୍ଡେଣ୍ଡେଣ୍ଟ । ସେ କାଳରେ ସେହିଭଳି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଥିଲା । ମୋ ଜର କଥା ପଡ଼ୁପଡ଼ୁ ସେ କହିଲେ – ‘‘ଦେଖ ତୁମେମାନେ ନିଜ ଦେହର ଯତ୍ନ ନ ନେଳେ ଆମେ କିଛି କରି ପାରିବୁ ନାହିଁ ’’ । ମୋ ପାଟିରୁ ବାହାରି ପଡ଼ିଲା – ‘ମୁଁ ତ ଦେହ ବିଷୟରେ ବିଶେଷ କିଛି ଜାଣିନାହିଁ – କି ଯତ୍ନ ନେବି ?’ ସେ ତୁରନ୍ତ ଉତ୍ତର ଦେଲେ – ‘‘ ଦେହ ବିଷୟରେ ଭଲ କରି ଜାଣିବାରେ ଅସୁବିଧା କଅଣ ? ତୁମ ଭିତରେ ଅଛନ୍ତି ଡକ୍ଟର ଘନଶ୍ୟାମ ମହାନ୍ତି , ଡକ୍ଟର ବ୍ରଜନାଥ ମିଶ୍ର, ମେଡ଼ିକାଲର ଛାତ୍ର ରବି ଘୋଷ, ମୋତିଲାଲ ତ୍ରିପାଠୀ । ସେମାନେ ତୁମକୁ ପଢ଼ାଇ ଦେବେ । ମୁଁ ବହି ଯୋଗାଇ ଦେବି’’ ତାଙ୍କୁ ଅଶେଷ ଧନ୍ୟବାଦ ଦେଇ କହିଲି– ‘‘ ଆଜିଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରିବି । ଆପଣ ଖଣ୍ଡେ ଦି’ଖଣ୍ଡ ବହି ଦୟାକରି ପଠାଇ ଦିଅନ୍ତୁ । ’’ ସେହିଦିନ ଉପରବେଳା ସେ ଆନାଟମୀ ଓ ଫଜିଓଲଜୀ ଉପରେ ଦି’ଖଣ୍ଡ ବହି ପଠାଇଦେଲେ । ଡକ୍ଟର ମହାନ୍ତି ଓ ଡକ୍ଟର ମିଶ୍ର ହୋଇଗଲେ ମୋର ପ୍ରଥମ ଗୁରୁ । ରବି ଘୋଷ ଓ ମୋତିଲାଲ ତ୍ରିପାଠୀ ମଧ୍ୟ ପଢ଼ାଇ ଦେବା ପାଇଁ ଆଗ୍ରହୀ ଥାଆନ୍ତି । କ୍ରମେ କ୍ରମେ ଚାରିପାଞ୍ଚ ଜଣ ଜୁଟିଗଲୁ ସେମାନଙ୍କ ଛାତ୍ର ଭାବରେ ।

ଘନବାବୁ ଅତି ଭଲ ଲୋକ । ସେ ହେଉଛନ୍ତି ଗୋପବନ୍ଧୁ ଚୌଧୁରୀଙ୍କ ଭିଣୋଇ ଜଷ୍ଟିସ ଜଗନ୍ନାଥ ମହାନ୍ତିଙ୍କ ଦାଦିପୁଅ ଭାଇ । ସେ କାଳରେ ଏମ. ବି. ବି.ଏସ୍‌ । ସେକହିଲେ – ଘରକୁ ଚିଠି ଲେଖି ମୁଁ ହାଲିବଟନ୍‌ ଫିଜିଓଲଜୀ, ରାଇଟସ୍‌ ଆପ୍ଲାଏଡ଼ ଫିଜିଓଲଜୀ , ଗ୍ରେଜ ଆନାଟମୀ ବହି ମଗାଇଦେବି । ସେହି ତିନିଖଣ୍ଡ ବର୍ଷକ ଭିତରେ ପଢ଼ିଗଲେ ତୁମର ମାନବ ଶରୀର ବିଷୟରେ ଭଲଜ୍ଞାନ ହୋଇଯିବ । ପନ୍ଦର ଦିନ ଭିତରେ ସେ ତିନଖଣ୍ଡ ଯାକ ବହି ଆସିଗଲା । ସହବନ୍ଦୀ ରାଜେନ୍ଦ୍ର ପଣ୍ଡା (ସମ୍ବଲପୁର) କାହା ପାଖରୁ ଖଣ୍ଡେ ‘ ବେଡ୍‌ସାଇଡ୍‌ ମେଡ଼ିସିନ୍‌’ ବହି ମଗାଇ ଦେଲେ । କରୁଣାକର ପାଣିଗ୍ରାହୀ ତାଙ୍କ ଖର୍ଚ୍ଚରେ ସତୀଶଚନ୍ଦ୍ର ଦାଶଗୁପ୍ତାଙ୍କ ଳିଖିତ ‘ହୋମ୍‌ ଏଣ୍ଡ ଭିଲେଜ ଡ଼କ୍ଟର’ ବହି ଖଣ୍ଡିକ ଅଣାଇ ମୋତେ ଦେଇ ଦେଲେ । ଏହି ଆୟୋଜନ ବେଳେ ଗୋଟାଏ ଭଲ ଖବର ମିଳି ଯିବାରୁ ମୋ ମନଟା ନିଶ୍ଚିତ ହୋଇଗଲା । କଟକ ଜେଲରୁ ଜଣେ ନୂଆ ଅଟକବନ୍ଦୀ ଆସି ଖବର ଦେଲେ – ‘‘ ଶଶୀବାଳା କାନୁନ୍‌ଗୋଙ୍କୁ ଗିରଫ କରି ଆଣି କଟକ ଜେଲରେ ବାରନମ୍ବର ୱାର୍ଡ଼ରେ ରମାଦେବୀ ମାଳତୀ ଦେବୀଙ୍କ ସଙ୍ଗରେ ଅଟକବନ୍ଦୀ କରି ରଖାଗଲାଣି ।’’ ସେ ସତସଙ୍ଗରେ ଭଲରେ ରହିଗଲେ ଏଇ ଥିଲା ମୋର ସନ୍ତୋଷର କାରଣ। ଏଣିକି ଯେତେବର୍ଷ ଜେଲ୍‌ରେ ରହିଲେ ମଧ୍ୟ ଚିନ୍ତା ନାହିଁ ।

ୠଣ ପରିଶୋଧ, ବିନୋଦ କାନୁନଗୋ, ଜ୍ଞାନମଣ୍ଡଳ ଫାଉଣ୍ଡେସନ, ଭୁବନେଶ୍ୱର୨୦୦୩ ପୃଷ୍ଠା ୩୧୧-୩୧୪

ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମୀଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରି ଜେଲ୍‌ ଗଲେ

ତୁମେ ତ ସବୁ ଆଗରୁ ଜାଣିଛ ଆକାଶରେ ଉଡ଼ିବା ନିଶା ବିଜୁ ଅଜାଙ୍କୁ ପିଲାଦିନରୁ ଘାରିଥିଲା । ସେଦିନ ବାଲିଯାତ୍ରା ପଡ଼ିଆରେ ଓହ୍ଲାଇଥିବା ଉଡ଼ାଜାହାଜକୁ ସେ ଛୁଇଁବାକୁ ଗଲାବେଳେ ବ୍ରିଟିଶ ପୋଲିସଙ୍କ ଠାରୁ ମାଡ଼ ଖାଇ ସଂକଳ୍ପ କରିଥିଲେ ଯେ ସେ ଦିନେ ଉଡ଼ାଜାହାଜ ଚାଳକ ହେବେ । ସେ ରେଭେନସା କଲେଜରୁ ଆଇ. ଏସ୍‌ସି. ପାଶ୍‌ କରି ବି.ଏସ୍‌ସି. ପଢ଼ୁଥିବା ବେଳେ ବିମାନ ଚାଳନ ଶିକ୍ଷା କରିବା ପାଇଁ ପାଇଁ ମନ ବଳାଇ ବାପାଙ୍କୁ କହିଲେ । ତାଙ୍କ ବାପା ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ ପଟ୍ଟନାୟକ ମଧ୍ୟ ଚାହୁଁଥିଲେ ତାଙ୍କ ସାହସୀ ଓ ଉଚ୍ଚକାଂକ୍ଷୀ ପୁଅ ବିଜୁ ବିମାନ ଚାଳକ ହେଉ । କିନ୍ତୁ ଯାହା ପେନ୍‌ସନ୍‌ ପାଉଥା’ନ୍ତି, ସେହି ଅର୍ଥରେ ଘର ଚଳାଇ ବିମାନ ଚାଳନା ଶିକ୍ଷା ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ଖର୍ଚ୍ଚ ଯୋଗାଇବା ତାଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ସମ୍ଭବ ନଥିଲା । କିନ୍ତୁ ଆମ ଭାଗବତରେ ଅଛି - ‘‘ ଏମନ ଭାବିଥାଏ ଯାହା, କାଳ ପ୍ରାପତ ହୁଏ ତାହା ’’। ଭଗବାନଙ୍କ କୃପାରୁ ପାରଳା ମହାରାଜା ଶ୍ରୀ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଗଜପତିଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ରାଜ୍ୟର ଦେୱାନ ହେବାପାଇଁ ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କୁ ଆମନ୍ତ୍ରଣ କଲେ । ପାରଳା ମହାରାଜା ଶ୍ରୀ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଗଜପତିଙ୍କୁ ଜାଣିଛ ତ ? ଆମ ରାଜ୍ୟ ୧୯୩୬ ମସିହାରେ ଅପ୍ରେଲ ପହିଲା ତାରିଖରେ ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଦେଶ ରୂପେ ଗଠିତ ହେବା ପରେ ଶ୍ରୀ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଗଜପତି ଥିଲେ ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରଥମ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ । ସେତେବେଳେ ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ କୁହା ନ ଯାଇ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ କୁହାଯାଉଥିଲା ।
 

ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ ବାବୁ ଆମନ୍ତ୍ରଣକୁ ଗ୍ରହଣ କରି ଦେୱାନ ରୂପେ ଯୋଗଦେଲେ, ଆଉ ତାଙ୍କର ନୂତନ ନିଯୁକ୍ତିରୁ ଯେଉଁ ଦରମା ପାଇଲେ, ସେଥିରେ ପୁଅ ବିଜୁର ବିମାନଚାଳନା ଶିକ୍ଷା କରିବା ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ଅର୍ଥ ଯୋଗାଇବା ପାଇଁ ସମର୍ଥ ହେଲେ। ତୁମ ବିଜୁ ଅଜାଙ୍କର ଆନନ୍ଦ କହିଲେ ନ ସରେ । ସେ ବି.ଏସ୍‌ସି. ପଢ଼ା ଅଧାରୁ ଛାଡ଼ି ଦିଲ୍ଳୀର ଏରୋନଟିକାଲ ଟ୍ରେନିଂ ଇନଷ୍ଟିଚ୍ୟୁଟ ଅଫ୍‌ ଇଣ୍ଡିଆରେ ବିମାନ ଚାଳନା ଶିକ୍ଷା କଲେ । ଏହି ବିମାନ ଚାଳନା ଶିକ୍ଷା ପାଠ୍ୟକ୍ରମ ତିନିବର୍ଷର ଥିଲା । ବହୁ ଗୋରା ଲୋକଙ୍କ ମେଳରେ ସେ ବିମାନ ଶିକ୍ଷା କରୁଥିବା ବେଳେ ସଦାବେଳେ ନିଜର ଶ୍ରେଷ୍ଠତ୍ୱ ପ୍ରତିପାଦନ କରୁଥିଲା । ସେ ନିଜ ଦେଶର, ନିଜ ରାଜ୍ୟର, ନିଜ ଜାତିର ଟେକ ସବୁବେଳେ ରଖୁଥିଲେ । ନିଜର ଜନ୍ମଭୂମି କଳିଙ୍ଗର ଅପୂର୍ବ ବୀରତ୍ୱର ଗାଥା ନିଜର ସହପାଠୀମାନଙ୍କୁ କହି ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଚମକୃତ କରି ଦେଉଥିଲେ । ବନ୍ଧୁମାନେ ତାଙ୍କୁ ମଜାରେ ‘କଳିଙ୍ଗ ହିରୋ’ ବୋଲି କହୁଥିଲେ। ସେଦିନ ସାଙ୍ଗମାନେ ମଜାରେ ଯେଉଁ ‘କଳିଙ୍ଗ ହିରୋ’ ବୋଲି ତୁମ ବିଜୁଅଜାଙ୍କୁ କହୁଥିଲେ – ସେ ପ୍ରକୃତରେ ହୋଇଗଲେ ‘କଳିଙ୍ଗ ହିରୋ’ ବିଜୁଅଜା କୃତିତ୍ୱର ସହ ବିମାନ ଚାଳନା ଶିକ୍ଷା ସମାପ୍ତ କଲା ମାତ୍ରେ ତତକାଳୀନ ବ୍ରିଟଶ ସରକାରଙ୍କର ରୟାଲ ଏୟାର ଫୋର୍ସରେ ବୈମାନିକ ଭାବେ ଯୋଗଦେଲେ । ସେତେବେଳେ ଦ୍ୱିତିୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ। ସେ ରୟାଲ ଏୟାର ଫୋର୍ସରେ ବୈମାନିକ ଥାଇ ଏହି ଦ୍ୱିତିୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ ସମୟରେ ଅତି ଚତୁରତାର ସହ ବିମାନ ଚାଳନା କରି ମସ୍କୋ ଇତ୍ୟାଦି ସ୍ଥାନରେ ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଖାଦ୍ୟ ଯୋଗାଇ ପାରୁଥିଲେ ; ଯାହାକି ଗୋରା ବିମାନ ଚାଳକମାନେ କରିପାରୁ ନଥିଲେ। ସେହି ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ ସମୟରେ ବିଜୁଅଜା ଅତି ସାହସର ସହ ଜାପାନୀମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ବନ୍ଦୀ ହୋଇଥିବା କେତୋଟି ବ୍ରିଟିଶ ପରିବାରଙ୍କୁ ମକୁଳାଇ ଆଣିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ସେହି ଦୁଃସାହସିକ କାର୍ୟ୍ୟରେ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ପ୍ରୀତହୋଇ ତତ୍‌କାଳିନ ଭାଇସରୟ ୱେବଲଙ୍କ ପତ୍ନୀ ନିଜେ ତାଙ୍କୁ ମେଡ଼ାଲ ପିନ୍ଧାଇ ସମ୍ମାନିତ କରିଥିଲେ ।

ଏଣୁ ବ୍ରିଟିଶ ମାନେ ଆମ ଦେଶରୁ ଯିବାକୁ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଚାଲିଥାଏ ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନ । ଗାନ୍ଧୀଜୀଙ୍କ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ଓ ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯୋଗ ଦେଉଥା’ନ୍ତି ହଜାର ହଜାର ସଂଖ୍ୟାରେ ଯୁବକ ଯୁବତୀ। ସ୍ୱାଭିମାନୀ ଓ ସ୍ୱାଧୀନତାଚେତା ବିଜୁଅଜା ଚାହିଲେଁ ବୈମାନିକ ଚାକିରି ଛାଡ଼ି ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନରେ ସିଧା ସଳଖ ଯୋଗ ଦେବାକୁ । ଏହି ସମୟରେ ବ୍ରିଟଶ୍‌ ସରକାର ଗାନ୍ଧୀଜୀ ଓ ନେହେରୁଙ୍କ ସମେତ ବଡ଼ ବଡ଼ ନେତାଙ୍କୁ ବନ୍ଦୀ କରିଥାନ୍ତି । ଜୟପ୍ରକାଶ ନାରାୟଣ, ରାମ ମନୋହର ଲୋହିଆ, ଅଚ୍ୟୁତ ପଟ୍ଟବର୍ଦ୍ଧନ, ଅରୁଣ ଆସଫ ଅଲ୍ଲୀ ଆଉ ଆମ ଓଡ଼ିଶାର ସୁରେନ୍ଦ୍ରନାଥ ଦ୍ୱିବେଦୀ ଇତ୍ୟାଦି ବିପ୍ଳବୀ ନେତାମାନେ ଆତ୍ମଗୋପନ କରି ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଉଜ୍ଜୀବିତ କରି ରଖିଥାନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କର ଗୁପ୍ତ କେନ୍ଦ୍ର ଥାଏ – ବମ୍ବେ, କଲିକତା, ମାନ୍ଦ୍ରାଜ, ନୂଆଦିଲ୍ଲୀରେ । ଏହି ବିପ୍ଳବୀମାନେ ଯେଉଁ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଉଥିଲେ, ତାହା ପ୍ରତି କେନ୍ଦ୍ରରେ ପହଁଞ୍ଚିବା ଦରକାର । ଏହିସବୁ ମୁଖ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ରମାନଙ୍କରେ ବାର୍ତ୍ତା ପହଞ୍ଚିଗଲେ ସେଠୁ ଅନ୍ୟ କର୍ମୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦେଶସାରା ସମ୍ୱାଦ ବ୍ୟାପିଯାଏ । ପ୍ରତି କେନ୍ଦ୍ର ସହ ଯୋଗାଯାଗ କରିବା ବଡ଼ କଷ୍ଟକର ବ୍ୟାପାର ହୋଇ ପଡ଼ୁଥାଏ । ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ଏମାନଙ୍କ ଉପରେ ସତର୍କ ଦୃଷ୍ଟି ରଖିଥା’ନ୍ତି – ଖାଲି ସୁରାକ ପାଇଲେ ବନ୍ଦୀ କରୀ ଜେଲକୁ ପଠାଇ ଦେବେ । ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେତେକଙ୍କୁ ଜୀବିତ ବା ମୃତ୍ୟୁ ଅବସ୍ଥାରେ ଧରାଇଦେଲେ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ପୁରସ୍କାର ଘୋଷଣା କରିଥାନ୍ତି । ଅରୁଣା ଆସଫ ଅଲ୍ଲୀ ନାଁ ତ ଶୁଣିଥିବେ । ସେ ସ୍ୱାଧିନତାର ସୁବର୍ଣ୍ଣ ଜୟନ୍ତୀ ଅବସରରେ ମରଣୋତ୍ତର ଭାରତରତ୍ନ ସମ୍ମାନରେ ସମ୍ମାନିତ ହୋଇଛନ୍ତି । ଜଣେ ଯୁବତୀ ହିସାବରେ ସ୍ୱାଧିନତା ଆନ୍ଦୋଳନ ସମୟରେ ଯେଉଁ ସାହସ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ । ଅରୁଣା, ତାହା ବାସ୍ତବରେ ଗର୍ବର କଥା । ୧୯୪୨ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ୯ ତାରିଖରେ ଯେଉଁ ଭାରତ ଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନର ବମ୍ବେରେ ଶୁଭାରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା , ସେହିଦିନ ଗୋୱାଲିଆ ଟ୍ୟାଙ୍କ ପଡ଼ିଆରେ ତ୍ରିରଙ୍ଗା ପତାକା ଉଡ଼ାଇ ଦେଇ ବ୍ରିଟିଶ ପୋଲିସଙ୍କ ଆଖିରେ ଧୁଳି ଦେଇ ସେ ଅନ୍ତର୍ଦ୍ଧାନ ହୋଇ ଆତ୍ମଗୋପନ କଲେ ଏବଂ ସ୍ୱାଧିନତା ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଇନ୍ଧନ ଯୋଗାଇଲେ ।

ଏହି ବିପ୍ଳବୀମାନଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବାକୁ ଓ ବିପ୍ଳବ ଜାରି ରଖିବା ପାଇଁ ଜୟପ୍ରକାଶ ନାରାୟଣ ବିଜୁଅଜାଙ୍କୁ ପରାମର୍ଶ ଦେଇ କହିଲେ – ‘‘ ତୁମେ ବୈମାନିକ ଚାକିରି ନ ଛାଡ଼ି ଗୋପନରେ ବିପ୍ଳବୀମାନଙ୍କ ସହ ସମ୍ପର୍କ ରଖି ଆନ୍ଦଳୋନକୁ ବଞ୍ଚାଇ ରଖ । ଆମ ବିପ୍ଳବୀମାନଙ୍କୁ ଛଦ୍ମବେଶରେ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରୁ ଅନ୍ୟ ସ୍ଥାନକୁ ତୁମ ବିମାନରେ ନେବାକୁ ସାହାଯ୍ୟ କର।’’

ବିଜୁଅଜା ତ ସହଜେ ସାହସୀ ଓ ସ୍ୱାଭୀମାନୀ । ସେ ନିଜର ସମ୍ମତି ଜଣାଇ ଦେଲେ । ଆତ୍ମଗୋପନକାରୀ ବିପ୍ଳବୀ ନେତାମାନଙ୍କର ବାର୍ତ୍ତା ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ପହଁଞ୍ଚାଇ ଦେଲେ ଏବଂ ନିହାତି ଆବଶ୍ୟକ ବେଳେ ଜୟପ୍ରକାଶ ନାରାୟଣ, ଅରୁଣା ଆସଫ ଅଲ୍ଳୀ ଆାଦି ଆତ୍ମଗୋପନକାରୀ ନେତା ମାନଙ୍କୁ ଛଦ୍ମବେଶରେ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ତାଙ୍କ ବିମାନରେ ନେଇ ପହଞ୍ଚାଇ ଦେଲେ। ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନ ଜାରି ରହିଲା । ବେଳେବେଳେ ଏହି ଆତ୍ମଗୋପନକାରୀ ନେତାମାନଙ୍କୁ ନିଜର ଦିଲ୍ଳୀ ଓ କଟକ ବାସଗୃହରେ ମଧ୍ୟ ଆଶ୍ରୟ ଦେଉଥିଲେ ବିଜୁଅଜା । ପରେ ଏଇଥି ପାଇଁ ତାଙ୍କ ଘରକୁ କେତେକ ସାମ୍ବାଦିକ ‘ଫେରାରମାନଙ୍କର ଅମରାବତୀ’ ବୋଲି ନାମ ଦେଇଥିଲେ ।

ବ୍ରିଟିଶ ପରିବାରଗୁଡ଼ିକୁ ଦ୍ୱିତୀୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧବେଳେ ବିଜୁଅଜା ଯେପରି ଅପୂର୍ବ ସାହସର ସହ ସୁରକ୍ଷା ଦେଇଥିଲେ , ସେମିତି ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କୁ ଦେଶରୁ ତଡ଼ିବାକୁ ସେ ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମୀମାନଙ୍କୁ ସାହସର ସହ ନିଜର ଚାକିରି ଓ ଭବିଷ୍ୟତକୁ ବିପନ୍ନ କରି ସାହାଯ୍ୟ କରିଥିଲେ ।

ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କର ସତର୍କ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିଜୁଅଜା ବେଶୀଦିନ ଦୂରେଇ ରହିପାରିଲେ ନାହିଁ । ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ଗୋଇନ୍ଦା ଲଗାଇଦେଲେ । ଶେଷରେ ବିଜୁଅଜା ଧରା ପଡ଼ିଲେ । ଯେଉଁ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ଦ୍ୱିତୀୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ ବେଳେ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥିବାରୁ କୃତଜ୍ଞତା ଜଣାଇ ବିଜୁଅଜାଙ୍କୁ ପୁରସ୍କାର କରିଥିଲେ, ସେହି ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ବିଜୁଅଜା ଆତ୍ମଗୋପନକାରୀ ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମୀ ମାନଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥବାରୁ ତାଙ୍କୁ ବନ୍ଦୀ କରି ଜେଲକୁ ପଠାଇଦେଲେ । ଏହା ୧୯୪୩ ମସିହାର କଥା । ବିଜୁଅଜା ପ୍ରାୟ ଦୁଇ ବର୍ଷ ଜେଲରେ ରହି ୧୯୪୫ ମସିହାରେ ଖଲାସ ହେଲେ ।

ସାହସୀ ଓ ସ୍ୱାଭିମାନୀ ବିଜୁଅଜା, ନଟବର ଖୁଣ୍ଟିଆ, ୨୦୦୨

ଭାରତ ଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଓଡ଼ିଶା

ଭି. ସୀତାରାମୟା , ଘନଶ୍ୟାମ ପଟ୍ଟନାୟକ, ବିଶ୍ୱନାଥ ଦାସ, ହରିହର ଦାସ, ବଳରାମ ପଣ୍ଡା, ଶତ୍ରୁଘ୍ନ ବେହେରା, ବାଗା ଆପନ୍ନା, କେ. ସୀମାଦ୍ରି, ଗୋବିନ୍ଦ ପ୍ରଧାନ, କାମନା ପଣ୍ଡା, ବନମାଳୀ ମହାରଣା, ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲା କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ସଂପାଦକ ଗୋପାଳ ଚନ୍ଦ୍ର ଦାସ, ଆବର୍ତ୍ତୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀବାଈ, ଶୋଭାବତୀ ପଣ୍ଡା, ପି.ତାରାମ୍ମା, ଚମ୍ପା ଦେବୀ, ପ୍ରତାପ ଚନ୍ଦ୍ର ପଟ୍ଟନାୟକ, ଯୁଗଳ କିଶୋର ପାଣିଗ୍ରାହୀ, ଶ୍ୟାମସୁନ୍ଦର ପାତ୍ର, ନରସିଂହ ପଣ୍ଡା, ରାମମୋହନ ଜେନା, ସି.ଭେଙ୍କଟ ରାଓ, ଲକ୍ଷ୍ମୀ ନାରାୟଣ ପାଣିଗ୍ରାହୀ, ମାଗୁଣି ଦାସ ଓ ପରିଶେଷରେ ଗଞାମ ଜିଲ୍ଲାର ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମୀ ବିଜୁ ପଟ୍ଟନାୟକ ।

ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମରେ ବିଜୁ ପଟ୍ଟନାୟକ

ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମରେ ଓଡ଼ିଶାର ଅନ୍ୟତମ ଗର୍ବ ଓ ଗୌରବ ବିଜୁ ପଟ୍ଟନାୟକ ନାମରେ ପରିଚିତ ବିଜୟାନନ୍ଦ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କର ଭୁମିକା ଥିଲା ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ । ୧୯୧୬ ମସିହା ମାର୍ଚ୍ଚ ୧୬ ତାରିଖ ଦିନ ତାଙ୍କର ଜନ୍ମ । ବାପାଙ୍କ ନାମ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ନାରାୟଣ ପଟ୍ଟନାୟକ ଓ ମାତାଙ୍କ ନାମ ଆଶାଲତା ଦେବୀ । ଆଇ. ଏସ୍‌ସି. ପରୀକ୍ଷାରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହେବା ପରେ ସେ ତିନିବର୍ଷ ବିମାନ ଚାଳନା ଶିକ୍ଷାକରି ଭାରତୀୟ ସେନାବାହୀନୀରେ ଜଣେ ବିମାନଚାଳକ ଭାବେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । ବାଲ୍ୟକାଳରୁ ସେ ଥିଲେ ଦେଶପ୍ରେମୀ ଓ ସ୍ୱାଧିନଚେତା । ବିମାନଚାଳନାରେ ଦକ୍ଷତା ହାସଲକରି ସେ ସମସ୍ତଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷଣ କରିଥିଲେ । ୧୯୩୯ ମସିହାରେ ତାଙ୍କର ବିବାହ ହୋଇଥିଲା ଜ୍ଞାନ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ସହ ।

ଏହାଥିଲା ୧୯୪୨ ମସିହାରେ ଭାରତ ଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନ ସମୟର କଥା । ସମାଜବାଦୀ ଦଳର ଯୁବ ବିପ୍ଳବୀମାନେ ଇଂରେଜ ଶାସନ ବିରୋଧରେ ଗଣ – ସଂଗ୍ରାମ ଚଳାଇବା ପାଇଁ ଗୁପ୍ତ ସଂଗଠନ କରିଥାଆନ୍ତି । ସେତେବେଳେ ବିଜୁ ପଟ୍ଟନାୟକ ଥାଆନ୍ତି ଭାରତୀୟ ବିମାନବାହୀନୀର ଜଣେ ନିର୍ଭିକ, ଦକ୍ଷ ତଥା କୁଶଳ ବୈମାନିକ । ବିଜୁବାବୁ ସେହି ସମୟରେ ସମାଜବାଦୀ ଦଳର ପୁରୋଭାଗରେ ଥିବା ବିପ୍ଳବୀ ନେତା ଜୟପ୍ରକାଶ ନାରାୟଣ, ଅରୁଣା ଆସଫ ଅଲ୍ଲୀ, ରାମ ମେହୋନ ଲୋହିଆ, ଅଚ୍ୟୁତ ପଟ୍ଟବର୍ଦ୍ଧନ ପ୍ରମୁଖ ନେତାଙ୍କ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଥିଲା । ତାଙ୍କଠାରେ ସେମାନେ ଆବିଷ୍କାର କରିଥିଲେ ନିର୍ଭୀକତା, ଦେଶପ୍ରେମ ଓ ତ୍ୟାଗ ମନୋଭାବ । ତେଣୁ ଗଣ ସଂଗ୍ରାମ ଚଳାଇବା ପାଇଁ ସେମାନେ ତାଙ୍କର ସହାୟତା ଲୋଡ଼ିଥିଲେ । ଅକୁଣ୍ଠ ଚିତ୍ତରେ ସେମାନଙ୍କୁ ସବୁ ପ୍ରକାର ସହାୟତା ଦେବା ପାଇଁ ପ୍ରତିଶୃତି ଦେଇ ସେ ଦିଗରେ ସେହି ସବୁ ଗୁପ୍ତ ବିପ୍ଳବୀମାନଙ୍କୁ ଗଣ ସଂଗ୍ରାମ ଚଳାଇବା ଦିଗରେ ସହାୟତା ଦେବା ପାଇଁ ଅନ୍ୟ ବୈମାନିକ ମାନଙ୍କୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିପାରିଥିଲେ । ସାହସର ସହିତ ସେ ସରକାରୀ ବିମାନରେ ସେହି ନେତାମାନଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନକୁ ନେବା ଆଣିବା କରିଥିବାରୁ ସେମାନେ ଧରା ପଡ଼ି ନ ଥିଲେ । ଫଳରେ ଗଣ ସଂଗ୍ରାମର ବାର୍ତ୍ତା ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ସ୍ୱଳ୍ପ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଓ ଅନାୟାସରେ ପହଞ୍ଚି ପାରିଥିଲା । ମାତ୍ର ବେଶୀଦିନ ସେ ଇଂରେଜ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କର ନଜରରୁ ନିଜକୁ ଲୁଚାଇ ରଖିପାରି ନ ଥିଲେ । ଶେଷରେ ସେ କେନ୍ଦ୍ର ଗୋଇନ୍ଦା ପୋଲିସଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଧରାପଡ଼ିଥିଲେ । ଚାକିରିରୁ ତାଙ୍କୁ ବହିଷ୍କାର କରାଯାଇଥିଲା । ତାଙ୍କୁ ବନ୍ଦୀକରି ପ୍ରଥମେ ଦିଲ୍ଲୀରେ ଲାଲକିଲ୍ଲାରେ ରଖାଯାଇଥିଲା। ସେହି ସମୟରେ ତାଙ୍କଠାରୁ ଭିତିରି କଥା ଜାଣିବା ପାଇଁ ପୋଲିସ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ତାଙ୍କ ଉପରେ ଅମାନୁଷିକ ଅତ୍ୟାଚାର କରିଥିଲେ। ଅତ୍ୟାଚାର ସତ୍ତ୍ୱେ ସେ କୌଣସି ବିଷୟ ପ୍ରକାଶ ନ କରି ଅଦ୍ଭୁତପୂର୍ବ ଦେଶ ପ୍ରୀତିର ନିଦର୍ଶନ ଦେଇଥିଲେ । ପ୍ରକୃତ ପକ୍ଷେ ସେତେବେଳେ ଜଣାପଡ଼ୁଥିଲା ତାଙ୍କର ଦେଶପ୍ରେମ ସିନ୍ଧୁଭଳି ଗଭୀର ଓ ଗଙ୍ଗାଭଳି ନିର୍ମଳ । ଶେଷରେ ତାଙ୍କୁ ଦୁଇବର୍ଷ ଆଠମାସ କାରାବରଣ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲା । ଭାରତର ଶେଷ ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମର ତାଙ୍କର ଏହି ଦୁଃସାହସିକ କାର୍ୟ୍ୟ ଆମ ଦେଶର ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମରେ ତାଙ୍କୁ ଅମର କରି ରଖିଥିବ ।

ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ ସମ୍ୱନ୍ଧରେ ଏକ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ବିବରଣୀ

ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲାରେ ଭାରତଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନର ବର୍ଣ୍ଣନା ଶେଷ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ ଉପରେ ଏକ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ସୁଚନା ଦେବା ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବ ନାହିଁ । ବ୍ରହ୍ମପୁର ରେଳ ଷ୍ଟେସନର ଅନତିଦୂରରେ ଏକ ଅସ୍ଥାୟୀ ଜେଲ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥିଲା । ଓଡ଼ିଶାର ବିଭିନ୍ନ ଜିଲ୍ଲାରୁ କଂଗ୍ରେସ ନେତା ଓ କର୍ମୀ ମାନେ ଏହିଠାରେ ବନ୍ଦୀ ହୋଇ ରହିଥିଲେ । ସିକ୍ୟୁରିଟି ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କୁ ‘କ’ ଓ ‘ଖ’ ଦୁଇଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କୁ ଏକାଠି ରଖାଯାଇଥିଲା । ମାତ୍ର ଉଭୟ ଶ୍ରେଣୀର ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଖାଦ୍ୟପେୟର ସୁବିଧା ଥିଲା ସମାନ । ଅସ୍ଥାୟୀ ଘରଗୁଡ଼ିକ ଲମ୍ବ ଭାବରେ ଧାଡ଼ି ଧାଡ଼ି ହୋଇ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲମ୍ବାଘରକୁ ୱାର୍ଡ଼ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥିଲା । ପ୍ରତ୍ୟେକଟିର ଥିଲା ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ରନ୍ଧନ ଗୃହ । ୱାର୍ଡ଼ର ଆୟତନ ଅନୁଯାୟୀ ଗୋଟିଏ ୱାର୍ଡ଼ରେ ୫୦ ଜଣ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରାଜବନ୍ଦୀ ରହୁଥିଲେ । ସକାଳ ୫ ଟାରେ ସେଗୁଡ଼ିକ ଖୋଲାଯାଇ ରାତି ୯ ରେ ବନ୍ଦ କରାଯାଉଥିଲା । ରାଜବନ୍ଦୀମାନେ ନିଜ ନିଜ ଖାଦ୍ୟର ସୁବିଧା ପାଇଁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ମେସ୍‌ କରିଥିଲେ। ସେଗୁଡ଼ିକର ନାମକରଣ ମଧ୍ୟ କରିଥିଲେ । ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ‘ଗୋଆଚା’ , ‘ବିସଘସ’ , ‘ବୁରଜୁଆ’ , ନାମ ଥିଲା ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ । ବିଶ୍ୱନାଥ ଦାସ, ରାଧାନାଥ ରଥ, ମହମ୍ମଦ ହନିଫ, ନିଜ ହାତରେ ରୋଷେଇ କରି ଖାଉଥିଲେ ।

ଜଗନ୍ନାଥ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କଦ୍ୱାରା ଲିଖିତ‘ ଓଡ଼ିଶାର ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମ’ ପୁସ୍ତକରେ ବିଜୁ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ସମ୍ୱନ୍ଧରେ ଲିଖିତପୃଷ୍ଠା

ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଳବ

ବଳରାମ ମହାନ୍ତି

୧୯୪୨ ଅଗଷ୍ଟ ୯ ତାରିଖରେ ଗୟଭାରତ ଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମର ନେତାମାନେ ଗୋଟି ଗୋଟି ହୋଇ ଗିରଫ ହୋଇଗଲେ । ସେଦିନ ବିନୋଦବାବୁ ଥିଲେ ତାଙ୍କ ଗାଁ ମଲ୍ଲିପୁର ଠାରେ । ବିପ୍ଳବୀ ଜନନାୟକ ନବକୃଷ୍ଣ ଚୌଧୁରୀଙ୍କ ଠାରୁ ଖଣ୍ଡିଏ ଲେଖାନେଇ ଦୁଇଜଣ ଯୁବକ ତାଙ୍କ ପାଖରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । ସେଥିରେ ଲେଖାଥିଲା ‘‘ଆମେ ତ ସବୁଗଲୁ ତୁ ମଧ୍ୟ ଶୀଘ୍ର ଯିବୁ । ତା’ ପୂର୍ବରୁ ଗୋଟିଏ କାମ ଶୀଘ୍ର କରିଦେ । ଲୋକେ ଏଣିକି ତାଙ୍କ ନେତାହୋଇ ଶେଷ ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମକୁ ସଫଳ କରିବା ପାଇଁ ଯାହା ପାରିବେ କରିଯିବେ । ଅତ୍ୟାଚାରୀ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନର ବହୁ ପ୍ରତୀକକୁ ଧ୍ୱଂସ କରି ଦିଆଯାଉ । ଯୁଦ୍ଧ ଉଦ୍ୟମରେ ବାଧା ଦେଲାଭଳି ସବୁ ପନ୍ଥା ଗ୍ରହଣ କରାଯାଉ । ଖଣ୍ଡେ ଲିଥୋ ମେସିନ୍‌ ଯୋଗାଡ଼ କରି କେତେ ଲକ୍ଷ ପ୍ରଚାର ପତ୍ର ଛାପି ଚାରିଆଡ଼େ ବଣ୍ଟାଇଦେ । ଯାହାସମ୍ଭବ କରିବୁ । ମୋର ଦୁଃଖ ରହିଗଲା ଯେ ହଠାତ ଗିରଫ ହୋଇଗଲି । ନିଜେ କିଛି କରିପାରିଲି ନାହିଁ । ଓଡ଼ିଶାରେ ଆଉ କିଏ କେଉଁଠି କ’ଣ କଲେଣି ମୋତେ ଜଣାନାହିଁ ।

ତାଙ୍କ ଗାଁ ଘର ଗୋପନରେ ଲିଥୋ ମେସିନଟିଏ ଯୋଗାଡ଼ କରି ରଖାଯାଇ ଲିଫ୍‌ଲେଟ୍‌ ଛାପାହୋଇଗଲା । ନବ ବାବୁଙ୍କ ଠାରୁ ଚିଠି ଘେନି ଆସିଥିବା ସେହି ଦୁଇଜଣ ଯୁବକ ତାଙ୍କ ସହଧର୍ମୀଣୀ ଶ୍ରୀମତୀ ଶଶୀବାଳା ଓ ତାଙ୍କର ଧୂର୍ତ୍ତ ବୁଦ୍ଧି ଯୋଗୁଁ ଏହା ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିଲା । ଲିଫଲେଟ ସିନା ଛାପା ହେଲା ମାତ୍ର ବଣ୍ଟାହେବ କେମିତି ? ବିନୋଦବାବୁ କଟକ ଯାଇ ‘ସମାଜ ’ ସଂପାଦକ ପଣ୍ଡିତ ଲିଙ୍ଗରାଜ ମିଶ୍ରଙ୍କ ସହିତ ପରାମର୍ଶ କଲେ । ପଣ୍ଡିତ ଲିଙ୍ଗରାଜ ମିଶ୍ର ଗୋଟିଏ ବୁଦ୍ଧି ବାହାର କଲେ । ବିନୋଦ ବାବୁ ‘ସମାଜ’ ରୁ ଭ୍ରାମ୍ୟମାଣ ସଂବାଦଦାତା ବୋଲି ଜଣାଇଦିଆଗଲା । ଓଡ଼ିଶାର ଚାରିଆଡ଼େ ଭାରତ ଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନ ବେଳେ କଅଣ କେଉଁଠି ହେଉଛି ତାହା ସଂଗ୍ରହ କରି ସମାଜକୁ ପଠାଇବେ । ତେଣୁ ସେ ଓଡ଼ିଶାର ଚାରିଆଡ଼େ ବୁଲିଲେ ଏବଂ ସେହି ପ୍ରଚାରପତ୍ର ଗୁଡ଼ିକ ବାଣ୍ଟିଦେଲେ । ସେତେବେଳେ ସେ ତାଙ୍କର ପୁରୁଣା କର୍ମକ୍ଷେତ୍ର ବରୀକୁ ଯାଇଥିଲେ । ସେହି ଅଞ୍ଚଳରେ ବହୁ ଲୋକ ‘କର ବା ମର’ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ସଫଳ କରିବା ପାଇଁ ବାହାରି ପଡ଼ିଲେ । ମାତ୍ର ସେ ବେଶୀଦିନ ବାହାରେ ରହିପାରିଲେ ନାହିଁ । ୧୯୪୨ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୨୮ ତାରିଖ ଦିନ ତାଙ୍କ ଘରୁ ତାଙ୍କୁ ଗିରଫ କରି ନିଆଗଲା । ଘରୁ ବିଦାୟ ନେଲାବେଳେ ତାଙ୍କ ସହଧର୍ମୀଣୀ ପଚାରିଲେ – ‘‘ ମୁଁ କ’ଣ କରିବ ? ମୋର ଇଚ୍ଛା ମୁଁ ମଧ୍ୟ ନିଆଁକୁ ଡ଼େଇଁବି ? ସେ ଉତ୍ତର ଦେଲେ – ତାହା କରିପାରିଲେ ଭଲ ହେବ ।’’ ଯାହାହେଉ ତାଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ କୌଣସି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ପ୍ରମାଣ ନଥିବାରୁ ବିନୋଦବାବୁ ଅଟକବନ୍ଦୀ ଭାବରେ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲରେ ରହିଲେ । ତାଙ୍କ ସହଧର୍ମିଣୀ ପରେ ଗିରଫ ହେଲେ ।

ତାଙ୍କ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟର ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାର

୧୯୪୨ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ମାସଠାରୁ ସେ ୪୦୦ ଅଟକବନ୍ଦୀଙ୍କ ସହିତ ବ୍ରହ୍ମପୁର କେନ୍ଦ୍ର ଜେଲରେ ରହିଲେ । କେବଳ ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବଙ୍କ ଛଡ଼ା ସବୁ ବଡ଼ ବଡ଼ ନେତା ଏହି ଜେଲରେ ଥିଲେ । ସେ ଧରି ନେଇଥିଲେ ଯେ, ଅନ୍ତତଃ ପାଞ୍ଚବର୍ଷ ଜେଲରେ ରହିବାକୁ ହେବ । ସେତେବେଳକୁ ବ୍ରିଟିଶ ମିତ୍ର ରାଷ୍ଟ୍ରଗୋଷ୍ଠୀ ଯୁଦ୍ଧରେ ଜୟ କରିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କଲେଣି । ହିଟଲର୍‌ ୠଷ ଉପରେ ଆକ୍ରମଣ କରିବା ଫଳରେ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇଯାଇଥିଲା । ପଶ୍ଚିମ ଓ ପୂର୍ବପଟେ ଶତ୍ରୁ ପରିବେଷ୍ଟିତ ହୋଇ ଜର୍ମାନୀ ଦବିଯାଉଥିଲା । ଅନୁମାନ କରାଯାଉଥାଏ ଯେ, ବ୍ରିଟେନ୍‌ ବିଜୟୀ ହେଲାପରେ ଭାରତବାସୀଙ୍କୁ କ୍ଷମା ଦେବେନାହିଁ ବରଂ ଅଧିକ ଦମନମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବ । ମାତ୍ର ସେତେବେଳେ ସେ ସ୍ଥିର କରିନେଲେ ଯେ, ଜେଲ ଭିତରେ ପଢ଼ାପଡ଼ି କରିବେ ଏବଂ ବାହାରକୁ ଗଲେ ବହି ଲେଖିବେ । ସମାଜ ଅଫିସରେ କାର୍ଯ୍ୟ କଲାବେଳେ, ପାଟନା ଜେଲରେ ଥିଲାବେଳେ, ତଥା ବରୀ କର୍ମକ୍ଷେତ୍ରରେ ଥିଲାବେଳେ ସେ ରାଜନୀତୀ, ଅର୍ଥନିତୀ, ବିଭିନ୍ନ ଦେଶର ମୁକ୍ତି ସଂଗ୍ରାମ ଏବଂ ଓଡ଼ିଆଭାଷାରେ ଲିଖିତ କାବ୍ୟ କବିତା, ଉପନ୍ୟାସ ଓ ଇତିହାସ ବହି ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାର ସୁବିଧା ପାଇଥିଲେ , ତେଣୁ ସେସବୁ ବିଷୟରେ ପୁଣି ନ ପଡ଼ି ବିଜ୍ଞାନ ବିଷୟରେ ପଡ଼ିବେ ବୋଲି ମନସ୍ଥ କଲେ । ସେତେବେଳେ ହାଇସ୍କୁଲ ମାନଙ୍କରେ ମଧ୍ୟବିଜ୍ଞାନ ବିଷୟରେ କୌଣସି ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକ ନ ଥିଲା । କେବଳ କଲେଜମାନଙ୍କରେ ବିଜ୍ଞାନ ପଢ଼ାହେଉଥିଲା । ବିନୋଦବାବୁ ହାଇସ୍କୁଲ ଦଶମ ଶ୍ରେଣୀରୁ ପଢ଼ାଛାଡ଼ିଥିଲେ, ତେଣୁ ସେ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ ଦ୍ୱାରକୁ ମାଡ଼ିନଥିଲେ । ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ ହେଲା ତାଙ୍କର ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟର ପ୍ରବେଶଦ୍ୱାର । କଲେଜ ପରି ସେ ସେଠାରେ ବିଜ୍ଞାନ ପାଠ୍ୟ ପୁସ୍ତକ ପଡ଼ିଲେ ।

ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ ଭିତରେ ପ୍ରଥମେ ସେ ଶରୀରତତ୍ତ୍ୱ ବିଷୟରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥଲେ । ଜେଲ ଡ଼ାକ୍ତର ପ୍ରଥମେ ଶରୀରତତ୍ତ୍ୱ ବିଷୟରେ କେତେଖଣ୍ଡି ପୁସ୍ତକ ତାଙ୍କୁ ଦେଲେ ଏବଂ ଜେଲ ଭିତରେ ତାଙ୍କ ସାଙ୍କରେ ଥିବା ଡାକ୍ତରମାନଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ଏହି ପୁସ୍ତକଗୁଡ଼ିକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ପାଇଁ ପରାମର୍ଶ ଦେଇଥିଲେ । ସେତେବେଳେ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲରେ ଡାକ୍ତର ଘନଶ୍ୟାମ ମହାନ୍ତି , ଡାକ୍ତର ବ୍ରଜନାଥ ମିଶ୍ର, ଡାଃକ୍ତର ଘନଶ୍ୟାମ ପାଣିଗ୍ରାହୀ, ଡାକ୍ତର ରବି ଘୋଷ ଓ ଡାଃ. ମୋତିଲାଲ ତ୍ରିପାଠୀ ପ୍ରମୁଖ ୫ ଜଣ ବଶିଷ୍ଟ ଓ ଅଭିଜ୍ଞ ଡାକ୍ତର ଥିଲେ। ଶରୀରତତ୍ତ୍ୱ ଓ ଚିକିତ୍ସା ବିଦ୍ୟା ବିଷୟରେ ଆଉ କେତେଖଣ୍ଡି ପୁସ୍ତକ ବାହାରୁ ମଗାଇ ସେ ବିଧିବଦ୍ଧ ଭାବରେ ପଢ଼ା ଆରମ୍ଭ କରିଦେଇଥିଲେ । ତାଙ୍କ ଦେଖା ଦେଖି ଅନ୍ୟ କେତକ ରାଜବନ୍ଦୀ ଶରୀରତତ୍ତ୍ୱ ଓ ଚିକିତ୍ସା ବିଷୟରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ପାଇଁ ଆଗ୍ରହୀ ପ୍ରକାଶ କଲେ । ଏହିପରି ଆଗ୍ରହୀ ରାଜବନ୍ଦୀଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ହୋଇଗଲା - ୧୫ । ବିଧିବଦ୍ଧ ଭାବରେ ଜେଲ ଭିତରେ କ୍ଲାସ କରି ପଢ଼ାଇଲେ ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମୀ ସୁଧୀର ଘୋଷ । ସେ ମେଡ଼ିକାଲ କଲେଜ ଛାଡ଼ି ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । ପରେ ସେ ତାଙ୍କର ଆତ୍ମୀୟ ବିଶିଷ୍ଟ ଡାକ୍ତର ମାନଙ୍କଠାରୁ ଶରୀରତତ୍ତ୍ୱ ଓ ଚିକିତ୍ସା ଶାସ୍ତ୍ର ବିଷୟରେ ଅଧିକ ଜ୍ଞାନ ହାସଲ କରିଥିଲେ ଓ ଜେଲ ଭିତରେ ଥିଲାବେଳେ ଜେଲ ଡାକ୍ତରଖାନା ଦାୟିତ୍ୱରେ ରହି ଚିକିତ୍ସା ବିଷୟରେ ଅଧିକ ବାସ୍ତବ ଜ୍ଞାନ ହାସଲ କରିଥିଲେ, ତେଣୁ ସେ ତାତ୍ତ୍ୱିକ ଓ ବାସ୍ତବ ଶିକ୍ଷା ଦେଇପାରିଥିଲେ ।

ଜେଲ ଭିତରେ ଶରୀରତତ୍ତ୍ୱ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିନୋଦବାବୁ ତଥା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ରାଜବନ୍ଦୀମାନେ ପୁସ୍ତକଗତ ପ୍ରଥାମିକ ଜ୍ଞାନ ହାସଲ କରିଥିଲେ; ମାତ୍ର ବାସ୍ତବ ତାଲିମ ପାଇଁ କୌଣସି ସୁବିଧାନଥିଲା , ତେଣୁ ରାଜବନ୍ଦୀମାନଙ୍କ ଅନୁରୋଧକ୍ରମେ ଜେଲ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ଗୋଟିଏ ଛେଳିକୁ ହାଣି ସେମାନଙ୍କୁ ଦେଇଥିଲେ । ସେମାନେ ସେହି ଛେଳିର ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗପ୍ରତ୍ୟଙ୍ଗକୁ ଟିକ୍ ଟିକ୍‌ କରି କାଟି ସେ ସଂବନ୍ଧରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜ୍ଞାନ ହାସଲ କଲେ, ତେଣୁ ତାଙ୍କର ଡାକ୍ତରୀ ଶିକ୍ଷା ଅଧିକ ଫଳପ୍ରଦ ହୋଇଥିଲା । ଅଙ୍ଗପ୍ରତ୍ୟଙ୍ଗର ପ୍ରକୃତ ଆକାର ପ୍ରକାର, କେଉଁ ଅଂଶ କିପରି ଖଞ୍ଜାଯାଇଛି ତାହା ସେମାନେ ଦେଖିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇଥିଲେ। ବହିପତ୍ର ସହିତ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ମିଳାଇ ଦେଖିଥିଲେ । ହୃତପିଣ୍ଡ ଭିତରେ ଥିବା ବିଭିନ୍ନ କୋଠରୀ, ଶ୍ୱାସନଳୀ ଓ ଫୁସଫୁସର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶ ଦେଖିବାରୁ ତା’ ଭିତରେ କେମିତି କାମ ହେଉଛି ସେ ବିଷୟରେ ତାଙ୍କର ଅଧିକ ଧାରଣା ହୋଇଥିଲା । ବାସ୍ତବ ଶିକ୍ଷା ସହିତ ଶରୀରତତ୍ତ୍ୱ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଲିଖିତ ପୁସ୍ତକରେ ଭାଷା ବୁଝିଗଲା ପରେ ଏହା ତାଙ୍କୁ ଉପନ୍ୟାସ ପଡ଼ିବା ଭଳି ଲାଗିଲା । ସେଥିପାଇଁ ପରେ ସେ ଶରୀରତତ୍ତ୍ୱ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜ୍ଞାନମଣ୍ଡଳରେ ଯେଉଁସବୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପ୍ରବନ୍ଧ ଲେଖିଲେ ଏବଂ ପିଲାଙ୍କ ପାଇଁ କେତେଖଣ୍ଡି ପୁସ୍ତକ ଲେଖିଲେ ତାହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଲୋକପ୍ରିୟ ହେଲା । ସେଥିରୁ କେତୋଟି ଟେଲିଭିଜନ୍‌ରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଚାରିତ ହୋଇଛି । ରକ୍ତ ଚାଳନା, ଜୀବକୋଷ, ହଜମ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ଯକୃତ , ମାଂସପେଶୀ , ଅସ୍ଥି ଓ ମସ୍ତିଷ୍କ ଉପରେ ଗଳ୍ପ ଆକାରରେ ସେ ଯେଉଁ ପୁସ୍ତକ ଗୁଡ଼ିକ ଲେଖିଛନ୍ତି, ସେଗୁଡ଼ିକ ତଥ୍ୟଭିତ୍ତିକ ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସୁଖପାଠ୍ୟ ହୋଇପାରିଛି ।

ଶରୀରତତ୍ତ୍ୱ ଓ ଚିକିତ୍ସା ବିଦ୍ୟା ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସେ ଏଠାରେ ରସାୟନ ଓ ପଦାର୍ଥ ବିଜ୍ଞାନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାନ ହାସଲ କରିଥିଲେ । ସହବନ୍ଦୀ ଡ଼ାକ୍ତର ବ୍ରଜନାଥ ମିଶ୍ରଙ୍କ ଠାରୁ ସେ କବିରାଜ ଶାସ୍ତ୍ର ବିଷୟରେ କିଛି ଶିକ୍ଷା କରିଥିଲେ । ଡାକ୍ତର ମିଶ୍ର ଏଲୋପାଥିକ ଡାକ୍ତର ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଜଣେ ଡିଗ୍ରୀଧାରୀ କବିରାଜ । ତାଙ୍କଠାରୁ ସେ ଜାଣିଲେ ଯେ, ଆୟୁର୍ବେଦ ଚିକିତ୍ସା ପଦ୍ଧତି ଭାରତବର୍ଷରେ ବହୁ ଅତୀତ କାଳରୁ ଉଚ୍ଚକୋଟୀର । ସେ ସବୁଥିରେ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଚିକିତ୍ସାର ବର୍ଣ୍ଣନା ରହିଛି । ଆୟୁର୍ବେଦ ଚିକିତ୍ସାରେ ବହୁ ଅସାଧ୍ୟ ରୋଗୀ ଆରୋଗ୍ୟ ଲାଭ କରୁଛନ୍ତି । ଆୟୁର୍ବେଦ ଚିକିତ୍ସାକୁ ଭିତ୍ତିକରି ସେଥିରେ ଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଣକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରି ବହୁ ସଂଖ୍ୟକ ଡାକ୍ତରୀ ଔଷଧ ତିଆରି ହେଉଛି । ଯେଉଁମାନେ ଗାଁ ଗହଳରେ ଲୋକଙ୍କ ଭିତରେ କାମ କରିବେ ସେମାନେ ସବୁ ରୋଗଚିକିତ୍ସା ପାଇଁ ଡାକ୍ତରୀ ଔଷଧ ପାଇବେ ନାହିଁ । ଚେର ମୂଳ, ମଲମ ଘରତିଆରି ବା କବିରାଜଙ୍କ ତିଆରି ଔଷଧ ସଂବନ୍ଧରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ କର୍ମୀଙ୍କର କିଛି କିଛି ଧାରଣା ରହିବା ଉଚିତ; ତେଣୁ ଡାକ୍ତରୀ ବହି ପଡ଼ିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ କବିରାଜ ଚିକିତ୍ସା ସଂବନ୍ଧୀୟ ବହି ପଡ଼ିବା ପାଇଁ ପରାମର୍ଶ ଦେଇଥିଲେ । ଡାକ୍ତର ମିଶ୍ରଙ୍କ ଛଡ଼ା ସେଠାରେ ଥିବା ଅନ୍ୟତମ ଡାକ୍ତର ଘନଶ୍ୟାମ ପାଣିଗ୍ରାହୀ ମଧ୍ୟ ବାହାରୁ ମଗାଯାଇଥିବା ଆୟୁର୍ବେଦ ଶାସ୍ତ୍ର ତାଙ୍କୁ ପଢ଼େଇ ଦେଇଥିଲେ । ଏହିପରି ୧୯୪୨ ଠାରୁ ୧୯୪୪ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ଜେଲରେ ଥିବା ସମୟରେ ଡାକ୍ତରୀ ଓ କବିରାଜି ବହି ପ୍ରତିଦିନ ଘଣ୍ଟା ଘଣ୍ଟା ଧରି ପଢ଼ୁଥିଲେ ।

କେତେକ ଚିକିତ୍ସାଶାସ୍ତ୍ର ଅଧ୍ୟୟନ କରି ଶରୀରତତ୍ତ୍ୱ ଓ ଚିକିତ୍ସା ସଂବନ୍ଧରେ ପ୍ରଥମିକ ଜ୍ଞାନ ହାସଲ କରିବା ପରେ ବିଖ୍ୟାତ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଓ ବିଶିଷ୍ଟ ଗାନ୍ଧିବାଦୀ ନେତା ସତୀଶ ଦାସ ଗୁପ୍ତାଙ୍କ ପ୍ରଣୀତ ‘ଭିଲେଜ ଏଣ୍ଡ ହୋମ ଡାକ୍ତର ପୁସ୍ତକଟି ଅଧ୍ୟୟନ କରିସାରିଲାପରେ ଡାକ୍ତର ବିଦ୍ୟା ବୁଝିପାରିବେ ବୋଲି ତାଙ୍କର ସାହସ ହୋଇଥିଲା । ବୈଜ୍ଞାନିକ ସତୀଶ ବାବୁ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଅନୁରୋଧକ୍ରମେ ଏହି ପୁସ୍ତକଟି ପ୍ରଣୟନ କରିଥିଲେ । ସେ ଜଣେ ବିଖ୍ୟାତ ରସାୟନବିତ୍‌ ଏବଂ ଭାରତ ବିଖ୍ୟାତ ବେଙ୍ଗଲ କେମିକାଲ ଅନୁଷ୍ଠାନର ଅନ୍ୟତମ ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ଥିଲେ । ସେ ଡାକ୍ତର ନ ଥିଲେ ତେଣୁ ଶରୀରତତ୍ତ୍ୱ ଓ ଚିକିତ୍ସା ବିଜ୍ଞାନ ସଂବନ୍ଧୀୟ ଆବଶ୍ୟକ ପୁସ୍ତକମାନ ଅଧ୍ୟୟନ କଲେ ଓ ବିଭିନ୍ନ ଡ଼ାକ୍ତରଖାନାକୁ ଯାଇ ହଜାର ହଜାର ରୋଗୀଙ୍କ କାର୍ଡ଼ ଓ ପ୍ରେସିକ୍ରିପସନ ଦେ୍ଖି କେଉଁ ରୋଗ ପାଇଁ କି ଅବସ୍ଥାରେ କି ଔଷଧ ଦିଆଯାଉଛି ସେ ସଂବନ୍ଧରେ ଧାରଣା କଲେ । ତ’ପରେ ଯାଇ ଉପୋରକ୍ତ ପୁସ୍ତକ ପ୍ରଣୟନ କରିଥିଲେ । ଏହି ପୁସ୍ତକା ମୁଖବନ୍ଧରେ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ ଲେଖିଛନ୍ତି ଯେ , ଏତେ ଯତ୍ନରେ ଏତେ ଶ୍ରଦ୍ଧାର ସହିତ ସତୀଶ ବାବୁ ଯାହାସବୁ ଲଖିଛନ୍ତି ତାହା ପାଠକମାନଙ୍କ ପାଖରେ ପହଞ୍ଚିବା ଦରକାର । ଇଂରେଜ ଜାଣିଥିବା ପ୍ରତ୍ୟେକ କର୍ମୀ ଏହି ବହିଟିକୁ ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ପଢ଼ିବା ଉଚିତ । କର୍ମୀମାନେ ଲୋକ ରୋଗଗ୍ରସ୍ତ ହୋଇଥିବା ଅବସ୍ଥାରେ ତାଙ୍କ ପାଖରେ ଠିଆହୋଇ ସାହାଯ୍ୟ କଲେ ; ତାଙ୍କଠାରୁ ଆର୍ଶୀବାଦ ଲାଭ କରିବେ । ସତୀଶ ଦାସ ଗୁପ୍ତଙ୍କ ପ୍ରଣିତ ପୁସ୍ତକରେ ରୋଗଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଣ୍ଣନା ସରଳଭାଷାରେ ଲେଖାଯାଇଥିଲା ଏବଂତା’ର ପ୍ରତିକାର ବିଷୟରେ ସୂଚନାଥିଲା, ଡାକ୍ତରୀ ଔଷଧ ସାଙ୍ଗକୁ ଆୟୁର୍ବେଦିୟ ବା ଦେଶୀ ଔଷଧମାନ ଉଲ୍ଲେଖ ଥିଲା । ଶସ୍ତାରେ କେମିତି ଔଷଧ ତିଆରି କରିହେବ ତାହା ଗୋଟିଏ ଅଧ୍ୟାୟରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଥିଲା ।

ଡାକ୍ତରୀ ଓ କବିରାଜ ବହିସବୁ ପଡ଼ିଲାବେଳେ ସେ ରୋଗଚିକିତ୍ସା ବିଷୟରେ ପଚାରି ବୁଝନ୍ତି । ରୋଗର ଚିକିତ୍ସାବେଳେ ଡାକ୍ତର ମାନେ ଯେଉଁ ପ୍ରେସକ୍ରିପ୍‌ସନ ଲେଖନ୍ତି ; ସେଗୁଡ଼ିକ ସେ ଟିପିକରି ରଖନ୍ତି । ସେ ଭାବିଥିଲେ ଯେ, ଜେଲ ବାହାରକୁ ଯାଇ କାମ କଲାବେଳେ ଏଗୁଡ଼ିକ ରୋଗ ଆରେଗ୍ୟ କରିବାର ସାହାଯ୍ୟ କରିବ । ଜେଲରୁ ଖଲାସ ହେବାପରେ ସେ ଶରୀରତତ୍ତ୍ୱ ଓ ରୋଗ ସଂବନ୍ଧରେ ସଂବାଦପତ୍ରରେ ପ୍ରବନ୍ଧମାନ ଲେଖିଥିଲେ ଓ ଏ ସଂବନ୍ଧରେ ପିଲାଙ୍କ ପାଇଁ ବହି ଲେଖିଲେ, ମାତ୍ର ରୋଗର ଆରୋଗ୍ୟ ପାଇଁ କୌଣସି ଔଷଧ ସେବନ କରିବା ପାଇଁ ସେ କେବେହେଲେ କାହାରିକୁ ପରାମର୍ଶ ଦିଅନ୍ତି ନାହିଁ । ଡାକ୍ତରୀ ବିଦ୍ୟା ବିଷୟରେ ସେ ଯେତେବେଳେ ଗଭୀରଭାବେ ଅଧ୍ୟୟନ କଲେ ସେତେବେଳେ ସେ ଜାଣିଲେ ଯେ, ସାଧାରଣ ଳୋକେ ସେ ବିଷୟରେ ଯେତେ ପଡ଼ିଥିଳେ ମଧ୍ୟ ନିଜେ ରୋଗ ଚିକିତ୍ସା କରିବା ଉଚିତ୍‌ ନୁହେଁ । ମନୁଷ୍ୟ ଶରୀର ଅତି ଜଟିଳ ଓ ସୂକ୍ଷ୍ମ । ସେ ବିଷୟରେ ଧାରଣା କରିବା ମନୁଷ୍ୟଶକ୍ତି ବାହାରର କଥା।

ମନୁଷ୍ୟର ଗୋଟିଏ ଅଙ୍ଗରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଗଲେ ଡାକ୍ତରମାନେ ମଧ୍ୟ ସଠିକ୍‌ ଭାବରେ ତା’ର କାରଣ ଜାଣିପାରୁ ନାହାନ୍ତି । କାହା ଦେହରେ କେଉଁ ଔଷଧ ଯାଏ ବା ନ ଯାଏ ତାହା ଜାଣିବା ମଧ୍ୟ କଷ୍ଟକର କଥା । ତେଣୁ ସେ ମନସ୍ଥ କରିଥିଲେ ଯେ, କାହାରିକୁ କୌଣସି ଔଷଧ ଖରଇବାକୁ ପରାମର୍ଶ ଦେବେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଯେଉଁ ସବୁ ଔଷଧ ପ୍ରେସକ୍ରିପ୍‌ସନ ସେ ଟିପି ରଖିଥିଲେ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ପୋଡ଼ି ପକାଇଥିଲେ । ତାଙ୍କ ସହିତ ଜେଲଖାନା ଭିତରେ ଯେଉଁ ରାଜନୈତିକ କର୍ମୀମାନେ ଶରୀରତତ୍ତ୍ୱ ଓ ଡାକ୍ତରୀ ବିଦ୍ୟା ପଡ଼ିଥିଲେ ସେମାନେ ବାହାରକୁ ଆସି ରାଜନୈତିକ କାମ ସହିତ ରୋଗ ଚିକିତ୍ସା କରି ଅର୍ଥୋପାର୍ଜନ କଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ତାହା କଲେ ନାହିଁ । ତାଙ୍କର ରୋଗହେଲେ ସେ ଡାକ୍ତରଙ୍କ ପରାମର୍ଶ କରୁଥିଲେ ।

ବିନୋଦବାବୁ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ ଭିତରେ ରହିଥିବା ୪୦୦ ଜଣ ରାଜନୈତିକ ବନ୍ଦୀଙ୍କ ଭିତରୁ ପ୍ରାୟ ୩୦୦ ଜଣ ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମୀଙ୍କ ଠାରୁ ସେମାନଙ୍କ ଜୀବନୀ ତଥା ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମରେ ସେମାନଙ୍କର ଅବଦାନ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରି ଆଣିଥିଲେ ।ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ ଭିତରେ ତିନି ଶ୍ରେଣୀର ରାଜବନ୍ଦୀ ଥିଲେ । ୧୯୨୧ ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନ ବେଳେ ସକ୍ରିୟ ଅଂଶ ଗ୍ରହଣ କରିଥିବା ବନ୍ଦୀଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ପ୍ରାୟ ପଚାଶ । ୧୯୩୦ ଲବଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ବେଳର ରାଜବନ୍ଦୀ ସଂଖ୍ୟା ପ୍ରାୟ ଦେଢ଼ହଜାର ଏବଂ ଅବଶିଷ୍ଟ ହେଲେ ଭାରତଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନ ବେଳର । ଏତେ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମୀ ଏକାଠୀ ଥିବାରୁ ସେମାନଙ୍କ ଠାରୁ ଓଡ଼ିଶାରେ ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଇତିହାସ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ଏହାଥିଲା ତାଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ଅପୂର୍ବ ସୁଯୋଗ । ତେଣୁ ସେ ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମୀମାନଙ୍କ ପାଖରେ ବସି ସେମାନଙ୍କ ଜୀବନୀ ତଥା ସଂଗ୍ରାମବେଳର ଘଟଣା ସଂଗ୍ରହ କରିଥିଲେ । ଏହା ଫଳରେ ୧୯୭୨ ମସିହାରେ ସେ ଯେତେବେଳେ ଓଡ଼ିଶାରେ ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମର ଇତିହାସ ଲେଖିବା ପାଇଁ ସ୍ଥିର କଲେ, ସେଥିପାଇଁ ମୂଳ ତଥ୍ୟ ତଥା ସଂଗ୍ରାମ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବିବରଣୀ ପାଇବାରେ କିଛି ଅସୁବିଧା ହେଲା ନାହିଁ । ସେହି ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ‘‘ଜ୍ଞାନମଣ୍ଡଳ’’ ରେ ମଧ୍ୟ ଉପଯୋଗ ହେଲା । ଏହିସବୁ ତଥ୍ୟକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଓଡ଼ିଶାରେ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମର ଇତିହାସ ପ୍ରଣୟନ ଛଡ଼ା ସେ ଜାତୀୟ କବି ବୀର କିଶୋର ଦାସଙ୍କ ଚିତ୍ତାକର୍ଷକ ଜୀବନ କାହାଣୀ ଲେଖିଦେଇଥିଲେ ।

ସେ ଜେଲ ଭିତରେ ଯେଉଁସବୁ ଶରୀରତତ୍ତ୍ୱ ତଥା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଡାକ୍ତରୀ ପୁସ୍ତକ ଏବଂ ବିଜ୍ଞାନ ପୁସ୍ତକ ଅଧ୍ୟୟନ କରୁଥିଲେ ସେଗୁଡ଼ିକରୁ ଆବଶ୍ୟକ ତଥ୍ୟ ଟିପି ଆଣିବା ପାଇଁ ଜେଲରେ କାଗଜର ଅଭାବ ପଡ଼ିଥିଲା । ଏହା ତାଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଚିନ୍ତାର ବିଷୟ ହୋଇଥିଲା । ସେତେବେଳେ ଓଡ଼ିଶାରେ ମିଳିତ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ କାର୍ଯ୍ୟକରୁଥିଲା । ତେଣୁ ଓଡ଼ିଶା ବିଧାନସଭାର ବିବରଣୀଗୁଡ଼ିକ ଜେଲ ଭିତରେ ଥବା ବିଧାନସଭା ସଭ୍ୟମାନଙ୍କ ନିକଟକୁ ଡାକଯୋଗେ ଆସୁଥିଲା । କେତେକ ସଭ୍ୟ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ସାଇତି କରି ରଖୁଥିଲେ ମାତ୍ର ଅନ୍ୟ କେତେକ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଫୋପାଡ଼ି ଦେଉଥିଲେ । ବିନୋଦ ବାବୁ ଫୋପାଡ଼ିଦେଉଥିବା ଏହି ବିଧାନସଭା କାଗଜ ଗୁଡ଼ିକୁଗୋଟାଇଆାଣି ସେଥିରେ ବିଭିନ୍ନ ପୁସ୍ତକର ଆବଶ୍ୟକ ତଥ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକୁ ଟିପି ରଖୁଥିଲେ । ବିବରଣୀ କାଗଜ ଗୁଡ଼ିକର ଦୁଇଧାଡ଼ି ଭିତରେ ଯେଉଁ ସ୍ଥାନ ଟିକକ ଥାଏ ସେଇଥିରେ ସେ ଲେଖିପକାଇ ଥିଲେ । ଜେଲରୁ ବାହାରି ଆସିବା ପରେ ସେହି କାଗଜ ଗୁଡ଼ିକ ସେ ସଙ୍ଗରେ ଘେନି ଆସିଥିଲେ । ଏବେ ମଧ୍ୟ ‘‘ଜ୍ଞାନମଣ୍ଡଳ’’ ର ବିଭିନ୍ନ ଫାଇଲ ଭିତରେ ସେହି କାଗଜଗୁଡ଼ିକ ରହିଛି ।

ଗାନ୍ଧୀଜୀଙ୍କ ମନୋନୀତ ସମଗ୍ର ଗ୍ରାମସେବକ

୧୯୪୪ ମସିହା ଜୁଲାଇ ମାସରେ ବିନୋଦ କାନୁନଗୋ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲରୁ ଖଲାସ ହୋଇ ଆସିଲେ ସେତେବେଳେ ଭାରତ ସହିତ କିଛି ଗୋଟାଏ ମିଳାମିଶା କରିଦେବା ପାଇଁ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ଚାହୁଁଥିବାର ସୂଚନା ମିଳୁଥାଏ । ଜାପାନର ହିରୋସୀମା– ନାଗାସାକୀ ଉପରେ ପରମାଣୁ ବୋମା ବର୍ଷଣ ପରେ ଜାପାନ ପରାସ୍ତ ହୋଇଯାଇଥାଏ । ଯୁନ୍ଧ ଶେଷ ହୋଇଯାଇଥାଏ । ସେତେବେଳେ ବହୁ ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମି ମତପ୍ରକାଶ କଲେ ଯେ, ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ଯୁନ୍ଧରେ ଜୟ କରିଥିବାରୁ ଭାରତକୁ ସହଜରେ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦେବ ନାହିଁ; ମାତ୍ର ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କର ମତ ଥିଲା ଠିକ୍‌ ଓଲଟା । ସେ କହୁଥିଲେ ଯେ, ସେ ବ୍ରିଟିଶ ଜାତିକୁ ଭଲଭାବରେ ଜାଣନ୍ତି । ଯୁନ୍ଧପରେ ବ୍ରଟିଶ ସରକାର ବର୍ତ୍ତମାନ କ୍ଳାନ୍ତ । ଏଠାରେ ରହିବାକୁ ହେଲେ ଯେତେ ପରିମାଣରେ ଅର୍ଥର ଆବଶ୍ୟକତା ତାହା ତାଙ୍କ ପାଖରେ ନାହିଁ । ସେମାନଙ୍କୁ ବ୍ରିଟେନରୁ ବହୁ ସୈନ୍ୟ ଆଣିବାକୁ ପଡ଼ିବ। ସେମାନେ ଏତେବଡ଼ ଦାୟିତ୍ୱ ତୁଲାଇ ପାରିବେ ନାହିଁ । ଯଦି ନିଶ୍ଚୟ ଯିବେ ତେବେ ତିକ୍ତତାର ବାୟୁମଣ୍ଡଳ ଭିତରେ ଯିବେ କାହିଁକି? ଭାରତୀୟଙ୍କ ସହିତ ବନ୍ଧୁତା ଥିଲେ ପରେ ସେମାନେ ଏଠାରେ ଆସି ବେପାର ବାଣିଜ୍ୟ ଚଳାଇ ପାରିବେ । ତ’ପରେ ଋଷଦେଶ ମଧ୍ୟ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ହୋଇ ଉଠିଲାଣି । ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ଓ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟ ଋଷ ସବୁବେଳେ ବନ୍ଧୁହୋଇ ରହି ପାରିବେ ନାହିଁ। ଏହିସବୁ କାରଣରୁ ସେମାନେ ଭାରତରୁ ନିଶ୍ଚୟ ଯିବେ । ସ୍ୱାଧିନ ଭାରତକୁ କେମିତି ଗଢ଼ିବାକୁ ହେବ ତାହା ହିଁ ଆମର ଚିନ୍ତାର ବିଷୟ ହେବା ଦରକାର । ଗାନ୍ଧୀଜୀ ଶେଷରେ କହିଥିଲେ ଯେ, ଜେଲରେ ଥିଲାବେଳେ ସେ ସମଗ୍ର ଗ୍ରାମ ସେବାର ସ୍ୱପ୍ନ ଦେଖୁଥିଲେ । ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜଣେ ଜଣେ ରଚନାତ୍ମକ କର୍ମୀ ଗୋଟଏ ଗୋଟିଏ ବିଷୟରେ ଆଗ୍ରହୀ ହେଉଥିଲେ । ସୂତାକଟା, ଲୁଗାବୁଣା, ମୌଳିକ ଶିକ୍ଷା, କୁଟୀର ଶିଳ୍ପ - ଏହିପରି କାର୍ଯ୍ୟରେ କର୍ମୀମାନେ ମନଦେଉଥିଲେ; ମାତ୍ର ମୁଁ ବର୍ତ୍ତମାନ ବିଚାରୁଛି ଯେ ସେପରି ହେଲେ ଚଳିବ ନାହିଁ । ଜଣେ ଜଣେ କର୍ମୀ ଗୋଟିଏ ଅଞ୍ଚଳରେ ଦାୟିତ୍ୱ ନେବେ । ସେ ସେହି ଅଞ୍ଚଳର ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବେ, ତା’ ଛଡ଼ା ସେହି ଅଞ୍ଚଳରେ ଯଦି ପୋଲିସ ବା ଜମିଦାର ଅତ୍ୟାଚାର କରନ୍ତି ତା’ହେଲେ ତା’ର ପ୍ରତିରୋଧ କରିବା ପାଇଁ ସେ ଲୋକଙ୍କୁ ସାହସ ଦେବେ ।

ଗାନ୍ଧିଜୀ ସେତେବେଳେ ସମଗ୍ର ଗ୍ରାମସେବକ ଯୋଜନାରେ ବିସ୍ତୃତ ବିବରଣୀ ଦେଇ କହିଥିଲେ ଯେ, ସମଗ୍ର ଦେଶରେ ଏହି କାମ କରିବାକୁ ଶହେ କର୍ମୀ ବାହାରି ପଡ଼ନ୍ତୁ । ସେମାନେ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଅଞ୍ଚଳରେ ଅନ୍ତତଃ ଦଶବର୍ଷ ସ୍ଥାୟୀ ଭାବରେ ରହି କାର୍ଯ୍ୟ କରିବେ । ଭାରତ ସ୍ୱାଧିନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସେମାନେ କ୍ଷମତାର ଅଧିକାରୀ ହେବାପାଇଁ ମନ ବଳେଇବ ନାହିଁ। ସମଗ୍ର ଗ୍ରାମସେବକଙ୍କ ଚଳିବା ପାଇିଁ ସେ ଆର୍ଥିକ ସାହାଯ୍ୟରେ ଦାୟିତ୍ୱଗ୍ରହଣ କରିବେ। ସମଗ୍ର ଗ୍ରାମସେବକମାନେ ପ୍ରଥମ ବର୍ଷ ମାସିକ ଶହେଟଙ୍କା ପାଇବେ। ଦିତୀୟ ବର୍ଷ ପାଇବେ ଅଶୀ ଟଙ୍କା । ପ୍ରତିବର୍ଷ ଏହିଭଳି କମି କମି ପାଞ୍ଚବର୍ଷ ପରେ ଆଉ କିଛି ପାଇବେ ନାହିଁ। ସେତେବେଳେ ସେ ଏଭଳି କାମ କରୁଥିବେ ଯେ ଲୋକ ତାଙ୍କର ଉପସ୍ଥିତି ବା ସେବାକୁ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ବୋଲି ମନେ କରୁଥିବେ। ତେଣୁ ତାଙ୍କୁ ଚାନ୍ଦାଦେଇ ରଖାଇବାକୁ ମନ ବଳାଇବେ କିମ୍ବା ସମଗ୍ର ଗ୍ରାମସେବକ ଏମିତି କିଛି ଧନ୍ଦା ଧରିଥିବେ ଯେଉଁଥିରୁ ଚଳିଯାଉଥିବେ – ଚାନ୍ଦା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବେ ନାହିଁ। ତାଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସ ଥିଲା ଏହି ପରିକ୍ଷା ସଫଳ ହେବ । “ମୋ ସ୍ଵପ୍ନର ଭାରତକୁ ଦେଖିବାର ସୁଯୋଗ ମୋତେ ମିଳିବ ।“ ସମଗ୍ର ଭାରତରୁ ଏହିପରି ୧୦୦ ଜଣ କର୍ମୀ ବଛା ହେଲେ। ଓଡ଼ିଶାରୁ ଯେଉଁ ୪ ଜଣ ସମଗ୍ର ଗ୍ରାମସେବକ ବଛା ହେଲେ ତା’ ଭିତରୁ ଜଣେ ଥିଲେ –ବିନୋଦ କାନୁନଗୋ । ଓଡ଼ିଶା ରେ ହରିଜନ ପଦଯାତ୍ରା ଓ ଡେଲାଙ୍ଗ ସମିଳନୀ ବେଳୁ ତାଙ୍କର ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧିଙ୍କ ସହିତ ଘନିଷ୍ଠ ପରିଚୟ ହୋଇଥିଲା।

ସମଗ୍ର ଗ୍ରାମସେବକ ଭାବରେ ସେ ତାଙ୍କ ଗାଁ ମଲ୍ଲିପୁର ଓ ଆଖପାଖ ଅଞ୍ଚଳକୁ ତାଙ୍କ କର୍ମକ୍ଷେତ୍ର ରୂପେ ବାଛିଲେ। ବରୀ ଠାରେ ଦୀର୍ଘ ଚାରିବର୍ଷ ଧରି ସେ ଯେଉଁସବୁ ଚରନାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ଅଭିଜ୍ଞତା ଓ ଦକ୍ଷତା ହାସଲ କରିଥିଲେ, ସେହିସବୁ କାମ ସେଠାରେ କାର୍ଯକାରି କଲେ। ସୂତାକଟା, ମହୁଚାଷ, ଗୋପାଳନ ସହିତ ସେ ତାଙ୍କର ୮୦ଡେସିମିଲ ଚାଷ ଜମିରେ ଚାଷକାର୍ଯ୍ୟ କଲେ। ଚାଷକାର୍ଯ୍ୟରେ ନିଜେ ହଳକରିବା ଠୁ ଆରମ୍ଭ କରି ତଳିରୋଇବା, ବିଲ ବାଛିବା, ବେଉଷଣା କରିବା ଓ ଧାନ କାଟିବା ପର୍ଯନ୍ତ ଚାଷର ବିଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସେ ମୂଲିଆଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ମିଶିକରି କଲେ। ସେହିପରି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗାଇଆଳମାନଙ୍କ ସହିତ ଗାଈ ଚରାଇବାକୁ ଯାଆନ୍ତି। ଗାଈଙ୍କି ଚରିବାକୁ ଛାଡ଼ିଦେଇ ଗଛମୂଳେ ଛାଇରେ ବସି ସେ ବହି ପଢ଼ନ୍ତି। ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲରେ ତାଙ୍କର ଯେଉଁ ପଢ଼ିବା ଅଭ୍ୟାସ ହୋଇଯାଇଥିଲା ସେ ତାକୁ ଛାଡ଼ିନଥିଲ । ‘‘ଭାରତରେ ଗାଈ’’ ପୁସ୍ତକରେ ଗାନ୍ଧିବାଦୀ ବୈଜ୍ଞାନିକ ସତୀଶ ଦାସଗୁପ୍ତ ଗୋପାଳନ ସଂପର୍କରେ ଯେଉଁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପଦ୍ଧତିର ସୂଚନା ଦେଇଥିଲେ, ସେହି ଅନୁସାରେ ସେ ନିଜେ ଗୋପାଳନ କରି ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଶିଖେଇ ଥିଲେ। ସେ ତାଙ୍କ ନିଜ ବଗିଚାରେ ଉନ୍ନତ ଧରଣର କଦଳୀ, ଅମୃତଭଣ୍ଡା ଓ ଲେମ୍ବୁ ଚାଷ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କ ବଗିଚାର ଫଳୁଥିବା ବଡ଼ ବଡ଼ କଦଳୀ ଓ ଲେମ୍ବୁ ଦେଖିବା ପାଇଁ ଦୁରଦୁରାନ୍ତରରୁ ଲୋକ ଆସୁଥିଲେ। ଉନ୍ନତ ଫଳ ଉତ୍ପାଦନର ଆଦର୍ଶ ବଗିଚାରେ ଏହା ପରିଣତ ହୋଇଥିଲା। ଏବେ ମଧ୍ୟ ସେ ଫଳବଗିଚା ରହିଛି।

ଏହାଛଡ଼ା ସମଗ୍ର ଗ୍ରାମସେବକ ଭାବରେ ଆଉ ଦୁଇଟି ଅଧିକା କାମ ସେ ହାତକୁ ନେଇଥିଲେ। ଗୋଟିଏ ହେଲା- ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ନିବାରଣ ଓ ଅନ୍ୟଟି ହେଲା କୃଷକମାନଙ୍କ ଉପରେ ଅତ୍ୟାଚାରର ପ୍ରତିରୋଧ। ଏହିଭଳି କାମ କରିବା ପାଇଁ ତାଙ୍କୁ ଆଇନଶାସ୍ତ୍ର ପଡ଼ିବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲେ। ଏହି ସମୟରେ ଚାଷୀଙ୍କ ସପକ୍ଷରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ଫଳରେ ପ୍ରାୟ ତିରିଶଟି ମକଦ୍ଦମାରେ ତାଙ୍କୁ ମୁଦାଲା ହେବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲା। ସେ ଚାଷକାମ କଲାବେଳେ ତାଙ୍କ ବାଉରୀଗସାହିର ମୂଲିଆଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ଏକାଠି ମିଶି କାମ କରିଥିଲେ ଓ ଅନ୍ୟ ଗାଁର ମୂଲିଆଙ୍କ ସହିତ ସମାନ ହାରରେ ମଜୁରି ଦେଇଥିଲେ। ଏଥିରେ ତାଙ୍କ ଗାଁର ସବର୍ଣ୍ଣ ଜମି ମାଲିକମାନେ ରାଜି ହୋଇନଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କର ଯୁକ୍ତି ଥିଲା ଯେ, ତାଙ୍କ ଗାଁର ମୁଲିଆମାନେ ଧାନଦେଢ଼ି ସୁତ୍ରରେ ନେଇଥିବାରୁ ଓ ପର୍ବପର୍ବାଣୀ ମାନଙ୍କରେ ତାଙ୍କ ଘରେ ଖାଉଥିବାରୁ ଓ ପିଠାପଣା ନେଉ ଥିବାରୁ ଅନ୍ୟଗାଁର ମୁଲିଆଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା କମ୍ ମଜୁରୀ ନିଅନ୍ତି। ଏହା ଫଳରେ ମଲ୍ଲିପୁରର ମୂଲିଆମାନେ ଜାଣିଶୁଣି ମଠେଇ ମଠେଇ କାମ କରନ୍ତି; ତେଣୁ ସେମାନଙ୍କୁ ଅନ୍ୟ ଗାଁର ଲୋକ କାମ ପାଇଁ ଡାକନ୍ତି ନାହିଁ। ସେଥିରେ ବିନୋଦବାବୁ ତାଙ୍କ ଗାଁର ସବର୍ଣ୍ଣଙ୍କ ବିରୋଧ ସତ୍ତ୍ୱେ ଗାଁର ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କୁ ଅଧିକ ମଜୁରି ଦେଉଥିଲେ।

ସମଗ୍ର ଗ୍ରାମସେବକ ଭାମରେ କର୍ଯ୍ୟ କରିବାର ୪ ବର୍ଷ ଭିତରେ ସମଗ୍ର ଭାରବାସୀଙ୍କ ପାଇଁ ତଥା ବିନୋଦବାବୁଙ୍କ ପାଇଁ ମର୍ମନ୍ତୁଦ ଘଟଣା ଘଟିଲା ୧୯୪୮ ଜାନୁଆରୀ ୩୧ ତାରିଖରେ ଜାତିର ପିତା ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧିଙ୍କ ଶୋଚନୀୟ ହତ୍ୟା। ଭାରତ ସ୍ୱାଧୀନ ହେବାର ମାତ୍ର ପାଞ୍ଚମାସ ପନ୍ଦରଦିନ ପର୍ଯନ୍ତ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧି ବଞ୍ଚିଥିଲେ। ୧୯୪୭ ଅଗଷ୍ଟ ୧୫ ତାରିଖରେ ଭାରତ ସ୍ୱାଧୀନ ହେବାପରେ ସେ ବଞ୍ଚିଥିବାର ଭିତରେ ଅନୁଭବ କରିଥିଲେ ଯେ, ମୌଳିକ ସମସ୍ୟା ଉପରେ ଦେଶର ତୁଙ୍ଗନେତାମାନେ ତାଙ୍କ ପରାମର୍ଶ ନେଉନାହାନ୍ତି। ତାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ଅବସ୍ଥା କ’ଣ ହେବ ତାହା ତାଙ୍କ ଭଳି କର୍ମୀମାନଙ୍କ ଚିନ୍ତାର ବିଷୟ ହୋଇଥିଲା। ଗାନ୍ଧଜୀଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁର ବର୍ଷେ ପରେ କଂଗ୍ରେସ ନେତାମାନେ ତାଙ୍କର କେତେକ ମୌଳିକ ବିଚାରର ବିପରୀତ କାର୍ଯ୍ୟପନ୍ଥା ଗ୍ରହଣ କଲେ। ଗାନ୍ଧିଜୀ ଯେଉଁ ବିକେନ୍ଦ୍ରୀକରଣ ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା, ଅର୍ଥନୀତି କଥା କହିଥିଲେ ତଦ୍ଦ୍ୱାରା ଆମ ଦେଶ ଏହି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଯୁଗରେ ଆଗେଇ ପାରିବ ନାହିଁ ବୋଲି ସେମାନେ ନିଷ୍ପତ୍ତି କଲେ। ଚରଖା ଓ ବଳଦ ଗାଡ଼ିର ଯୁଗ ଚାଲିଗଲାଣି। ତେଣୁ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଦେଶମାନେ ଯେଉଁ ପନ୍ଥା ଅନୁସରଣ କରିଛନ୍ତି ସେହି ପନ୍ଥା ଅନୁସରଣ କଲେ ଯାଇ ଦେଶ ସମୃଦ୍ଧ ହେବ ବୋଲି ସେମାନେ ସ୍ଥିର କଲେ। ତେଣୁ ତାଙ୍କ ଭଳି ଖଦି ଓ ଗ୍ରାମଦ୍ୟୋଗ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା କର୍ମୀମାନଙ୍କ କାମ ପ୍ରତି ସରକାର ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେବେନାହିଁ ବୋଲି ତାଙ୍କର ଆଶଙ୍କା ହୋଇଥିଲା। ମାତ୍ର ସେ କାମ କରି ଯିବା ପାଇଁ ମନସ୍ଥ କରିଥିଲେ।

କେବଳ ମଣିଷ ପଦବାଚ୍ୟ ହେଲେ ଯଥେଷ୍ଟ

ଜଣେ ସମଗ୍ର ଗ୍ରାମସେବକ ଭାବରେ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧିଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ମନୋନୀତ ହୋଇ ୧୯୪୪ ରୁ ୧୯୫୩ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ପରେ ତାଙ୍କର ଯେଉଁ ଅନୁଭୂତି ହୋଇଥିଲା ତାହ ସେ କେତେକ ସ୍ଥାନରେ ନିଜେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି। ଏହି ସମୟ ଭିତରେ ଲୋକଚରିତ୍ର ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାର ସୁଯୋଗ ତାଙ୍କୁ ମିଳିଥିଲା। ବହୁ ସମସ୍ୟା, ଅତି ଜଟିଳ ସମସ୍ୟା ସମାଧାନର ପନ୍ଥା ବାହାର କରିବା ଫଳରେ ନିଜର ଶକ୍ତି ସାମର୍ଥ୍ୟ ଉପରେ ତାଙ୍କର ଭରସା ଆସିଯାଇଥିଲା ଏବଂ ଆତ୍ମବିଶ୍ୱାସ ଦୃଢ଼ ହୋଇଥିଲା। କାମ ଭିତରେ ଆନନ୍ଦ ତଥା ସନ୍ତୋଷ କିପରି ଭରି ରହିଥାଏ ତାହା ସେ ଅନୁଭବ କରିଥିଲେ। ସେହି ସମୟରେ ସେ ମୂଲିଆଙ୍କ ଭଳି ଚାଷକାମ ବଗିଚା କାମ ଓ ଗୋପାଳନ ଆଦି କାମ ନିଜେ କରି ଯେକୌଣସି କାମକୁ ନିଖୁଣ ଭାବରେ କରିବାର ଯୋଗ୍ୟତା ହାସଲ କରିଥିଲେ। ସେହି ଯୋଗ୍ୟତା ଓ ସେହି ସାମର୍ଥ୍ୟ ତାଙ୍କର ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳର ତିରିଶ ବର୍ଷ ସାହିତ୍ୟିକ ଜୀବନରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥିଲା। ତାଙ୍କ ନିଜ ଭାଷାରେ ‘‘ସେଥିପାଇଁ ମୁଁ ମାହାତ୍ମାଗାନ୍ଧିଙ୍କ ପାଖରେ ୠଣୀ। କାଦୁଅରେ ମୂର୍ତ୍ତିଗଢ଼ି ତା’ଭିତରେ ଜୀବନମନ୍ତ୍ର ଫୁଙ୍କିଦେଲେ ସେ କେମିତି ମଣିଷ ଗଢ଼ିଦେଇ ପାରୁଥିଲେ ତା’ର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅନୁଭୂତି ଏହି ୯ ବର୍ଷ ଭିତରେ ମୋର ହେଲା। ମୁ କେବେହେଲେ କହୁନାହିଁ ଯେ ଜଣେ ବଡ଼ ମଣିଷ ହେବାର ଯୋଗ୍ୟତା ଗାନ୍ଧିଜୀ ମୋତେ ଦେଇଛନ୍ତି। କିନ୍ତୁ କେବଳ ମଣିଷ ହେବାର ସର୍ବନିମ୍ନ ଯୋଗ୍ୟତା ଗାନ୍ଧଜୀ ମତେ ଦେଇଛନ୍ତି- ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷରେ ନହେଉ ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ପରୋକ୍ଷ ଭାବରେ। ସେହି ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଦାର୍ଶନିକଙ୍କ ମତରେ ମୁଁ ସପୂର୍ଣ୍ଣ ଏକମତ ଯେ ବଡ଼ମଣିଷ ହେଲି କି ନାହିଁ ସେଇଟା ବଡ଼କଥା ନୁହେଁ। କେବଳ ମଣିଷ ପଦବାଚ୍ୟ ହୋଇପାରିଲେ ହିଁ ଯଥେଷ୍ଟ ହେଲା। ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଆଶୀର୍ବାଦ ବିନା ମୁଁ ଜଣେ ସାଧାରଣ ମଣିଷ ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରି ନଥାନ୍ତି।’’

ବିନୋଦ କାନୁନ୍ଗୋ, ବଳରାମ ମହାନ୍ତି, ଭୁବନେଶ୍ୱର,୧୯୯୯ ପୃଷ୍ଠା-୨୨-୩୧

Some Selected

POEMS

ଅପଲକ ଦୁଇ ଆଖି

ହେ କାରା ପାଚେରୀ !

ବାରେକ ନୁଆଁଅ ମଥା,

ଏହି ତ ପବନ ! ନିଃଶ୍ୱାସ ଭରେ

କେତେ ମୋ କରୁଣ ବ୍ୟଥା ।

ମନ୍ଦାର –ଆଖି କେତେ ଉଜାଗର ରାତି

ଏହି ପଥେ ଆଜି ଶୋଇଥିବେ କାନପାତି

କେତେ ବାଲିଘର ବେଳାତଟେ ଢେଉମାଳେ

ଫେଣହାର ପିନ୍ଧି ମିଳାଇ ଯିବେଣି ଭାଳେ

କେତେ ଝାଉଁବଣ ହତାଶିଆ ସିରିସିରି

ଯାଇଥିବ ନୀଳ ଗଗନ ବଉଦ ଚିରି।

ସ୍ମରଣରେ ନାହିଁ ମଣିଛି କିବା ତା’ରେ

ସନ୍ଦେହ ହୁଏ ଜୀବନ ବହେ

ଅନ୍ଧାର ନଦୀ ଧାରେ..

ହେ କାରା ପାଚେରୀ !

ବାରେକ ନୁଆଁଅ ମଥା

ଖୋଖିକି ପାଇବିଛଅ ବରଷର

ସାଇତା ଗୋପନ କଥା ।

ମନେ ରଖି ନାହିଁ କର୍ମରେ ବାଇବିଛ

କେହି କାନେ କହେ ସବୁକଥା ଖାଲି ମିଛ;

ଆକାଶର ଏକ ନିକାଞ୍ଚନ କୋଣେ ବସି

ମଲ୍ଲୀଫୁଟା ଜହ୍ନ ଫୁଲିଉଠେ ହସି ହସି ।

(ବ୍ରହ୍ମପୁର, ୧୯୪୩)

ମନମୋହନ ମିଶ୍ର ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀ,ପ୍ରଥମ ଭାଗ,

ଭୁଲି ନାହିଁ

ଭୁଲି ନାହିଁ,ଭୁଲି ନାହିଁ,

ଜନମ ମାଟି ମୋ ଭୁଲି ନାହିଁ ।

ଛତର ଭାତରେ ଅମୃତ ମଣୋହି

ଭୁଞ୍ଜେ ମୋର ଦେଶ ଭାଇ

ଗଛମୂଳେ ଥାପି ରାଜ ସିଂହାସନ

ବିକଳେ ରହେ ଅନାଇ

ଭୁଲି ନାହିଁ,

ଜନମ ମାଟି ମୋ ଭୁଲି ନାହିଁ ।

କଂସ ରାଜୁତି ଆଜି

ଏବେ ଯାଇ ନାହିଁ ଭାଜି,

ନୟନେ ଲୋତକେ ଦେବକି ମାଆ ମୋ

ଶାଙ୍କୋଳି ବସେ ମାଜି,

ମୁକତି ଆସିନାହିଁ,

ଭୁଲିନାହିଁ,ଜନମ ମାଟି ମୋ ଭୁଲି ନାହିଁ ।

କେତେ ସୀତା ସତୀ କାଚ କାଢ଼ି ବସେ,

କୁସୁମ କୋମଳ ଶିଶୁ ଝଡ଼ି ଖସେ,

ବାଡ଼ି ବଢ଼ି ବୁଢ଼ିତୋ ଅଙ୍ଗେ ପରଶେ

ଶୀତଳ ମରଣ ଛାଇ

କୁକୁର ସାଥୀରେମଣିଷ ଯୁଝଇ

ଅଇଁଠା ପତର ପାଇଁ ।

ଭୁଲି ନାହିଁ,ଭୁଲି ନାହିଁ

ଜନମ ମାଟି ମୋ ଭୁଲି ନାହିଁ ।

(ବ୍ରହ୍ମପୁର, ୧୯୪୩)

ମନମୋହନ ମିଶ୍ର ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀ, ପ୍ରଥମ ଭାଗ,

ହେଜରେ ହେଜରେ

ହେଜରେ, ହେଜରେ

ତୋ ମଉଜ ଉଜାଁଇବୁ ଆମ ଯୁକ୍ତ ତେଜରେ

ଦିନେ ଗରହାଜିରିରେ ଦୁଇଦିନ ପଇସା

ଲୁଟିବାର ଫନ୍ଦି ତୋର ଶୋଷିବାର ନିଶା ।

ସରିଯିବ, ସରିଯିବ

ଶେଷହେବ ଦିନେ ନିଶ୍ଚେ

ତୋର ମୃତ୍ୟୁ ଶେଯରେ ।

ହେଜରେ ହେଜରେ...

ଏ ଗଗନ ପବନ କରିଲାଣି ହୁଲସ୍ତୁଲ

ମୁକତିର ତୋଫାନରେ ବିପ୍ଳବର ବିଗୁଲ

ମୁକତିର ଧାରାରେ

ଚୁମିଲାଣି ବିନ୍ଧ୍ୟ ହିମାଚଳରେ

ଧରାରେ ଧରାର

ଚୁମିଲାଣି ପାଷାଣର କାରାରେ

ଚୁମିଲାଣି ବିନ୍ଧ୍ୟ ହିମାଚଳରେ

ହେଜରେ, ହେଜରେ...

ତୋ ମଉଜ ଉଜାଇଁବୁ ଆମ ଯୁକ୍ତ ତେଜରେ

ଆମ ଯୁକ୍ତ ତେଜରେ ।

ମନମୋହନ ମିଶ୍ର ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀ, ପ୍ରଥମ ଭାଗ

ଲାଲ୍‌ ଓଡ଼ିଶା ମାଟି

ପ୍ରଣାମ ନିଅ,ସଲାମ ନିଅ

ଯେତେକ ବୀର ସାଥୀ ମୋ

ଲାଲ୍‌ ଓଡ଼ିଶା ମାଟି ।

ଖାଦ୍ୟ ବିନା ଯେ ମାତା ସ୍ତନୁ ଶୁଖିଛି ଆଜି କ୍ଷୀର

ବସ୍ତ୍ରାଭାବେ ଯେ ଜାତି ଦୁଃଖେ ନୟନୁ ଢାଳେ ନୀର ।

ଅଭାବ ଭୋକେ ଯେ ଶିଶୁ ଆଜି

ଜନନୀ କୋଳେ ପଡ଼ୁଛି ଭାଜିରେ

ସଲାମ ନିଅ, ସଲାମ ନିଅ, ଦୃପ୍ତ ବୀର ଜାତିରେ...

ଲାଲ୍ ଓଡ଼ିଶା ମାଟି.. ।

ଜାଗରେ ଜାଗ କ୍ଷୁଧିତ ଦଳ

ଜାଗରେ ବୀର ପାଇକ ବଳରେ...

ଭଙ୍ଗାହାଡ଼େ ଗଢ଼ ତୁ ଆଜି ନୂତନ ବାରବାଟିରେ...

ଲାଲ୍‌ ଓଡ଼ିଶା ମାଟି..।

ବାହରେ ଆଜି ମାତିଛି ଝଡ଼, ଶୋଷକ ଦଳ ଗୁମାନ ବଡ଼ରେ....

ଇଗଲ ସମ ହଲାଇ ପର ତୋ ଭୁଇଁ ଯାଏ ଚାଟିରେ ....

ଲାଲ୍‌ ଓଡ଼ିଶା ମାଟି..।

ଆଖିରେ ତୋ’ ମଶାଲ ଜଳା, ଅଫିମ ପରି ଭୀଷଣ କଳାରେ

ନିଭାଇେ ଦେ ଅଶ୍ଲୀଳ ଏ ନିଷ୍କ୍ରଦୀପ ରାତିରେ...

ଲାଲ୍‌ ଓଡ଼ିଶା ମାଟିରେ ।

ଜନମ ମାଟି ନାଆଁରେ ତୁହି, ଶପଥ କର ଛୁଇଁ ଏ ଭୂଇଁରେ

ପେଟର ଭୋକ ବାହାର ଝଡ଼ ସକଳ ଯିବୁ କାଟିରେ

ଲାଲ୍‌ ଓଡ଼ିଶା ମାଟି...।

ସଲାମ ନିଅ, ପ୍ରଣାମ ନିଅ, ସେତେକ ବୀର ସାଥି ମୋ,

ଲାଲ୍‌ ଓଡ଼ିଶା ମାଟି..... ।

(କଟକ, ୧୯୪୩)

ମନମୋହନ ମିଶ୍ର ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀ, ପ୍ରଥମ ଭାଗ,

ମୂଲିଆ ଭାଇ

(ବାଜୁଛି ସହି ବଜାରେ ଗୋପାଳ କୃଷ୍ଣ ସୁରରେ)

ଉଠ ତୋ ହାତ ମୁଠାରେ

ମୂଲିଆ ଭାଇ ।ଘୋଷା ।

ପର ପାଇଁ ପୁଅ ମଥାଛୁଇଁବାର ହଟ ହଟା

ରକତ ମାଉଁସ କଣ୍ଟା

ହୋଇଛି ବାସି କଥାରେ ।୧ ।

ତୋର ପାରିବାର ପଣକାରଖାନା ରଣଝଣ

ତୋର ହାତୁଡ଼ି ବସା ନିଶାଣ

ମୋହିଛି ଦୁନିଆଁ ପ୍ରାଣ

ଦୂନିଆଁ ଅରି ଚିନ୍ତାରେ ।୨।

ସବୁରି ଦେହୁ ଉକୁଟି ଶୋଷଣର ମଳିକୁଟି

ତୋରି ତେଜ ଦିଅ ଫୁଟି

ଦୁନିଆ ଅରି ଚିତାରେ ।୩ ।

(ବ୍ରହ୍ମପୁର, ୧୯୪୩)

ମନମୋହନ ମିଶ୍ର ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀ, ପ୍ରଥମ ଭାଗ,

ଜୀବନକୁ ପାଣି ଛଡ଼ାଇ ନଦେଲେ

ଭାଇ,

ତମେ କେତେଜଣ

ଜୀବନକୁ ପାଣି

ଛଡ଼ାଇ ନଦେଲେ ଚଳିବ କି ?

ଦଧୀଚିର ହାଡ଼

ଉଜାଡ଼ି ନଦେଲେ

ଜଗତରେ ଭାଗ୍ୟ ଫେରିବ କି ?

ଶେଷ ଯବନିକା

ହେଲାଣି ପତନ

ବଦଳି ଯିବ ଏ

ଶୋଷକ ଶାସନ

ଶୋଷଣ ନୀତିର

ବତି ଲିଭି ଆସେ

ଜଳାଇଲେ ଦୀପ ଜଳିବ କି ?

ଆଖି ଆଗେ ସଫା

ଦିଶେ ଢଳଢ଼ଳ

ସ୍ୱାଧୀନତା ସ୍ରୋତ

ଆସଇ ପ୍ରବଳ

ପହିଲି ଆଷାଢ଼

ନଇବଢ଼ି ପାଣି

ତୁମେ ତାକୁ ଲୋଭେ ପିଇବ କି ?

ଧନୀ ମହାଜନ,

ରାଜା ଜମିଦାର

ତ୍ୟାଗମାଳି ଧରି

ହୋଇବେ ବାହାର

ଗେରୁଆ ବସନ

ମଧୁର ବଚନ

ଶୁଣି ନିଜ ନୀତି ଭୁଲିବ କି ?

ଧଳା ବଳଦରେ

କଳା ହେଲେ ଜୋକ

ମେଣ୍ଟିବ କି କୋଟି

ଗରିବଙ୍କ ଦୁଃଖ

ଚାଷୀ ମୂଲିଆଙ୍କ

ଖପୁରିକି ଚୂରି

ଦିଲ୍ଲୀ ଦରବାର ତୋଳିବ କି ?

ତମରି ରକ୍ତରେ

ଜାତୀୟ ପତାକା

ରଙ୍ଗାଇବ ଯେବେ

ସହି ଶତ ଧକ୍‌କା

ମାନବ ଜାତିକି

ବଞ୍ଚାଇ ରଖିବ

ପୃଥିବୀରେ ଯିବ ନାଆଁ ରଖି ।

(ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲ – ୧୯୪୩)

ସଂଗ୍ରାମୀ ସଙ୍ଗୀତ, ବୀର କିଶୋର ଦାସ, କିରଣ ପ୍ରକାଶନୀ, କଟକ, ୧୯୯୨

APPENDICES

From

Freedom Struggle in Odisha

Vol-IV

(A to G)

APPENDIX – A

In the Court of the Special Judge, Cuttack

Present- J. E. Maher, Esq., I.C.S., Judge, Cuttack.

Special Case No. I C of 1943

The 23rd day of March 1943

KING EMPEROR

Versus

1Surendra Nath Dwivedi (30)

2Nishamani Khuntia (21)

3Banka Bihari Das (20)

4Sachidananda Mishra (25)

5Narayan Prasad Mahanti (30)

6Narasingh Charan Mahanti (26)

7Lokenath Misra (40)

8Adikanda alias Nabaghana Behera (30)

9Jadumani Jena (47)

10Biswanath Parida (43)

11Gour Charan Das (35)

12Piari Mohan Das (27)

13Dukhishyam Padhi (31)

14Ramakanta Das (31)

15Ghanashyam Patnaik (35)

16Bhairab Charan Mahanti (29) ... Accused.

Charges under sec. 120 B I. P. C. Read with Rule 38 (5) of the Defence of India Rules and under section 117 I. P. C. Read with section 436 I. P. C. Section 126 of the Railway Act, section 25 of the Telegraph Act and sub rule (5) of Rule 38 of the Defence of India Rules.

For prosecution :- Mr. B. Mahapatra, Public Prosecutor.

JUDGMENT

This is a case under section 120 B.I.P.C. read with rule 38 (5) of the Defence of India Rules and under section 117 I.P.C. read with section 436 I.P.C., section 126 of the Railway Act, section 25 of the Telegraph Act and sub-Rule (5) of Rule 38 of the Defence of India Rules. It has been placed upon my file by the order of the District Magistrate, Cuttack acting within the power have been conferred on him by the Provincial Government under the ordinance.

All the sixteen accused before me are members of the Congress party and the charge against them is that they were instigating the public to burn police stations, to uproot rail railway lines, to cut telegraph wires, to abstain from paying taxes and to induce Government servants to resign. These acts are punishable under the sections of the Penal Code and of other laws which I have already mentioned. The instigation to the form of distributing leaflets in which the public were instigated as above and hence the charge of a criminal conspiracy to make, public and distribute prejudicial reports. There can be no doubt that reports containing the matters which I have set out are prejudicial and do not propose to discuss this aspect of the question any further. This being in the main a charge of conspiracy these accused, it is necessary first to ascertain whether there was a conspiracy and, if that is established, to see which, if any, among these accused partook in the conspiracy. A gain there can be no doubt that many of the objects of the conspiracy and the instigation were achieved. Evidence has been led upon all these points It has not been contested so that I think it will be sufficient if I say what was done, without in each case referring to the witnesses who proved that it was done. The Police station at Bhandaripokhari was gutted by fire; an attack was made upon the police station at Nimapara in Puri district which was repelled: there were numerous instances of burning and destruction of Dak Bungalows. Canal Revenue offices and other Government buildings in the district of Cuttack and Balasore . On one occasion a large crowd estimated at some ten thousand people entered Jajpur town. It assumed a threatening attitude and was only dispersed when an aeroplane arrived upon the scene. It was necessary for the police to open fire at Erum in the Bhadrak sub-division of Balasore district. There were other instances where the police had to exert force in the same district. There was cutting of telegraph wires in various places in the Cuttack district, notably in the Kendrapara sub-division. In addition, there were students' strikes, there was burning of records in the Ravenshaw College and the Sub Inspector at Puri received an injury from the crowd. These are some among the incidents which have been brought to my notice. Unless all these acts were due to some spontaneous outburst of popular feeling which is intrinsically unlikely, they provide very good evidence that someone or other was scheming and planning to bring them about. There is abundant evidence that such was indeed the case. The method adopted was to distribute all over the province bulletins which were in part an account of what had been done and in part an incitement to do more. Again there is ample evidence that-these bulletins were in circulation all over the province. There is no evidence before me that they were in circulation in the district of Koraput but there is evidence from every other district. It is the evidence of police officers who were upon the watch to seize these papers and to frustrate their further circulation. These documents have been produced and exhibited before me. I can see no reason to doubt that they were distributed. Again I do not think that it s necessary for me to go into detail in this matter and to overload this judgment by saying which Sub-Inspector discovered which particular bulletin in which place. It is, as I have said, established that these bulletins had the most wide circulation. It is obvious from a perusal of these bulletins that they were prejudicial. As I have said, they are partly the news sheet of a rebellion and partly merely inflammatory. They certainly contain all the matters which have been set out in the charge. It would be tedious and wasteful to cite long extracts. I will content myself citing a few. I may refer to Ex-17 which has the headline "Cuttack people ought to drown". This starts by a reference to what had been happening in Bihar where it is said that the people had truly responded to the call of the Congress. As a result no trace of railway lines or telegraph wires could be found between Jasidihi and Patna. Also post offices, police stations and Government offices had been burnt and destroyed. At the end, the tone changes and the people of Cuttack are reproved because they have not followed this example. Then again in Ex. 23 which is addressed to "Muslim brethren" reference is made to the repressions carried out by the Government on the Frontier and it is suggested, if I may say so somewhat disingenuously, that the Pathans should again be the rulers of this country after the destruction of the British Government. In Ex. 133, a bulletin which was issued on the occasion of Gandhi Jayanti, it is said that "the funeral pyre of this weak Government is burning in flames throughout the country. Today tide of deluge is rushing in all over the country. At places Government buildings are razed to the dust and at places the Government is made a ghost of straw and burnt away. At places police stations and Courts, the resorts of Governmental oppressions are burning in flaming tongues. This fire is no more to be extinguished. This fire must wipe out foreign Government from this country. On the ashes of the Government, on the carcase of this brute administration, on the grave of this sinful kingdom will be erected the Government of farmers and labourers and the administration of justice and righteousness". I pass to ex. 134. This after some general matter passes on to the local Ministry. "The Parla Ministry” it says, "is existing in Odisha as the agent of the British. There is no popular support behind it. It is unlawful.

Here it is functioning as the fifth column on the side of the British. It is responsible for the slaughter of 100 men in the districts of Koraput & Cuttack. They have reduced hundreds of men of the side of Bari & Bhandaripokhari to street beggars. They are responsible for the beating that is inflicted on the testicles of old men in Ersama. For the crimes for which they have been guilty, the members as well as the supporters of this Ministry should be assassinated. For the shameless anxiety that these people are showing for keeping the dead British administration alive in this country, they should be shot dead. But punishment by death has no place in non violence. So boycott these people socially, insult them, arrest them for preventing them from this bad deed. Having dealt with the Ministers the author selected Khan Saheb Musaheb Khan, the Additional District Magistrate of Cuttack for attention. "Musaheb Khan, Additional Magistrate of Cuttack having devastated the Bari area has been hastening towards Brsama. He is an incarnation of oppression. He is the slave of the British true to the salt. His life is not safe any more. He is our brother. Arrest him for his safety. Detain him in the Azad Jail". I shall have more to say later with regard to this curious mixture of direct incitement to murder coupled with admonitions to mercy. This particular bulletin which is full of heat proceeds a little further on. "Violate the laws of the Government, carry on meetings and processions in town and muffasils. Close the Bazars. Like revolutions rise in excitement, burn, the police stations, law courts, post offices and other offices of the Government. Remember that salvation lies in destruction. If you retreat, Gandhi's life will pass away. The Hat factory set up at Cuttack for supply to the war has been burnt. There were sixty thousand hats there. Stop all efforts for the war. Do not become soldiers. Set fire to the aerodrome at Chauduar". After this advice an account is given of an independent Punchayat that had been proclaimed in Dhusuri in the Bhadrak sub-division. It then goes on to another matter to which I have referred, that is the incitement of Government officers to abandon their duty. It is said that "The people of the Ersama Police station surrounded the District Magistrate of Cuttack and demanded of him to give up service. He has taken seven days' time more to taste the sweetness of slavery". I should hasten to say at this point that I have no reason to suppose that this allegation against the District Magistrate of Cuttack has any truth whatsoover. I merely quote it here as, an instance of the type of matter that were being promulgated. Further on in the same bulletin there is a direct incitement "Indian Officers! Will you remain tolerating this slavery?" The next bulletin Ex. 139 is quite frankly entitled "Open Rebellion". People are recommended to form independent punchayets, to burn all processes issued from the Courts and the uniforms of all Chaukidars and Daffadars. They are also told to capture thanas, Dak Bungalows, Canal Revenue Offices and Sub Registrar's offices. Further they are to occupy the Civil Courts and the Collectorates in the Sadar towns. Before this is done, railway bridges, wires and post offices are to be cut or burnt. These matters are set out in more practical form in Ex. 148 and Ex. 152. Ex. 148 is an instruction to persons conducting Congress affairs. It starts with certain administrative instructions. It then goes on to say that the only restriction that need be observed is that personal violence must not be used and finally these Congress leaders were told to arrange to cut railway lines, roads and passages and telegraph wires. Accompanying this document was a special instruction on the capture of thanas. Great emphasis is laid on the point that the thanas are the backbone of the provincial administration and that if these are disposed of, little more need be feared. It is therefore suggested that five or six hundred people should be collected and taken to the thana. Before they arrive, all communications with the thana should be cut and the Post offices should be raided to prevent the authorities from giving information. It is also said that these five or six hundred people should take lathis or sticks with them because that would add to their courage and boldness. The leader, however, is to be extremely careful to see that no one among these five or six hundred people should go so far as to use the lathis. The next bulletin with which I will deal is addressed to officers of the police and the Jail department and is a direct incitement to them to resign and it is accompanied by an appeal in English to all Government servants with the same object which purports to have been issued by one Bhariab Charan Mahanti, the sixteenth accused in this case, who was, until August last, an assistant in the Secretariat. I do not think, although I could give numerous extracts from other bulletins which have been filed in this case, that there would be any point in my doing so. The fact that such papers have been found in circulation all over the province shows quite clearly that the acts of violence or intimidation or intended intimidation to which I have referred were not spontaneous outbursts. They were carefully nurtured and prepared.

An attempt appears to have been made during cross examination to suggest that these acts were not the result of the propaganda which I have described but that they were due to the indignation of the public at the Police opening fire. It so happened that before the end of the trial the accused abandoned their defence. I do not know therefore what line of argument would have been taken, but it is quite clear that the majority of these acts took place before the police ever resorted to fire arms. I think therefore that it has been well proved that there was a conspiracy with the objects named in the charge. It will be necessary therefore to consider the evidence against each of the accused. Before I do this, however I propose to deal with two general matters. The first relates to the proof of the handwriting of the accused. This has been proved in two ways, partly by the evidence of persons who know these men's writing and partly by the evidence of the Handwriting Expert who is attached to the C.I. D. of Patna. I am perfectly satisfied with the evidence of the Expert and with the evidence of all the witnesses except two. One of these is a clerk in the Collectorate who came to speak to Surendra Nath's handwriting but who did not seem to me to have had any good opportunity of being acquainted with it. The other was P. W_ 81 J. K. Ghosh, who was cited to speak to the handwriting of the accused Piari Mohan Das but who said that he did not know it. Be that as it may the handwriting both of Surendranath and Piari Mohan Das has been sufficiently identified by other means. The accused were still defending themselves when the Expert was being examined and I could not detect any serious criticism of his evidence. I am therefore satisfied that the handwritings in this case are well proved.

The next general question is the final attitude taken up by these accused. This trial pursued along the normal and somewhat tedious course of a warrant case. The accused were defended by some five or six advocates and pleaders. This state of affairs continued until the close of the prosecution evidence. That evidence was completed last Friday and on Saturday I proceeded to take the statements of the accused. None of the accuseds' lawyers were in Court and when I started to question Surendra Nath Dwivedi, the first accused, he read out a statement in which after some rather fulsome compliments to myself he stated that in the opinion of the accused I was harassed between my duty to justice and my apprehension of the employer I serve. For this reason the accused had decided to take no further part in the trial. I warned Surendra Nath Dwivedi who is a man of intelligence and fully able to understand these things that while he was not bound to answer any question put by the Court, the Court was entitled to draw certain assumptions if he had no answers to make. He appeared to understand the position but persisted in his attitude and all the other accused, as I questioned them one by one, said that Surendra Nath's statement had been made on behalf of them all. As it appeared that none of these men proposed to answer any specific question which I might put to them, it seemed to me to be a mere waste of time and of paper of which the latter at least is now a valuable commodity to put these detailed questions. I therefore refrained from doing so. I regret that the accused should have come to this decision. It would have been better if they had allowed their counsel to state their case. However, it was a decision that they were competent to make and they have made it. At this Point l will indulge in a little speculation as to the cause of this sudden change of attitude. One of the witnesses to be examined upon the last day was J. K. Ghosh to whom I have referred. He was to have proved the writing of Piari Mohan Das. As I have said, he did not do so. It seems to have been the prosecution case that this Ghosh who lives some miles outside Balasore was in the habit of stopping when in Balasore with Piari Mohan Das's employer. He said, however that it was very rarely that he did this as it was his habit to stay with Mr. Charu Chandra Roy a connection of his by marriage. The learned Public Prosecutor, presumably to lay a foundation for treating this witness as hostile, asked him whether it was not a fact that Mr. Charuchandra Roy was a Congressman. The witness who was clearly an educated man said that he did not know. There are types of perjury, which arouse the just indignation of the Court. Mr. Charuchandra Roy is a leader of the Balasore Bar and a Congress M. L. A. This is a well known fact. It must imagine be known to every man, every woman and every child in Balasore. It must certainly have been known to this educated relation of Charu Babu who was so often a guest in his house. Indeed it was not long before I forced this man to admit that he knew all these things and I must frankly admit that I handled this witness very roughly indeed, though not more roughly than a deliberate perjurer deserved. It may be, however, that the accused, who must have regarded this person as a sympathetic witness, became somewhat alarmed. I repeat that if this was the effect, I regret it, but no Court can indulge in politeness to a false witness for fear of injuring the delicate susceptibilities of the accused.

I now come to the case of Surendranath Dwivedi, the first and principal accused. He was the head and centre of this conspiracy. He took a ticket from Cuttack to Bombay on the 3rd of August which would have enabled him to reach. Bombay for the opening of the A. I. C, C. meeting on the 6th of August and in spite of the most strenuous efforts of the police he was not found until he was arrested in a house in Alisha Bazar sometime in October. A very large number of documents have been found which implicate him thoroughly.

The first of these is Ex. 104. This is in his handwriting and purports to have been issued from C. O. to B. O. I do not think it is straining inference too far to suppose that C. O. is the Central Office and B. O. the Branch Office. The Branch Office in this case was the Balasore office and there is reason to suppose that the recipient or intended recipient of this letter was Gour Charan Das. I shall deal with this aspect later. The Branch Office is first instructed to cut off communications and in particular the Calcutta Mail. It is suggested that railway lines should be removed at two or three places and the lines carried a long distance or thrown into a big tank. Next there are instructions to undertaking propaganda followed by a direction to circulate the news of the capture of thanas and an order to capture more thanas.

“Ex. 107 is a post card written in the train. It refers to the arrest of one Jaikrishna who was caught with prejudical reports outside Puri station.

Ex. 77 is a Congress bulletin. It apparently was being sent to Ghanashyam Patnaik in Ganjam with an endorsement upon it in Dwivedi's handwriting.

Ex. 78 is an intercepted letter addressed to one Sailendra Nath Sen in Calcutta. It is written by Surendra Nath and bears his initials. In it there are instructions as to the way in which money should be sent from Calcutta and a reference to certain suggestions as to what should be done in Talcher. It is stated that an attempt will be made to raid Cuttack town and Government offices on Gandhi's birth day and a question is asked as to whether the A. I. C. C. has any definite programme for that day.

Ex. 87 is a letter to Ghanashyam Patnaik in Ganjam. It refers to an unfortunate mistake of Ghanashyam who addressed a letter to the Cuttack Emporium apparently instead of the Book Emporium on account of which the letter had fallen into police hands. Ghanashyam was told not to use that accommodation address any longer. Surendranath says he is arranging a big coup in Cuttack. A bulletin was enclosed.

Ex. 92 is a letter to accused Nishamani Khuntia. It is a long letter and refers generally to what had been done and should be done. It also refers to money and says that Rs. 15/- had been sent that day to the address supplied to Nishamani. A money order for Rs. 15/- in the handwriting of accused Banka Bihari Das has been recovered. There is also a reference here to arrangements made for distributing letters and bulletins.

Ex. 111 is a letter to the workers of Puri giving them news of what had happened elsewhere saying that he hopes that the burning business will be over by the 2nd of October and instructing the Puri people to arrange a complete hartal that day.

Ex. 121 is a letter from Ghanashyam to Surendranath saying that work has been arranged and has been held up for want of funds.

Ex. 130 and 131 are letters in Surendranath's handwriting referring to the receipt or money from two people Nabaghana Babu and Bhagbat Charan Mahanti.

Ex. 199 is a letter of Surendranath which was found at the search of Narsingh Charan Mahanti's house asking him whether arrangements had been made for work round Jajpur and directing him to make over the cycle of the District Congress Committee to one Gobind. He is further directed to make arrangements about sending letters' distributing leaflets and inciting the public to stop paying rents.

Ex. 225 is a letter to Puri workers.

Exs. 148 and 152 are the general instructions to Congress workers and the specific instructions about the capture of thana to which I have already referred.

All these are in the handwriting of Surendra Nath.

There are other documents to which I have not referred. Besides all this, there were a number of papers recovered when the Police searched the house in Alisha bazar where Surendranath Dwivedi was ultimately found. There was evidence that bulletins were being published and cyclostyled at that address, for a large number of copies both fully prepared and half prepared of Bulletin no. 17 were found. Besides all this there was a large number of leaflets in English, Hindi and Odiya and copies of resolutions of the A. I. C. C. and of the Congress Working Committee. The house was supplied with stamps, envelopes and paper. There was a list of accommodation addresses and a list of Congress workers of the Cuttack District. There was also a letter from accused Lokenath Misra and a letter from Piari Mohan. I think the fact that these half prepared copies of Bulletin no. 17 were found in the house show conclusively that Surendranath Dwivedi was responsible for the publication and circulation of the bulletins. The other papers to which I have referred show equally conclusively that he was directing the campaign. Without doubt he is guilty.

The next man is Nisamani Khuntia.

A letter to him by Surendranath was recovered. In Ex. 82 Surendranath complains that he has received no information from Nishamani Khuntia about the collective fines imposed in the Ainipur area and what was the popular attitude. He had not even got a report from the Ersama raid. Nishamani is asked if he has heard from Gobind and it is said that Gobind assured him that there would be regular information about the arrangements made regarding raiding of Police stations at Tirtol, Gobindpur and Jagatsingpur simultaneously. Nishamani is instructed to arrange for Hartals and setting up independent Panchayats.

The next letter to Nishamani from Surendranath is Ex. 92 to which I 'have already referred. Arrangements were made in this letter' to send money to Nishamani and the money was sent. I have said how it was sent. Ex. 92 is a very long letter which refers to all the activities of the rebellion and specially to arrangements about leaflets and to arrangements about communication between the rebels. This is the evidence against Nishamani and I think it is amply sufficient for a conviction.

Banka Bihari Das is the third accused. He did not take a principal part in these transactions but seems rather to have been the man, who addressed envelopes and sent money orders. He it was who sent at money order to the father of the accused Adikanda alias Nabagghana Behera in a village in Dhenkanal State. The envelopes containing Exs. 78, 82, 92 the money order coupon Ex. 95 were in the handwriting of this man. Clearly he was the office boy in this organisation.

The fourth man is Sachidananda Misra. There is not much ,evidence against this accused. In Ex. 12 (a) which is a letter addressed to Surendranath it is said that one Sachi Babu will undertake the distribution of Balasore leaflets. I would not like to estimate the number of Sachi Babus to he found in these parts. I think he must be acquitted.

With regard to Narayan Prasad Mahanty, the fifth accused, a letter Ex. 140 referring to enrolment of members is in his writing and in the search of the premises he occupied a very large number of bulletins were found including bulletins inciting people not to pay fines and address to Chaukidars. Bulletin No. 11 in the series that were issued and other papers. I think he must be convicted.

The sixth accused. Narsingh Charan Mahanty is referred to in Ex. 82, a letter of Surendranath, as one of the messengers and a letter of Surendranath Dwivedi was recovered from Narsingh Charan's house. A witness P. W. 24 has come forward to say that Narsingh Charan asked him to keep letters although none were sent to him. I think that the evidence is sufficient to convict him,

Lokenath Misra, the seventh accused, is a member of the Legislative Assembly. He is mentioned in the list of Congress workers; Ex. 18, and in Ex. 92, Surendranath's letter to Nishamani Khuntia. It is said that Lokenath had arranged for the distribution of letter's. There is also a letter from Lokenath to Surendranath, but this is a harmless document. Nevertheless, there is good evidence here to show that he was engaged in the distribution of this conspiracy. He must be convided.

Adikanda alias Nabaghana Behera, the eighth accused comes from Dhenkanal State. He could not be found in August and September although the Police wanted him. He was discovered along with Surendranath Dwivedi in the house in Alishabazar when the latter was arrested. Considering the large amount of prejudicial matter either already made or in the course of, manufacture that was found in the house, it cannot be supposed that Surendranath would allow a mere servant to be present. I think there can be no doubt that Nabagahana Behera was an active member of this conspiracy and must be convicted.

The ninth accused Biswanath Parida comes from Puri where apparently he was die local leader. A letter in his handwriting Ex. 40, has been recovered. He says that the shop keeper who provided an accommodation address had been arrested, that people had been sent all over Puri district for propaganda and that two people had died as a result of the incident at Nimapara. He also says that there was a dearth of workers and some College students should be sent from Cuttack. As for himself he had become so ill that it would be better if he went in Jail. The authenticity of this letter is confirmed by the fact that Biswanath Parida came and lay down in the verandah of Puri Thana where he was arrested, It has been shown by P. W. 51 that Biswanath Parida and others used to congregate at the Nua Math and the Sub-inspector seized a letter that was being delivered to a person living in the Muth. It is clear in my view that Biswanath Parida is guilty.

The tenth accused Jadumani Jena who also comes from Puri 'must' be acquitted. There is only one piece of evidence against him and that is found in Ex. 40 which is Biswanath Parida's letter where after saying that he proposed to go to Jail he proceeds "If I go, Sri Sridhar Rath and Jadumani Jena will remain incharge of this place. Beyond this there is no evidence against Jadumani Jena.

The eleventh accused Gour Charan Das is the first of the batch of’ accused who came from Balasore. There is evidence that Gour Charan was the Secretary of the Balasore District Congress Committee though I gather from some of the cross examination that he does not admit this. I think there is no doubt that Ex. 104 the letter by Surendranath to which I have referred before, was addressed to Gour Charan. This is a letter from C. O. to B. O. and is dated the 22nd of August. It was intended for Balasore. The first sentence is "I hope you have reached safely". There is evidence from people watching the movements of Gour Charan both in Balasore and in Cuttack that he left Balasore for Cuttack on the 16th of August and came back on the 18th. I think these facts entitle me to suppose that he was to be the recipient of this letter. I will not repeat what I have said about this letter, for it is quite clear that the recipient of this letter was implicated in the conspiracy. A number of bulletins, exs. 249, 250, 251,248, 277 were issued over what purports to be signature. Ex. 266 is a letter in Gour Charan's handwriting and is addressed to Piari Mohan Das, another of the Balasore accused. He says that after Piari and others had gone away a C.I.D. came and enquired of him and he therefore left home and went elsewhere. All this evidence is more than sufficient for his conviction.

The next accused Piari Mohan Das is of course implicated by Ex. 266 written by Gour Charan. He was the writer of Ex. 14 a very long letter addressed to C. O., presumably Surendranath, describing in great detail what had been going on in the Balasore District. This is followed up by another long dispatch from Balasore. No one would have written these letters who was not implicated. Piari Mohan is clearly guilty.

The thirteenth accused Dukhishyam Padhi is the recipient of two letters, one Ex. 237, is in the handwriting of Gour Charan Das and is also evidence against him. Gour Charn gives Dukhishyam a very sound ticking off in this letter. He has made no proper arrangements about sending letters; he has sent reports to Cuttack without instructions and what is worse he has sent a false report that the thanas as at Basudebpur, Dhusri and Jaleswar had been burnt. The next letter is from one Rama Kanta Das, another Balasore conspirator, who is also somewhat annoyed with Dukhishyam. He makes some statement about meetings and he also says that he is enclosing a pamphlet which Dukhishyam is to get Piari Mohan to have lithographed.

This evidence is quite sufficient to hold Dukhishyam Padhi guilty.

The fourteenth accused Ramakanta Das, the last of Balasore batch, is of course implicated by Bx. 238, the letter to which I have referred. Moreover, P. Ws. 62 and 63 say that one Kalindi read out a paper written by Ramakanta at a meeting. Ramakanta Das must be convicted.

The next man Ghanasyam Patnaik was the Secretary of the Ganjam District Congress Committee. A vast amount of papers were seized from a house where he lived, which shows this. It was not of course an offence to be a Congress Secretary before August 9th. There is plenty of other evidence against him. He was, for instance, the recipient of Exs.148 and 152, the general instructions to Congress workers and the special instructions for the capture of thanas. He was the recipient of two bulletins and of the "Last Message of Gandhi". He it was who had the misfortune to address a letter intended for Surendranath to the Cuttack Emporium instead of the Book Emporium and thereby render useless an accommodation address. He was the recipient of two letters Exs.77 and 87 from Surendranath' which I have already dealt. He is guilty.

I should remark at this point in connection with Biswanath Parida and Ghanashyam Patnaik that they cannot be convicted under Section 1171. P. C. because though the evidence does establish that the centre of this conspiracy was at Cuttack in Alishabazar so as to give me jurisdiction, yet the instigation by these people was done beyond my jurisdiction. On this ground these two men must be acquitted of the charge under section 117 1. P. C.

The last accused is Bhairab Charan Mahanti. He was an Assistant in the Education Department in the Secretariat and was at Sambalpur last August. He addressed a letter to the Secretary in that department resigning his office and indicating that he would devote his energies to propaganda work in the Secretariat establishment. This letter which was written early in August does not show that he was a member of this conspiracy. Nor beyond a pamplet purporting to be over his signature is there any evidence that he ever carried out his intention. There is, however, reasonable evidence that this is his individual effort because in Ex. 155, a letter to Surendran.ath's accommodation address, part of which is in his handwriting, there is a reference to an appeal to Government servants and a list of people to whom it should be sent. I think therefore that he must be convicted.

The result is therefore that all these accused with the exception of No.4 Sachidananda Misra and No. 10 Jadumani Jena are convicted of the charge under section 120 B.I.P.C. read with sub Rule (5) of Rule 38 of the Defence of India Rules. All the accused except no. 4 Sachidananda Misra, No.9 Biswanath Parida, No. 10 Jadumani Jena, No. 15 Ghanashyam Patnaik, No. 16 Bhairab Charan Mahanti are convicted under Sec 117 I.P.C. Although Bhairab Charan committed the offences within my jurisdiction as Sessions Judge, he did not commit them within my jurisdiction as Special Judge. Sachidananda Misra & Jadumani Jena are acquitted and win be set at liberty unless they are liable to be detained for any other cause.

There only remains the question of sentence. I have been watching these men closely during the many days of this trial. I think that according to their lights they have been acting honestly. I think also that they have all supposed that they have been acting under the instructions of people whom they respect and whom they feel themselves bound to obey. In many, indeed in nearly all the bulletins the activities that I have described, the uprooting of railways, the burning of police stations, the seizure of Government offices are referred to as the response of the people to the Congress call. In Ex. 104 the letter from Surendranath Dwivedi to Gour Charan Das in Balasore it is said" Yesterday a man came here from the A.I.C.C. I met him. They have received a special instruction from Gandhiji. It is that the movement should anyhow be finished before October. "He then immediately proceeds to refer to the destruction of communications in Bihar and to the necessity of cutting the line between Calcutta and Cuttack. It may well be that Surendranath Dwivedi considered himself bound by the orders of his superior officers. A bulletin purporting to be from the All India Congress Committee was seized from the house in Alisha bazar in which the interruption of communications and riots are referred to with apparent approval. There was also a pamphlet in English "India Declares War" found in the house which purports on the back page and elsewhere to circulate the instructions of Gandhi. There it is said that deadlock should be created in Government machinery in railways, posts and telegraphs and the police. Even if I regard these accused as men who felt bound to obey orders, this is no excuse for their crime. There can be no doubt that the bulletin which is headed "Open Rebellion" accurately described the situation. The object of these people was to paralyse the operations of Government and to paralyse them by the use of violence. I am well aware that in many places in this case it is stressed that personal violence must never be used. I do not know, however, how these men expected to uproot communications to capture police stations and even to capture the aerodrome at Charbatia without the use of violence. It may be that there, was some idea of using persuasion upon the police through the events which occurred at Nimapara and at Bhandaripokhari do not lend any support to this notion. Even if there was this idea, it is clear from the numerous references to the burning of police stations and specially from the detailed instructions, Exs. 152, that whether the police were persuaded or not, the thanas were to be captured. These special instructions about capturing thanas are indeed a reduction absurdum of the doctrine of non-violence. For the non-violent creed a crowd selected from people who, as Suredranath Dwivedi himself laments in one of his letters, have no political consciousness, were to take lathis and sticks to aid them in carrying out their non-violent purpose. No one could suppose that an armed crowd of rustics would refrain from violence and in the event they did not. These accused were either prepared to use violence to achieve their end so that their references to non-violence are merely hypocritical or they were deficient in intelligence. Some of them at any rate are not. They have attempted a rebellion and they must suffer the consequences.

I therefore convict Surendranath Dwivedi under sec. 120 B I.P.C. read with sub-Rule (5) of Rule 38 of the Defence of India Rules and sentence him to five years R.I. I further convict him under section 117 I.P.C and sentence him to oneyear's R.I. sentences to be consecutive.

I convict Biswanath Parida, Ghanashyam Patnaik and Bhairab Charan Mahanti under section 120 B I.P.C. read with rule 38 (5) of the Defence of India Rules and sentence them to four years R.I.

I convict Nishamani Khuntia, Bankabihari Das, Narayan Prasad Mahanti, Narsingh Charan Mahanti, Lokenath Misra, Adhikanda alias Nabaghana Behera, Gour Charan Das, Piari Mohan Das, Dukhishyam Padhi and Ramakanta Das under sec. 120 B I.P.C. read with Rule 38 (5) of the Defence of India Rules under section 117 of the Indian Penal Code and sentence them to four years' R.I. on the first count and one year's R.I. on the second count. Sentences to run concurrently.

The accused are recommended for the First Division (Political).

The remaining two accused Sachidananda Misra and Jadumani Jena are acquitted.

I must thank the learned Public Prosecutor for the assistance which he has given me in this case and express my appreciation of the able, thorough and very fair investigation conducted by Mr. Gangadhar Dwivedi, inspector C.I.D.

SD.

J. E. MAHER,

Special judge.

23-3-43.

APPENDIX-B

In the High Court of Judicature at Patna:

CUTTACK CIRCUIT.

Criminal Appeal No. 15 of 1943 (Cuttack)

From a decision of J. B. Maher, Esqr., I. C. S., Special Judge of Cuttack. dated the 23rd March, 1943.

1. Lokanath Misra

2. Bhairab Charan Mohanti

3. Banka Bihari Das

4. Narayan Prasad Mohanti,

5. Biswanath Parida, Appellants.

6. Narasingha Charan Mohanti,

7. Piari Mohan Das, and

8. Dukhishyam Padhi

Versus

THE KING EMPEROR.

For the appellants : Mr. D. Sabu

For the Crown :-The Advocate General.

PRESENT

The Hon'ble Mr. Justice Chatterji

The Hon'ble Mr.Justice Sinha.

This is an appeal on behalf of eight persons who along with eight others, were tried by the Sessions Judge of Cuttack-Sambalpur, functioning as the Special Judge of Cuttack. Of the sixteen accused persons, two were acquitted, and the remaining fourteen were convicted, of whom only eight have come up in appeal. The appellants have been convicted and sentenced as follows:- "The appellants Lokanath Misra, Banka Bihari Das, Narayan Prasad Mohanti, Narsingha Charan Mohanti, Piari Mohan Das and Dukhishyam Padhi have been convicted under section 120B of the Indian Penal Code, read with rule 38(5) of the Defence of India Rules and under section 117 of the Indian Penal Code and sentenced to four years rigorous imprisonment on the first count and to one year rigorous imprisonment on the second count; the sentence to run concurrently. The remaining appellants Biswanath Parida and Bhairab Charan Mohanti have been convicted under section 120B, read with rule 38 (5) of the Defence of India Rules, and sentenced to four years rigorous imprisonment .

The prosecution story, mainly, is contained in the evidence of prosecution witness No. 1. Gangadhar Dwivedi, Inspector of Police, Special Branch, C.I .D., who is the investigating officer in this case. It is to the following effect. The All India Congress Committee and its subordinate organisations like the Utkal Provincial Congress Committee and the District Congress Committees of the different districts of the province of Odisha were declared unlawful associations by Government notification published in the Odisha Gazette dated the 9th August, 1942 (exhibit 1). One of the accused in this case named Surendra Nath Dwivedi, was a member of the All India Congress Committee. After the Congress organisations aforesaid had been declared unlawful associations, Surendra Nath Dwivedi planned a secret organisation with headquarters at Cuttack and branches all over the province of Odisha. Dwivedi was described as the C.O., meaning perhaps the Central or the Chief Organiser and persons in charge of the branches of the central organisation were called B.Os. or Branch Officers or Branch organisers. They selected certain persons to be used as "accommodation addresses", that is to say, persons who would not be suspected by the police as being members of the Congress organisation which had been banned. Letters, leaflets and bulletins were to be sent to those accommodation addresses and then distributed and published in different parts of the Province through their field workers. It appears that the C.O. was to receive reports from the B.Os. as to the happening in different parts of the Province which would interest the organisation and those reports would be incorporated in bulletins to be issued by the C.O. and then published through the branch organisation. The prosecution case is that the organisation was intended for asking people to indulge in different kinds of acts of sabotage: for example, effecting strikes in schools and colleges, asking Government servants to resign their posts, taking possession of thanas, burning public records in offices like thanas, registration offices, railway stations, and removing railway lines and fish plates with a view to interrupting and, if possible, stopping the running of railway trains. It is alleged that large mobs attacked police stations, burnt college records, police beat houses, revenue rest shades and removed fish plates from the railway lines in different parts of the Province. The details of these occurrences are given in the statement of the police witnesses examined in this case, particularly of P.W.I the investigating officer. It is also stated by the investigating officer that the accused persons occupied different positions in the Congress organisation. Lokanath Misra is said to be a member of the Legislative Assembly on Congress ticket. Bhairab Charan Mohanti was an assistant in the Odisha Secretariat and he resigned his post on the 12th August 1942, vide exhibit 3, Banka Bihari Das is said to be a Fourth Year student of a college. Narsingha Charan Mohanti is said to be an ex. Sectetary of the Cuttack District Congress Committee. The Chief Organiser of the conspiracy, Surendra Nath Dwivedi, had been ordered by the Government to be detained under rule 26 of the Defence of India Rules, vide exhibit 4; but as he had made himself scarce, searches were made in different places for him unsuccessfully, with the result that processes under section 87 and 88 of the Criminal Procedure Code were issued against him, and duly published. On the 7th October, 1942, a C.I.D. Sub-inspector of Police (P.W. 3) intercepted a money order from Cuttack R.M.S. Rs. 15. As a result of that accused Banka Bihari Das was traced and arrested under rule 129 of the Defence of India Rules on the 8th October, 1942 and as a result of his house search, a fountain pen (exhibit 1) and certain other papers were seized from the Kalyanpur mess where he used to reside. Soon after, on the 11th October, 1942 a house in Alisha Bazar was searched by P.W. 1 with the help of a number of police officers and search witnesses. It is said, as soon as the main door was opened Surendra Nath Dwivedi and another accused, Adikanda Behera, were found busy there, preparing bulletins with the help of cyclostyle. As soon as the police party entered the house, Dwivedi was seen tearing out certain papers and throwing them away. The police party arrested them and then seized certain articles including the following :-the torn pieces of paper which have been pasted and reconstructed as exhibit 12 ; certain pencil writings by carbon process (exhibit 13); certain leaflets (exhibit 17) workers' list (exhibit 18); lithographed Oriya bulletin (exhibit 19); certain other important leaflets (to be noticed in detail here-in-after) ; a bundle of papers and carbon paper and ink with other accessories of cyclostyle apparatus and the apparatus itself as also half prepared Odiya bulletin (318 pages) exhibit 44; and fully prepared bulletin No. 17 (300 copies) exhibit 45. A complete description of the articles seized in the house occupied by Dwivedi and the other accused aforesaid is contained in the evidence of P.W. 1. As the police party had succeeded in unearthing the Central Organisation and its leader with the help of the papers seized and further information secured by the police, a number of people were arrested. On the 11th of October,1942, at 9 p.m. P.W.1 lodged the first information report at Police Station Sadar, District Cuttack in which only Surendranath Dwivedi was named as the accused, charging him with subversive activities etc. and inciting the public to burn police stations, etc. The first information gives the details as to how the house was raided and searched leading to the seizure of certain papers and the discovery of the secret organisation aiming at acts of violence and sabotage and inciting the public to commit such acts. The first information report also disclosed how Surendranath Dwivedi, after the last meeting of the All India Congress Committee at Bombay "went underground" and was engaged in promoting subversive activities in the country, namely inciting the public to burn police stations, post offices, and other public buildings and cutting off communications etc., by issuing leaflets and bulletins, and ultimately charging him with having formed a deep-laid conspiracy by organising workers in the districts of the Province of Odisha and promoting lawlessness in the country. Of the appellants, Biswanath Parida was arrested at Puri on the 26th September, 1942 (it does not 1 appear from the evidence how he was arrested even before the present case was started); Dukhisliyam Padhi was arrested at Balasore on the 8th of October, 1942; Narayan Prasad Mohanti was arrested on the 14th October 1942 by Tirtol Police; Narsingha Charan Mohanti was arrested by sub-inspector Kissennagar- on the 18th October, 1942, Piari Mohan Das was arrested at Balasore on the 17th October 1942; Lokanath Misra was arrested at Cuttack town on the 5th December, 1942; and Bhairab Charan Mohanti was arrested at Sambalpur on the 7th December, 1942. After the arrest of the accused persons aforesaid, their specimen handwritings were taken with a view to the same being compared with certain other handwritings said to have been seized by the police during the searches of their respective houses. The specimen writings, and a large number of documents said to have been seized by the police during the searches of the several houses occupied by the accused on their arrest, were sent for comparison to the handwriting expert to the Government of Bihar (C.I.D.) at Patna. l will have to discuss the question of the comparison of handwritings by the expert later in the course of the judgment when dealing with the points raised on behalf of the appellants. After conducting an elaborate investigation, extending over the length and breadth of the Province, the investigating officer submitted charge sheet against the accused who were put on trial before the Special Judge under the orders of the District Magistrate of Cuttack, in the exercise of powers conferred upon him by Ordinance No. II of 1942.

The trial was held as a warrant case, and the following charges were framed against them :

First. That you between the 8th of August and the 5th of December 1942 at Cuttack and elsewhere within my jurisdiction instigated the public generally by means of leaflet, bulletin and otherwise to burn police station, uproot railway lines and cut telegraph lines, to abstain from paying taxes and to ask government officers to resign and there to commit offences punishable under Sec. 436 of the Indian Penal Code, Section 126 of the Railway Act, Section 25 of the Telegraph Act and Rule 38(5) of the Defence of India Rules and thereby committed an offence punishable under Section 117 I.P.C. and within my cognizance.

Secondly. That you between the 8th of August and the 5th of December 1942 at Cuttack conspired together with the object of making, publishing and distributing prejudicial reports, offences punishable under Rule 38(5) of the Defence of India Rules and thereby committed an offence punishable under section 120B of the Indian Penal Code read with section 38 (5) of the Defence of India Rules and within my cognizance".

It was an elaborate trial, extending over sixteen days, in which 83 witnesses were examined for the prosecution and a large volume of documentary evidence, running into more than 300 exhibits, was adduced.

It appears that the accused were represented at the trial by a number of lawyers who cross-examined almost all the prosecution witnesses including the handwriting expert (PW 82) but on the last day of the trial, it appears, the accused took up a very unreasonable attitude of non-cooperation with the court, with the result that the court below was deprived of the lawyers on behalf of the accused in presenting their case and their viewpoint before it. The reason for this attitude on behalf of the accused, as stated by the learned judge is that one J. K. Ghosh (P. W. 81), while in the witness box, made certain statements which the court considered to be deliberate perjury. The court put to him very searching questions to demonstrate that he was a liar, and upon this the accused decided not to take any further part in the proceedings of the court with the result that of the 16 accused persons only their alleged leader, Surendra Nath Dwivedi, after refusing to answer the questions put by the court, read out a prepared statement to the following effect:

"From the beginning we did not expect justice from the administration of a Government which we consider to be our enemy, so we did not want to take any part in the trial. But when it was pronounced that the case would be tried by you we thought of defending ourselves. We had heard much about your reputation as an impartial and upright judge with a very judicious mind but certain things have occurred in the course of this trial from which we find that you are feeling helpless. Having your judicious mind one way and the Government under which you have unfortunately placed your service, so we consider it to be our duty not to take any part in the trial from this moment thereby relieving you from the difficult position and helping our countrymen and have their confidence in you created. We have instructed our lawyers accordingly".

All the other accused persons contented themselves by saying that they adopted Surendra Nath Dwivedi's statement aforesaid. All of them informed the court that they did not want to examine any witness in defence. On this attitude of the accused, the learned judge refrained from putting any detailed questions to each individual accused. It would have been better if the learned judge had put the incriminating documents to the individual accused, even though they may have refrained from answering the questions. The court in that case would have been entitled to draw its own inference from the refusal to answer those specific questions. Be that as it may the learned judge proceeded to hear the argument on behalf, of the Crown which occupied him for the last day of the hearing on the 22nd of March 1942, and on the next day he delivered judgment acquitting 2 but out of the 16 accused persons and convicting the remaining 14 and sentencing them as stated above except that he inflicted sentence of imprisonment of five years upon the accused Surendranath Dwivedi on the first count; whereas on the others he had passed a sentence of only four years' rigorous imprisonment, apparently because he considered him to be the ring leader. Out of the 14 convicted accused as already stated, only eight have come up in the appeal to this Court, the other six remaining satisfied with the judgment passed by learned judge below.

The first question which arises for decision in this case is whether there was such a conspiracy as alleged by the prosecution. On this question, apart from the large volume of oral evidence adduced on behalf of the prosecution to show that not only there had been such a conspiracy, but that as a result of the conspiracy a large number of cases of arson and unlawful assemblies had occurred. There is a large volume of documentary evidence in the shape of bulletins and leaflets seized from the so-called Central Office as also from the houses occupied by the different accused at the time of their arrest, or from the places of their ordinary residence, which prove beyond the shadow of a doubt that there was such a conspiracy. Such evidence is much too voluminous to be dealt with in detail in this judgment but I propose to give certain quotations from some of the selected documents aforesaid which give a clear idea of the object aimed at by the conspirators. It will appear from a perusal of those documents that they are full of misdeeds as to events said to have happened elsewhere as also within the Province and of apparent approval of the misdeeds recited therein, and, finally, in acts which are nothing short of open revolt against Government established by law;

"The inhabitants of Cuttack should drown to death. If you had eyes and ears, you would have seen and heard what has come about upon the people of Bihar in the localities of Patna, Chapra, Muzaffarpur, Bhagalpur, Samastipur, Arrah, Balia and Gorakhpur. How gladly have the people of those places grown excited at the struggle of the Congress and at the call of independence. From Jasidih up to Patna not a trace will be available of the railway lines, stations and wires. Thousands and thousands of people have brought about destruction to the post offices, police stations and government offices of these districts by burning them. This is not all. Seeing this heroic deed of theirs, the Englishmen themselves were flying from their homes with their wives and children....

Exhibit 26

“Do or Die”

“Country's own Daily-True army of the people No. 20

Calcutta

Tuesday, September 29, 1942-Price 1/4 Anna

HANGING OF FIVE OFFICERS OF THE INDIAN RED ARMY Nagpur,September 27. Today, the white hangmen judge of the foreign government has convicted and sentenced five officers of the Indian Red Army to death and four officers to transportation for life. These nine patriots were charged by the wicked government of being responsible for the rebellion on the 14th August in which arms were snatched away from the enemy. Anyhow the enemy had to get rid of these nine brave patriots and hence they were charged with offences according to the enemy's wish."

Exhibit 133

GANDHI JAYANTI-2-10-42

"To-day the funeral pyre of this feeble government is burning all over the country in flames. Everybody today having shed away the illusion of remaining alive is burning away, at the call of the leader, the sinful Lanka of this government. At places government buildings are levelled down with the ground, at places the government is made a ghost of straw and is being burnt away, and at places police stations and Kutcheries which are the haunting resorts of the government are burning aflame. This fire is not to extinguish any more. This fire will certainly wipe out the foreign government from the country. On the ashes of the government, on the carcasses of this beastly administration and on the grave of this sinful kingdom will be erected the government of our labourers and cultivators and the administration of justice and righteousness".

Exhibit 134

Bulletin No. 11 dated the 17th September, 1942

CONGRESS MESSAGE

"Odisha Ministry Unlawful :-The Parla ministry is existing in Odisha as the agent of the British. There is no popular support behind it. It is unlawful. Here it is functioning as the fifth column on the side of the British. It is responsible for the slaughter of 100 men in the districts of Koraput and Cuttack... For the crimes of which they have been guilty, the members as well as the supporters of this ministry should be assassinated. For the shameless anxiety that these people are showing for keeping the dead British administration alive in this country, they should be shot dead. But punishment by death has no place in non-violence. So boycott these people socially, insult them. Arrest them for preventing them from the bad deed... But beware, do not exercise violence on any particular individual.

Arrest Musaheb Khan:-Musaheb Khan, Additional Magistrate of Cuttack having devasted the Baree area has been hastening towards Erasama. He is an incarnation of oppression. He is the slave of the British, true to the salt. As it appears, his life is not safe any more. He is our brother. Arrest him for his safety. Detain him in the Azad jail.

Mob Raid :-A mob of of 3000 people have set fire to the thana house of Erasama and all the government offices located nearby, in the district of Cuttack, at 8 a.m. in the morning. At Tirtol, all government offices except the thana house have been burnt. The Dak bungalow of Jagannathpur and the house and papers of the Neulpur Canal Revenue Office have been reduced to heaps of ashes. At Erasama, more than one thousand people raided the armed police van carrying 68 prisoners. The van went back and came again escorted by Punjabi soldiers. Now the Punjabi soldiers are entering into each house and carrying on oppressions......”

Exhibit 138

ALL INDIA CONGRESS BULLETIN

"Violent agitations have to be simultaneously launched everywhere both in the town and in the mofussil so that the government may not suppress them one after the other. If there is disturbance everywhere the enemy's power will be scattered. First of all, the government servants will be asked to acknowledge the authority of the people instead of acknowledging British authority, If they do not obey that they will be taken out of their jobs by force and the weapons they may have with them will be taken away from them....

Establish individual relationship with the police and the military men by the help of leaflets and by doing a deed of bravery at the time of serious situation prevail upon them. The Indians employed in the troops of the government will first of all be asked to consider the fact that they are independent and they will be appealed to join the Indian revolution in violation of the British authority."

Exhibit 159

OPEN REVOLT

This is an open fight of ours with the British Government. We do not acknowledge it any more. We have declared ourselves independent....

Let free panchayets be appointed. As a token of this let the processes and the notices of the Kutcheries of the government and the uniforms of the Chaukidars and Daffadars be burnt away in that meeting. Let the speaker in his speech describe all the incidents that are occurring everywhere. All the news will be summarily supplied in the Congress bulletins that are published in every fifteen days. If the police come to arrest the speaker he should tell them that he does not acknowledge them and he should not go, The people should get the police surrounded and should keep them under confinement as it were. It is not possible that police can go in large numbers to the meetings of every locality. Others should snatch away from them their uniforms and lathis etc. They should be garlanded and declared as brothers of the free panchayet. If they pursue their previous conduct inspite of all this they should be confined in a room for 2 to 4 days. In all these acts no violence will be exercised upon anybody in any manner.....

2. For the sake of wiping out the traces of the English administration take possession of the police stations or Tahasils, dak bungalows, canal revenue offices and sub-registry offices as the people of an independent country. The people should go there in batches and do like this. The government centres, law courts, collectorates and other places situated in a town should also be taken possession of in the like manner. Before taking possession of a police station, roads, bridges, telegraph wires and post offices shall have to be cut off or burnt away ••••

4. The Indian government servants will all along be requested to resign their jobs and to Join the movement. (5) The rents of the November Kisti will not be paid. Payment of Chaukidari taxes will be stopped. The people will also be requested not to pay rents to the zamindars of the temporarily settled estates. (6) If it is a Jungle area tell the people to disobey the Forest Act (7) The regulations of the government will have to be violated ••••

Exhibit 142

CONGRESS COMMAND-DO NOT PAY FINES

“Mahatma Gandhi and the Congress have decided that they would destroy the British government this time... They are burning and annihilating the seats of the government like police stations, Kutcheries, railway lines and post offices. They are not paying rents and taxes... There is not even a trace of the government in such provinces as Bihar and the Central Provinces etc....

Brethren of Tirtol, Erasama and Nimapara. For the heroic deeds you have performed at the direction of the Congress everybody is holding you in applause. It is you who are the strength of the Congress.... Combine together and do not pay fines, If any policeman or officer goes to you for collecting fines encircle him and disarm him ... Do not pay rents and taxes as long as an independent government is not established. "

Exhibit 143

A WORD TO THE CHOUKIDAR BRETHREN

Brethren

"If there will be Swaraj you will get equal privileges everywhere. We give you assurance that if there will be Swaraj you won't get less than Rs 50/-per month as your salary. Resign your jobs soon and come away. Thousands and thousands of Choukidars have given up their jobs on every side. The government cannot exist here for many days more......

Exhibit 145

INSTRUCTIONS FROM THE ALL INDIA CONGRESS COMMITTEE

"(2) All the institutions of some districts and if possible of the whole province will be raided on the same day. It is when the people will destroy the administrative centres of their respective districts by being excited and by exercising their congregated might that we can succeed to the full extent. If this is done, the machinery of the government will be rendered inoperative and we will build institutions commanding the people's authority. Such an institution will form the foundation of independent India. All sorts of enterprises be made for simultaneously paralysing the administrative machinery of the government off all the different provinces. The government will have to be manufactured according to our will. If on account of the war the government order any locality to be evacuated, the people will not evacuate it. They will not acknowledge the law courts. They will ply the boats by force. In this movement, no act inspired by violence will have any room at all. Especially violence will not be exercised upon the government servants.....

Exhibit 148 for Ganjam

THE CONGRESS ORGANISERS.

“2. Attempt should be made to post one worker secretly at the centre. He will be receiving news from all and keeping them and will be sending direction to all.....

3. In the present movement there is only one condition, It is that individual violence should not be applied.... Besides the pracharaks (propagators) they will find out other batches of workers forthwith and will get arrangements made for cutting off the railways, roads, passages, ghats, and telegraph wires at places and for rooting out the posts....”

Exhibit 149

GANDHIJI'S LAST MESSAGE

"I. Do not pay rents and taxes. 2. Come to the police stations in batches and bring the officers working there to your own sides. 3. Occupy the police stations. 3. (Sic.) Disobey the Forest Act... Take possession of the paddy granaries and distribute among the men in want. 5. Forming batches of cultivators forcibly the anabadi lands of the Pukki mahal 6. Do not go to law courts 7. Do not obey any law of the government 8. Let the teachers and the students withdraw from schools 9. Let government servants and the police resign their services 10. Make the railway wire and other roads of communication useless 11. Let the people in every village prevent in bodies the entrance of Government officers or other men into it ....." .

Exhibit 150

TO BRETHREN WHO ARE POLICE AND JAIL OFFICERS

“The fire of revolution is in flames everywhere in India. In this fire the British government will bum and perish. On the same ashes the independent India will be built up. This is the last fight. This time victory is pretty certain.....”.

Exhibit 151

CTOSE THE SCHOOLS AND COLLEGES

"Today the schools and colleges are closed everywhere in India except Odisha....”.

COME AWAY LEAVING THE SCHOOLS AND COLLEGES

WHICH ARE THE ENEMY'S PORTS

The passages from the bulletins and leaflets quoted above are not meant to be exhaustive but only illustrative of the wild propaganda and false reports published with a view to inciting the public to acts of so called bravery. But even these prove more than enough to show that there was a conspiracy organised with a view to paralysing the government established by law. There can be no manner of doubt that the documentary evidence adduced in this case amply proves the existence of the conspiracy, and furthermore, that acts of violence and of sabotage were being committed in different parts of the province in pursuance of the unlawful object aimed at by the conspirators. The only question, therefore, which remains to be dealt with is whether the appellants, or anyone of them, were in this conspiracy. But before I deal with that question, I propose to deal with certain points raised in this case which affect the case generally.

At the very threshhold of his argument Mr. Sahu for the appellants drew our attention to the fact that the accused had not the benefit of an argument from the bar before the learned judge. That is so; but the accused have to thank themselves for not placing their submissions through their counsel before the court that below. There is nothing on the record to support the suggestion the court below was in any way responsible for this state of affairs. If the accused decided not to cooperate with the court below at the fag end of the trial, they did so with their eyes open, and in spite of a timely warning given by the court that this attitude of theirs might work against them. Hence in my opinion, there is no reason to think that anybody but the accused themselves are to blame for not having their view point placed before the court. On a consideration of the entire evidence in this case, I have come to the conclusion that the learned judge in below has given due weight to the circumstances of the case arising upon the evidence led by the prosecution and that the non-participation of the accused at that stage of the case has not prevented the court from considering the case of each individual accused on its merits.

It has also been contended that the evidence of the handwriting expert should not have been acted upon in-as-much-as the letter (exhibit 66) which was written by the investigating officer to the handwriting expert to the Government of Bihar, Patna, had given too much of a lead to the expert to leave him an exercise of his own independent judgment in the matter of the comparison of the specimen writing of the different accused with the documents which were seized from the houses of the accused as already indicated. The letter in question does lend support to this argument in-as-much as against each individual accused it has been said that a certain document had been proved by independent evidence to be in the handwriting of that particular accused. Some such words have been used in the case of the appellents Piari Mohan Das, Biswanath Parida, Banka Bihari Das and Lokanath Misra with this addition in the last case that "his Oriya and English specimen handwriting obtained by me during the investigation which he wrote very carefully to avoid detection marked W (4). The opinion of the handwriting expert (exhibit 308) contains amongst other things the following sentence. "I notice a deliberate attempt at disguise in the specimen of handwriting marked W (4). Written for the occasion", and the handwriting of all the appellants aforesaid has been said to have been identified in the opinion of the expert, with the writings on the documents said in the letter to have been written by those accused. The aforesaid letter of the investigating officer, along with the opinion of the handwriting expert, does lend colour to the argument of the appellants that the hand-writing expert was left no option but to declare that the hand writings were the same in each particular case; but there are certain other matters which would lead me to hold that the opinion of the handwriting expert has not given as if blindly in accordance with the hints given by the investigating officer. In the first place, in spite of the strong lead given by the investigating officer to the expert, he did no give a definite opinion in respect of the handwriting of Gour Charan Das and Nishamani Khuntia two of the accused persons, who have been convicted but have not thought fit to come up in appeal to this court. In those two cases the expert wanted further specimens in order to be sure about his opinion. That would indicate that he exercised his individual judgment in the matter of the comparison of the handwriting of each individual accused with the documents in question. Further, we had during the course of arguments, looked into the specimen handwriting of appellant Lokanath Misra, and we found a distinct attempt to disguise the handwriting. The letter (exhibit 22), dated the 4th of October, 1942, at 4 a.m. said to have been written by the accused Lokanath Misra is now admitted by his counsel to be in his handwriting; but there was no resemblance between the writing in this letter and the accused Lokanath Misra's specimen writing which was sent to the expert. Hence, in my opinion, though the investigating officer's letter to the expert was couched in a language which cannot be countenanced by any court of justice, there can be no doubt that the opinion of the expert as regards the specimen writing of Lokanath Misra is well-founded and is apparent to the naked eye even of a layman. As a result of these considerations, I have come to the conclusion that the opinion of the handwriting expert cannot be altogether brushed aside; but it cannot be the sole foundation for a conviction where there is no other evidence corroborating the handwriting expert in the matter of the writing, Hence, in those case where it is found that the conviction is based upon the opinion of the expert alone as connecting the accused with the writing, such a conviction cannot be upheld; but where the expert's opinion is supported by other reliable evidence there is no reason to brush aside altogether the opinion and evidence of the expert who seems to have given his opinion for apparently good reasons.

It was also suggested during the argument that it may be that some of these objectionable leaflets and bulletins or letters were found in the possession of the accused. That by itself should not be held to be sufficient to connect the accused with the conspiracy. That is a matter which depends upon the state of the evidence against each individual accused, and, I therefore propose now to see how far the evidence on the record brings the charges framed against the accused home to them individually.

1. Lokanath Misra:-He is mentioned in (exhibit 18) which is a list of Congress workers of names under different police stations of the different sub-divisions of the district, the following passage appears, (I give a list of the district workers. I have excluded the names of those who have been arrested in the mean time). Not only his name, but his complete address is given under the sub-heading "Patkura" which is a police station in the district of Cuttack. As already indicated he was arrested at Cuttack on the 5th of December 1942. Hence presumably this list was prepared before the date. It does not transpire in the evidence as to who the author of this list was, or in whose handwriting it is written. We only know this much that P.W. I recovered this document at Alisha Bazar along with other documents at the time the leader of the gang, Surendra Math Dwivedi, was arrested. It was contended that it may have been the list of accommodation addresses but the passage already quoted disposes of that argument. In this list we find at its very end the name of Nishamani Khuntia aforesaid. Another document which connects the appellant with this conspiracy is a letter written by Babaji which was an alias for Surendra Nath Dwivedi the arch offender, to Nishamani (Exhibit 92). The following passage in this letter speaks for itself. "A man is coming here every week from Lokanath Misra to take the dak. It would be well if arrangement could be made along with it. You will take from him on the midday. On the day on which he comes here you meet him and also send information. It is not safe to depend too much on postal communication. You will do as you think convenient. Lokanath Misra has written that the teacher of Gaithipur? school having taken twenty leaflets from him is distributing them in 5 or 6 unions. Please ascertain which area is this and how the distribution is being made there in. If possible, keep contact. It has been contended that there is nothing in the evidence to show that the Lokanath Misra referred to there in is the same as the present appellant; but it has been conceded that if it can be inferred from other evidence that the reference in that letter is to this appellant, then there can be no doubt that he was fully in this conspiracy. In the first instance in the list of workers (exhibit 18) aforesaid there is no other Lokanath Misra, though there is one Lokanath Pradhan with a different address. Secondly the admitted letter (exhibit 22) already referred to, was written to Babaji (that is, Surendra Nath Dwivedi). It shows that at the material time and date the appellant was on very intimate terms will Babaji. The learned judge below has characterised this exhibit 22 as a harmless document but, in my opinion; it is not absolutely harmless, I say this because of the following passage in this letter." I am going home today. I do not know what the news is. I was told that various meetings were held on the occasion of Gandhi-Jayanti. An M.E. School went on strike. More afterwards." A large number of documents have been placed on record in this case, too numerous to mention, showing that Gandhi-Jayanti was sought to be exploited as an occasion for furthering the objects of the conspiracy, and meetings which were presumably banned in this part of the province also at this time of the year indicate what the members present at the meeting were about, and the reference to the, strike has strange coincidence with one of the objects of the conspiracy. Hence, putting (exhibits 18. 22 and 92) together, there is no room for a reasonable doubt that the appellant was one of the persons in the conspiracy. Further, the oral evidence of prosecution witnesses 27, 28 and 31 is good corroboration of the appellant having taken part in meetings, inciting the public to break the law in the way suggested in the pharges framed against the accused. I would, therefore, dismiss his appeal.

2. Bhairab Charan Mohanti- He was an employee in .the education department in the secretariat for about 5 to 6 years; but on the 12th of August 1942 he sent in his letter of resignation (Exhibit 3) the following extracts from which speak for themselves :
 

"For all the loyal service rendered by me under this self-imposed government during all these 6 years or so, I would request you to reward me by relieving me at once, so that I may be able to take my stand under my country's banner when the whole nation is about to fight for freedom....I shall thereafter take up my work as outlined by the All India Congress Committee, and as you can well realise the best field for me will be the Secretariat itself." This letter came in only a few days after the reported meeting of the All India Congress Committee. From (exhibit I) it will appear that the All India Congress Committee had been declared to be an unlawful association on the 9th of August 1942. This appellant avowedly set out to work under the banner of the All India Congress Committee, and chose for the' best field' the secretariat itself: in other words, he expressed himself to the effect that he would devote his time to spreading disaffection amongst the employees of the government secretariat itself. (Exhibit 115) purport to be a report of the Sambalpur district after the 15th September 1942. The latter half of the document is an unsigned letter to "Dear Surendra Babu" . It is conceded that if this letter is in the handwriting of the appellant, it shows that he was very deep in this conspiracy. It names a number of high government officials in the secretariat to whom the bulletin had to be forwarded. It also contains the following significant sentences:- "I shall make arrangements here for distribution among the clerks. It does not seem that I shall be able to remain outside for many days...The responsibility of distribution in the secretariat there is on you". Apparently, this was a letter written from Sambalpur where a portion of the secretariat was located at that time and the "secretariat there" has reference to Cuttack. This letter was intercepted at Cuttack by P.W.7. The handwriting on (exhibit 115) has been proved by P.W.21, an assistant jailor, Cuttack jail, who appears to have been an acquaintance of the accused for the last fifteen years, and on terms of correspondence with him. Even while this appellant was in jail custody after his arrest, he was in the habit of writing chits to the said witness. It has been contended on behalf of the appellant that this witness wrongly identified the handwriting on (exhibit 23) as that of this accused. The witness deposed that (exhibit 23) seemed to be in Bhairab Charan's handwriting. During the Course of the argument we had the occasion to look into (exhibit 23,) and there was a good deal of similarity between the two writings.ln this case no expert appears to have been examined to compare that handwriting nor is there any oral evidence against him as to his activities about this time. This letter as appears from the report (exhibit 116) was posted at Sambalpur on the 24th September 1942. The address was:-Shri Gangadhar Das, Kalyani Kutir, Firangi Bazar, Cuttack, contents meant for Surendra Nath Dwivedi. Apparently, it was written to an accommodation address at Kalyani Kutir which is a place where some of the accused persons used to put up. In my opinion, the evidence afforded by (exhibit 3) read along with 115, is enough to connect this appellant with this conspiracy beyond any reasonable doubt. Hence, his appeal also must be dismissed.

3. Banka Bihari Das :-He was a Fourth Year student aged about 20 years, and in the words of the learned Judge below "he was the office boy in this organisation". There is evidence to show that the envelopes containing the letters (exhibits 78, 82,) and (92), and the money order coupon, (exhibit 95) were written by him, These letters and the money order were intercepted by P. W. 3, a C.I. D. Sub-inspector in Cuttack R. M. S. office. (Exhibit 78) is a letter written by Surendra Nath Dwivedi to "Dear Friend" dated Cuttack, September 22nd. The following extract from the letter speaks for itself :-

" We have your letter of the 15th September. We will send you another report of our work very shortly.

As regards money, we think the safest course would be to send it to Akshoy Babu of the Madhusudan village industries requesting him to hand it over to Babaji. I will inform him like-wise.

Gandhiji's birthday comes off on the 2nd October. Has A. I. C. C. fixed up any concrete programme for the day? We are planning for a province wide Hartal and will make an attempt to raid Cuttack town government offices if possible.... ".

There is no oral evidence about the activities of this appellant at the relevant time. It has been argued on his behalf that he was a mere innocent writer of addresses by request. Hence, he may not have been cognisant of the contents of those letters which are not challenged as being full of matter relating to the conspiracy. But (exhibit 12) (a) is a letter which contains the following pregnant sentences, "so please send Sambalpur leaflets to me and Balasore leaflets to Sachi Babu... I am going away instructing Gadadhar Babu that Pandit would come and would make over to him here secretly. I went to Dukhishyam Babu for money". This letter has been proved by P.Ws. 19 and 20 who reside in the same mess known as Kalyani Kutir along with this appellant as boarder. I have no reason to doubt the veracity of the two witnesses who connect this appellant with the writing on (exhibit 12)(a). Hence, in my opinion, there is no doubt that this man, who has not yet finished his college career was in this conspiracy. The only question that may possibly arise is the question of sentence which will be discussed thereafter. His conviction must therefore stand.

4. Narayan Prasad Mohanti :-As against this appellant the learned judge below relied upon a letter (exhibit 140) which is said to be in his handwriting and which contains his name amongst more than two dozen names of four anna members of the Congress. But the learned judge apparently made the document itself that it is of the year 1939. Hence, this document has to be left out of account altogether against him; but the most incriminating circumstances against this appellant "is that when he was arrested at his house a large number of bulletins were recovered from there namely. (exhibit 141), 110 copies (exhibit 134) bulletin no. 11 already quoted). (exhibits 138 and 139) in the handwriting of Surendra Nath Dwivedi and manuscripts (exhibits 143) (a) and 143(b) in the handwriting of Nishamani. In (exhibit 12) (d) his name was also found; but it has been struck off, and Mr. Sahu on his behalf argued that it was a mere accommodation address which for certain reasons known to the conspirators was cancelled, and, he suggests, presumably because it was not thought to be a safe address. But P.W. 13 found in his house eight copies of (exhibit 142) (lithographed bulletin no. 13 already quoted) as also nine copies of a leaflet entitled" Appeals to Chaukidars". Along with that there is the evidence of P.W. 25 to show that this appellant had engaged himself in distributing Congress leaflets. The evidence of this witness standing by itself is not of much value, but taken in conjunction with the other evidence above, in my opinion incriminates him sufficiently to be convicted for the charges framed against him. His appeal therefore, must stand dismissed.

5. Biswanath Parida :- He was a member of the District Board of Puri. Against him the prosecution has proved the authorship of the letter (exhibit 40.) It is an unsigned letter said to be from' Puri worker'. This letter if proved to be in his handwriting sufficiently incriminates him as being directly concerned with the conspiracy. The writer says in the letter that the shop keeper in whose address the letter came had been arrested. Hence he asked that letters should be sent to the address given at the foot of the letter. He refers to a number of activities in pursuance of the conspiracy and also says that vigorous search was being made for him and that his health was so shattered that imprisonment would be welcome to him. The direct testimony of P.W. 34 to the effect that (exhibit 40) was in the handwriting of this appellant is open to this serious criticism that this witness's evidence discloses that he is hardly competent to identify the handwriting of this accused. He is a clerk of the Puri Co-operative Bank, while the accused is a member of a Co-operative Society. He says he came to know the accused "more than 9 months ago.... in connection with bank work." His deposition was recorded on the 10th March 1943, and the accused had been arrested on the 26th September 1942. He proves that he saw the accused fill up a bond in printed form in favour of the Central Bank and sign it. This was apparently the only occasion when he saw the accused writing in his presence. It is admitted that this appellant is a member of the Puri District Board. And there must be papers in his handwriting in the Board, and many people in the Board be able to identify his handwriting. Hence, I am not prepared to act upon the testimony of this witness. That being so, we are left with the handwriting expert's opinion that (exhibit 40) was in the handwriting of this appellant. In my opinion, it is not safe to act upon this opinion alone. Hence, I would give the benefit of the doubt to this appellant and acquit him of the charges framed against him.

6. Narsingh Charan Mohanti :-The prosecution relies on the other letter (exhibit 82) dated the 23rd September 1942, written by Surendra Nath Dwivedi to Nishamani Khuntia in which Narsingh is referred to as a messenger through whom the writer had already sent information. The letter refers to matters in connection with the alleged conspiracy. There is, however, nothing in it to point to the identity of the Narsingh referred to, and if this letter had stood alone, it could not be regarded as sufficient to establish this appellant's complicity. But there is a letter (exhibit 199) purporting to be written to one Uttar Singh by Babaji (that is Surendra Nath Dwivedi) which was recovered from the house of this appellant by the Sub-inspector (P.W.17), on the back of this letter is written Narsingh. The letter refers to stopping payment of rents and distribution of leaflets for the purpose. The recovery of the letter from the appellant's house is proved by the Sub-inspector (P.W. 17) and (P.W. 18) a search witness. Their evidence regarding the search has been attacked on the ground that the appellant had been arrested before the search witness and that the police people did not subject themselves to search before conducting the house search. (P.W, 17's) evidence is that he went to the appellant's house at about mid-night and arrested him and just after the arrest he sent for the search and before the arrival of the search witness turned up in about 15 to 20 minutes. He states that on search he recovered the letter among other papers. The evidence of (P.W. 18) shows that the appellant took the Sub-inspector to his bed-room and the papers including the letter, were recovered from that room. There is no reason why the evidence of these witnesses, particularly of the Sub-inspector, should be dis-believed. The recovery of the letter (exhibit 199), taken along with the letter (exhibit 82), is in my opinion, sufficient to prove the guilt of the appellant.

7. Piari Mohan Das :-As against this appellant the learned Judge relies chiefly on two letters (exhibit 14 and exhibit 266). (Exhibit 14) is a very long letter dated the 29th September which purports to be written by B.A. from B.O. Headquarters " to C.O.", describing in great detail the happenings in the district of Balasore. The prosecution sought to prove that this letter was if written by this appellant. The only evidence on the point is that of the handwriting expert (P.W. 32.) But it will not be safe to base a conviction on the expert's opinion alone. (Exhibit 266) is addressed to Piari (the appellant) and is proved by P.W. 46 and (P.W. 48) to have been written by Gour Charan Das. (P.W. 46) is a Municipal Commissioner at Balasore and his evidence is that he knows Gour Charan Das for 10 to 12 years and has seen him. Writer (P.W. 48) was formerly a Congress worker and he knows Gour Charan Das who is a Congress worker. These two witnesses therefore, were competent to prove the handwriting of Gour Charan. The contents of the letter (exhibit 266) are undoubtedly incriminating. This letter was recovered from the appellant's house by the Sub-inspector (P.W. 55). His evidence is that the 16th October, 1942, the day on which there was a great cyclone, he was ordered to arrest the appellant and search his house and that the same night about 11 p.m. he went to the appellant's house and arrested him at about 1 a.m. but as it was late at night, the search could not be held that night by the Police Inspector, the next morning the search was held in the presence of the appellant. (P.W. 56,) who is a pleader at Balasore, was a witness to the search, the house being in Balasore town. His evidence shows that the house was locked and sealed. (P.W. 55) definitely says that the appellant was present at the time of the search, and the letter (exhibit 266) was recovered along with some other papers. His evidence is corroborated by (P.W. 56.) There is nothing in the evidence of the latter to suggest that the appellant was not present at the time of the search. His statement in cross-examination " Prianath was absent " refers to the owner of the house in which appellant lived. Much comment has been made on (P.W. 55's) evidence because he did not conduct the house-search on the night of the 16th. But it must be remembered that there was the great cyclone that day and at that late hour of the night search witnesses could hardly be available. I find no sufficient reason to disbelieve the evidence of (P.W. 55) which is corroborated by a' W. 56). The recovery of the letter (exhibit 266) from the appellant's house clearly establishes his complicity in the conspiracy. His name is also referred to in two other incriminating letters (exhibit 237 and exhibit 238) which were recovered from the house of the next appellant, Dukhishyam Padhi. As I shall show presently, these two letters have been duly proved. These letters also prove that Piari was in the conspiracy.

8. Dukhishyam Padhi :-His complicity in the conspiracy is well established by the two letters (exhibit 231, 238) and exhibit which were recovered by the Sub-inspector (P. W. 37) from the house of his brother-in-law, Madan Bindhani where he was staying.Both these letters are addressd to Dukhi (abbreviation for Dukhishyam Padhi.) (Exhibit 137), which is dated the 1st October 1942 purports to be written by Gaur and it has been proved by (P.W. 46) and (P.W. 48) to be in the handwriting of Gour Charan Das. I have already shown that these are competent witneses to prove Gour's handwriting (exhibit 238,) which does not bear any date, purports to be written by "Ra". It has been proved by (P.W. 48) to be in the hand- writing of Ramakanta Das, another accused, who has been convicted but has not appealed. (P;W. 48s) evidence is that he and Ramakanta were Congress workers at Balasore for several years and he saw Ramakanta write in the Congress office there. His evidence that (exhibit 238) was written by Ramakanta is corroborated by the opinion of the handwriting expert (P. W. 82). There is no reason to doubt this evidence. Both (exhibit 237) and (exhibit 238) refer to matters connected with the alleged conspiracy. The evidence of (P. W. 37) regarding the recovery of’ these letters has been attacked on the ground that the appellant was not present at the time of the search and that the search was not conducted in the presence of two witnesses, as required by section 103 of the Criminal Procedure Code. There was only one search witness, namely (P.W. 49.) It is regrettable that the Sub-inspector (P. W. 37) did not obtain two search witnesses, but that by itself is no ground for disbelieving his evidence. The evidence of (P. W. 47) who is a general merchant at Balasore, shows that the appellant, who is known to him used to stay with his brother-in-law, Madhu Bindhani (I think Madhu is a mistake for Madan). This witness was not at all cross-examined. The Sub-inspector (P. W: 37) also says that the appellant was staying in the house of Madan Bindhani. His evidence is that he recovered the letters (exhibit 237 and exhibit 238) with some other papers from an almirah in the house of Madan Bindhani which had to be broken open as Madan or his son did not give him the key, though asked for. The search witness (P. W. 49's) evidence is not of much value, because he apparently tried to help the accused by making some statements in his favour. He says that the search list was wrongly written, and he signed it out of fear. I do not, however, find any sufficient reason to disbelieve the testimony of the Sub-inspector (P. W. 37). The search was conducted in the day between 2.30 p.m. and 4.30 p.m, as the search list (exhibit 236) shows. It is idle to suggest that the letters (exhibit 237) and (exhibit 238) were first fabricated and then planted by the police in the house of Madan Bindhani. If the police really wanted to fabricate these letters, it is not understood why in (exhibit 238) only the first letter "Ra" in the name of the writer and not his full name should be given. Even the evidence of (P. W. 49,) who tried to help the accused shows that evidence; the papers were being sorted out near an almirah which had been broken open. There is, therefore, no reason to doubt the evidence regarding the recovery of the letters which are addressed to the appellant and are clear evidence of his complicity in the conspiracy. His name is mentioned in the letter (exhibit 12.) as already referred to, while dealing with the evidence against the third appellant, Banka Bibari Das. His name is also referred in another incriminating letter (exhibit 24) which was recovered by the C. I. D. Inspector (P. W, 1) from the house occupied by Surendra Nath Dwivedi at the time of his arrest. All these letters, taken together, leave no room for doubt about the guilt of this appellant.

As a result of the considerations aforesaid, I would dismiss the appeal of the appellants Lokanath Misra, Bhairab Charan Mohanti, Banka Bihari Das, Narayan Prasad Mohanti, Narsingh Charan Mohanti, Piari Mohan Das and Dukhisyam Padhi. The sentence against them is not too severe in the circumstances disclosed in the case except that in the case of Banka Bihari Das who is a young man of 20 and has not yet begun his life, it may be said that he was in no better position than that of a camp follower. He has been described by the court below as the 'office boy.' in these circumstances I will reduce his sentence to rigorous imprisonment for two years. The appellant of the appellant Biswanath Parida is allowed, and it is directed that he be released forthwith.

B. P. SINHA

S. C. CHATTERJI.

Chatterji, I agree.

APPENDIX-C

Date Reference No.4 of 1942 (Odisha)

and

Criminal Appeal No. 27 and 28 of 1942 (Odisha)

Reference made by V. Ramanathan, Esquire, I.C.S., Additional Sessions Judge, Koraput in his letter No. S.C. 18/42 dated the 13th November, 1942.

In the case of

The King Emperor Versus Lakhan Naik, Accused.

In support of the reference :-The Public Prosecutor for Odisha.

Against the reference :-Mr. Pitambar Misra.

Appeal 27

Appeal 28

Lakhan Naik, accused :-Appellant.

1. Balaram Pujhari, 2. Arjurio Naiko, 3. Arjuno Naik 4. Sambaru Naik, 5. Kendu Naik, 6. Bhima Naiko, 7. Jagannath Naik, 8. Udainath Odi, 9. Nityananda Ghasi, 10. Chaitan Pujari, 11. Deenabandhu Pujari, 12. Chandra Pujari, 13. Bula Bhumia 14. Banga Pujari, 15. Raghunath Bhumia, 16. Arjuno Pujari 17. Somu Domb, 18. Padalam Naik, 19. Balaram Bhumia, 20. Bhika Bairagi, 21. Dbanurjayo Naik, 22. Sombaru Naiko,23. Gopinath Pujari, 24. Bansingh Bhumia, 25. Guru Kotia. 26. Narsingh Challan, 27. Krishna Pujari, 28. Bhalu Domb, 29. Guru Goudo, 30. Kosa Madkami, 31. Hatiram Kotia, 32. Somaru Bhumia, 33. Hatiram Chandal, 34. Kondisunna Jhoria, 35. Somanath Bhumia, 36. Mongala Madakami, 37. Budhu Kumar, 38. Somanath Bhumia, 39. Krishnachandra Bissoi, 40. Somanath Bhumia 41. Sonnasomar Naik, 42. Hori Pujari. 43. Mongaraj Naik. 44. Bhaga Naik. 45. Balaram Bhumia. 46. Guru Naik, 47. Kalakora Arjuna, 48. Narasingh Dhurva and 49. Motiram Singh Madakami,

accused...........Appellants

Versus

The King Emperor......Respondent

For the appellants :-Mr. Pitamber Misra. For the respondent :-The Public Prosecutor for Odisha.

Present

The Hon'ble Mr. Justice Meredith.

The Hon'ble Mr. Justice Brough.

Brough J.

This is a death reference and connected appeal by one Lakhan Naik who was sentenced to death and an apeal by 49 other accused who were sentenced to transportation for life by the Additional Sessions Judge, Koraput, for the murder and complicity in murder of a man named Ramayya in the course of a riot which occurred at Mathili in August, 1942.

In the latter half of August, 1942, Mr. B.S. Nanda, the Divisional Inspector of Police at Malkangiri, received information that an attack was likely to be made on the police station at Mathili. He therefore, collected such force as he could, and went to the police station to deal with the expected attack. On the morning of August 21st, he was present at the police station himself, Jagannaikulu Dora, Sub-Inspector of Mathili, K. Ramamurty Sub-Inspector of Venkatapalam, two Assistant Sub-Inspectors and seven constables making twelve police in all. There were also present with him an excise Sub-Inspector and four peons, the Revenue Inspector and Forest guard, the deceased Ramayya, both in the service of the Jeypore Raj, with two peons, the local doctor and compounder and the Veterinary Stock-man and nine villagers. During the morning, the Sub-Deputy Magistrate and an Inspector of the Public Works Department came to the police station. I may say that out of this party of 35 people one was killed and twenty-one were injured in the course of the riot that eventually took place, and 28 of them have given evidence before the Sessions Judge.

At about 9-30 a.m. a mob led by Lakhan Naik (accused No.1) of about a thousand people carrying Congress flags and armed with lathis, advanced from the village to the police station. They were shouting slogans: "We are warriors. We have brought Gandhi Raj. The British Government is no more. We will burn the police station and kill all officers who oppose us. If we succeed, we will proceed to Malkanagiri, and loot the government treasury there." The Divisional Inspector with a part of his party met the mob about 200 yards east of the police station on the road, and barred their way. After some argument, the mob withdrew to the market nearby to decide their future action. They were followed by the Divisional Inspector and his party who remained to observe their actions. A procession with music was formed round the market, and speeches were delivered including a speech by Lakhan Naik, a note of which was made by the Divisional Inspector at the time. The speech was much to the same effect as the slogans which had already been shouted. If was "Brethren, we are warriors. The British Government is gone, and Mahatma Gandhi is our King. Maharaja of Jeypore is dead. Proceed on. Let us first loot and burn the police station. Let us kill the government officials, and then proceed to Malkangiri and loot the treasury.” After the speech, the mob were worked up to a sufficient state of enthusiasm to resume their march to the police station, and at about 12 o'clock they again went to the police station. The Divisional Inspector and his party returned to the police station before them, and took such measures as he could for its defence. The police station is a thatched building standing in a small compound, about 130 feet square with gates on each side, surrounded by a drainage ditch and a low flimsy fence. It stands back on the north side of the road about 700 feet from it and is again surrounded by a clearing made in the forest, about 200 yards square. It is not clear whether this clearing is fenced or not, but there is a ditch along the road side. The Divisional Inspector posted four constables at the gate of the inner compound armed with muskets and bayonets and ten rounds of ammunitions each, and he drew up the reminder of his force close to the road by the culvert going across the roadside ditch, The remainder of his small police force were in front and the others of his party in the second rank. The police and some one, at any rate, of the other had lathis, He himself had a revolver, and it appears that Sub-Inspector Dora had a single barrel 12 bore gun of his own which he got hold of subsequently and used to good effect. When the mob arrived at the entrance to the compound, the police obstructed them holding their lathis out as a barrier but without using them endeavoured to persuade them not to enter the compound. But this time the Sub-Deputy Collector, Mr. Majibur Rahman, had arrived and he declared the assembly an unlawful assembly and ordered the crowd to disperse. The crowd did not do so, but led by Lakhan Naik (accused No. 1) and Balaram Pujari (accused No.2) pushed the police and their helpers backwards towards the inner compound. While this was going on, some members of the crowd who, as I have already said, were armed with lathis which were short heavy lathis of green bamboo, assaulted Sub-Inspector Ramamurty and constable Mahanty and injured them severely, Upon this, the Divisional Inspector on instructions from the Magistrate ordered his force to use their lathis or as the witness put it, ordered lathi charge. This proved ineffective. The police force and their helpers being completely outnumbered were overpowered and forced further back. It was during this stage of the riot that most of the police party received their injuries. The Divisional Inspector himself received a slight injury on the hand which had the effect of damaging the action of his revolver so that it could not be fired. The Magistrate and others of the party were injured, and the forest guard, Ramayya, was killed. He received two blows, one on the neck and shoulder and the other on the head which fractured his skull and drove the fragments into his brain and must have killed him instantly, He fell into the drain surrounding the inner compound just to the west of the entrance. While this exchange of lathi blows was going on between the police and the leaders of the mob, others of the mob had got round the sides, and some of them had got into the inner compound. Sub-inspector Dora had with a constable gone towards his quarters which were to the west of the compound and got his own gun. The Magistrate seeing the death of Ramayya and the injuries that were being inflicted on the others of party, told the Divisional Inspector to open fire. He did so, and the armed constables at the gate opened fire, and used their bayonets. They fired 12 rounds in all. At the same time Sub-Inspector Dora used his gun, and fired three rounds with one of which he killed a man who had climbed on to the verandah of the police station and was in the act of setting fire to the thatch, and with another of which he killed another man. Besides those two men three others were killed and seventeen injured, mostly by the armed police. Shortly after firing was opened, the mob began to disperse, and the Divisional Inspector immediately gave orders to cease fire, and the position seems to have been restored about half past twelve.

At half-past one, in the police station itself Sub-Inspector Dora wrote a report which was the First Information Report in this case. He gives substantially the account of the occurrence that I have set out above. He adds that Ramayya was beaten to death by Lakhan Naik and Balaram Pujari, and he stated that 25 named persons and many others of certain villages took active part in the mob. The persons he named included accused Nos. 1 to 26 and 38.

On that Information Report charges were brought against 54 people before the Additional Sessions Judge at Koraput. Lakhan Naik accused No.1 was charged under section 302 of the Indian Penal Code with the murder of Ramyya. He was also charged with making a prejudicial speech contrary, to Rule 38 of the Defence of India Rules. Balaram Pujari was also charged under section 302 with Lakhan Naik, of the murder of Ramayya.

The remaining 52 accused were charged under section 302 read with section 149 Indian Penal Code of being members of an unlawful assembly in the prosecution of the common object of which Ramayya was murdered. All the accused were also charged under section 147 of the Indian Penal Code with rioting, and under Rule 35 of the Defence of India Rules with committing prejudicial act by attempting to burn the police station. At the trial the learned Sessions Judge convicted Lakhan Naik of the murder of Ramayya under section 302 of the Indian Penal Code, and sentenced him to death. He also convicted him under section 147" Indian Penal Code, and Rules 35 and 38 of the Defence of India Rules, but imposed no separate sentence. He acquitted Laichan Bhumi (accused No. 11) Arjuna Bhumia (accused No.18) Sombarum Bhumia (accused No. 20) and Sonia Bhumia (accused No. 21). He convicted all the remaining accused (the appellants in Cr. A. appeal No. 28) under section 302 read with section 149 of the Indian Penal Code and sentenced them to transportation for life, under section 147 to two years' rigorous imprisonment and under Rule 35 of the Defence of India Rules to seven years' rigorous imprisonment, the sentences to run concurrently.

Before the learned Sessions Judge and in the petitions of appeal the principle line of defence was that Lakhan Naik was an apostle of the doctrine of non-violence and that the other members of the assembly also adhered to that doctrine, and that they had no intention of assaulting or killing any government servants, but rather that they wished to court arrest and that the riot that transpired was due to the action of the police in voluntarily assaulting the mob. Mr. Pitambar Misra, who has appeared for the appellants in this Court and who has taken every possible point and said all that can be said on behalf of his clients, very properly did not think fit to add to his difficulties by taking that point before us. It is perfectly clear that the intentions of the mob were to assault, if not to kill, the government servants present and to burn the police station and that the first resort to force was by the mob and that the police only acted in self-defence, and that in fact, it is quite clear that it was only due to the fact that the Divisonal Inspector and his policemen and other helpers and in particular Sub-Inspector Dora kept their heads and displayed great courage and discipline that a very serious tragedy was averted with a comparatively small loss of life. If the police had failed to display the resolution and courage which they did display, I have no doubt that the whole or most of the party would have been murdered.

Before us Mr Misra has made four points. In the first place he has submitted that the evidence before the court as to the fact that Lakhan Naik (accused No. 1) was the actual assailant of Ramayya is not such as to warrant a conviction on the charge of murder, and secondly, in support of that contention he submits that an inference adverse to the prosecution should be drawn from the failure of the prosecution to call six persons who were present at the incident but who did not give evidence. particularly the excise Sub-Inspector, the officer of the Public Works Department, and one Neelakantham a villager. Thirdly, he says that having regard to the circumstances of the case and the form of charge under section 147 a conviction of the accused generally under section 302 read with section 149 of the Indian Penal Code is not warranted. Fourthly, he has submitted that in the case often of the accused the evidence that they took part in the riot is not sufficiently conclusive to warrant a conviction on any charge. He very properly did not attempt to argue that the conviction of Lakhan Naik under rule 39 of the Defence of India Rules for making a prejudicial speech, or of the accused generally under section 147 of the Indian Penal Code for rioting and under Rule 35 of the Defence of India Rules for doing a prejudicial act in attempting to bum the police station could be challenged.

With regard to the first point as to the evidence directly implicating Lakhan Naik in the murder of Ramayya, it is necessary to examine in detail the evidence of the 28 eye witnesses. Nine have given evidence describing the death of Ramayya. The Divisional Inspector himself (P. W. 33) stated that Ramayya was killed, but he does not attempt to give any description of how he died, or name his assailant. It appears in fact that at the time of Ramayya's death he was somewhere away to the east of the entrance to the compound. Sub-inspector Ramamurty (P.W. 1) states that Ramayya was hit by Balaram Pujari on the right side of the neck with a lathi and was hit by a stick (but later corrected to a lathi) by accused No.1 Lakhan Naik. Ramayya fell down and died. Mr. Misra pointed out in criticism of the evidence of this witness that apart from the general difficulty of observing details in a riot such as this, he had himself been previously injured by a lathi wound on the head which, according to the medical evidence, would have rendered him unconscious. The medical evidence also was that he would have recovered rapidly, and he himself, although not directly asked as to whether he did at any moment lose consciousness or not, leaves the impression that he lost consciousness, if at all, for a very short time, but that after his wound he was standing leaning on the fence, a little distance to the West of the entrance. It is, however, perfectly just to say that the evidence of this witness on a point of detail although given in good faith is in the circumstance not very reliable.

The next important witness is Sub-Inspector Dora (P.W.2). This officer was injured but not seriously and a general consideration of the course of the incident makes it perfectly clear that he kept his head to a remarkable degree throughout the incident, and I have little doubt that it was largely due to his courage and presence of mind, with that of the Divisional Inspector, that the mob was dispersed with so little serious injury to the police party. He prepared the First Information Report immediately after the occurrence, and his evidence as a Whole shows that he observed accurately what came within his vision, and did his best to report it fatithfully to the Court. On this subject he states: "I had seen Lakhan Naik and I Balaram Pujari attacking Ramayya. He was given a lathi blow by Balaram Pujari on the right side of neck. Lakhan gave a blow on the head. Ramayya fell dead ."

The next witness of importance on this point was Narasimham, the Revenue Inspector the Jeypoie Raj (P.W. 14). He also, in my judgment, kept his head and was a careful witness. He states: "I observed Ramayya being beaten with lithis by the accused Lakhan Naik and Balaram Pujari. He fell down to the ground and died instantaneously. He does not state which accused struck which blow. It has been pointed out to us that Sub-Inspector Dora was a police officer and (P.W.14) was an officer of the Jeypore Raj and, therefore, they are interested witnesses. I have, therefore, scrutinized their evidence with great care. With regard to Sub-Inspector Dora I observe that although he names these two accused in the First Information Report as being the assailants of Ramayya he does not there state which of them struck which blow. It may be, therefore, that his evidence on this point should not be taken as conclusive. On the other hand, having regard to his evidence as a whole and that of (P. W. 14) I see no reason to reject their statements that Lakhan Naik and Balaram Pujari were the assailants of Ramayya.

There are six other witnesses who in fact speak to this point, and I will refer to their evidence shortly. Firstly, there is (P.W. 13) peon of (PM. 14). He states that he saw Balaram Pujari dealing a blow with a lathi on the neck of Ramayya ,and Lakhan Naik striking him on the head. To some extent this witness is not such a satisfactory witness as the more responsible officers and his evidence does not add very much to theirs.

Three further witnesses (P.Ws. 15, 16 and 17) who were inhabitants of Mathili, the last being in the employ of Jeypore Raj, states that they saw Lakhan and Balaram assaulting Ramayya, but none of them state which of them delivered which blow, except (P.W. 15) who in cross-examination, but not in his evidence in chief, states that Lakhan was the one who hit him on the head. I think their evidence does corroborate the evidence of the Sub-Inspector and (P.W. 14) that these two accused were Ramayya's assailants, though it throws no real light which of them struck the fatal blow. Two other witnesses also depose to these facts. One (P.W.18), a villager and arrack vendor, but it is clear that this witness has allowed his imagination to run away with him, and his evidence is not to be relied on. The last witness is (P.W. 19), police constable Mahanty. He is in the same position as Sub-Inspector Ramamurty (P.W. 1) in that he had himself been injured before Ramayya was assaulted, and in those circumstances it is doubtful how far he was capable of accurate observation afterwards. The general criticism made by Mr. Misra that it is not possible in a confused fight of kind for witnesses to observe individual incidents correctly I must reject. It is a matter of notoriety that it is possible, even in the most confused circumstances, and in the state of great mental stress, for a person, who keeps his head, to observe accurately circumstances within his range of vision. It may well be that in such conditions a person would not observe every incident. In fact, it is most unlikely that he would, but in certain incidents, either because they are brought particularly to his notice, or simply by accident. Now it is to be observed that Ramayya was the only man killed on the police side in this riot, and it is clear that he must have been killed instantaneously. That is a circumstance which is likely to have attracted the attention of anyone who happened to be looking in his direction at the time when he was killed. The witnesses in my judgment are reliable on this point and were all capable of observing what happened Sub-Inspector Dora was then retiring from the entrance to the police clearing from the roadside towards his quarters to the west of the enclosure and states that he was to the right of Ramayya and to the west and Prosecution witness No. 14 was not very far away, (P.Ws, 15 and 16) were said to be quite close. In these circumstances I see no reason to reject their evidence.

I find it, therefore, proved that Ramayya was killed by a combined attack by accused Nos. 1 and 2 Lakhan Naik and Balaram Pujari. I do not consider that there is sufficient evidence to show which of the two struck the fatal blow, but in my opinion that does not make any difference to the decision which ought to be come to by this court. It is open to us to pray in aid section 34 of the Indian Penal Code. The murder was committed by the two accused in furtherence of their common intention and each of them is liable for the murder as if he alone had done it. Accordingly, in the case of the accused Lakhan Naik I would convict him of the murder of Ramayya under section 302 read with section 34 of the Indian Penal Code.

I should say that with regard to the submission made by Mr. Misra as to the failure of the prosecution to call the Excise Sub-Inspector and the officer of the Public Works Department and the other eye-witnesses that I do not think that in this case the prosecution have acted improperly. I fully appreciate that in certain cases, in fact in most cases it is the duty of the prosecution to call all persons who are alleged to have witnessed the occurrence and the defence are entitled to draw a conclusion adverse to the prosecution from their failure to call any witness. But every case must depend upon its own circumstances. In the first place, there must be a limit to the number of witnesses which the prosecution is required to call. In this case they called 28 eye-witnesses, and they may well have thought that no useful purpose would be served by calling six more. Secondly, having regard to the general nature of the evidence led in this case, it is impossible to draw any conclusion adverse to the prosecution from their failure to call these witnesses, except the conclusion that these witnesses had nothing useful to say on this particular point. Only nine of the twenty-eight witnesses examined were able to say anything on this point and the other nineteen were merely silent. No single witness suggested to any one that one of these two accused as being the assailants. In these circumstances the most that could be said is that these six witnesses, if called, would not have supported the prosecution on this point, but their failure to do so would not have affected the credibility of the witnesses who did depose to the circumstances in which Ramayya net his death and whose evidence, I consider should be accepted.

The next point is the charge under section 302 read with section 149 of the Indian Penal Code against the accused generally other than Lakhan Naik. Section 149, so far as it is material for this purpose, reads as follows- “If an offence is committed by any member of an unlawful assembly in prosecution of the common object of that assembly, or such as the members of that assembly knew to be likely to be committed in prosecution of that object, every person who, at the time of the committing of that offence, is a member of the same assembly is guilty of that offence”. It was submitted by Mr. Misra that the common object of the un-lawful assembly was to over-awe by criminal force certain public servants and to commit the offence of mischief and assault. He argued that the murder of Ramayya was not committed in prosecution of that common object. He also attempted to argue that the members of the assembly must not be taken to have that murder was likely to be committed in prosecution of object. In my judgement, however, his contention cannot be accepted in place of the very clear evidence in this case. In the place, the mob was a very large one of a thousand at least, armed with very formidable weapons, green heavy lathis. The party opposed to them as small but, as they saw, armed with fire arms. They were twice met and remonstrated with by the police, once by the market before the assembly was held and again later at the entrance to the police enclosure. The speech that was made to them and the slogans that were shouted by the members of the mob, made it perfectly clear that injury, which might result in death or deaths, was intended against the government officials. I have stated the substance of the speech made by Lakhan Naik in the market. All the prosecution witnesses state that when the mob came to the police station they were shouting slogans. The general substance of the slogans is in every case the same. I will take the evidence of the Magistrate Mr. Majibur Rahaman (P. W. 8), as a sample. He gives the slogan as follows:- That they were warriors. They would kill all government servants and burn police stations'. His evidence is amply corroborated by other witnesses. Some of them, it is true, use the word 'beat' instead of the word ‘Kill’, but they all emphasise 'We are warriors' and the fact is that the police station was to be burnt and government officials were to be killed or beaten. I am afraid that in a case of this kind with a mob of a thousand men attacking a party of thirty five with heavy lathis. l am unable to draw any substantial distinction between being killed and being beaten. It is material to observe that the Divisional inspector in cross-examination expressly states that he heard the mob using the word ‘pujo’ (kill). In my judgment, therefore, it is impossible to contend that persons who were members of the assembly and joined in the assault on the police station were not aware that murder was likely to be committed in the course of that assault, and they were all, therefore, in my judgment, liable to conviction for the commission of murder under the provisions of section 149 of the Indian Penal Code.

The last point in the case is the question of the identification of the various accused. Mr. Misra has gone through the case very carefully, and has drawn our attention to all the cases in which the identification is open to doubt. They are ten in number, and I will refer to them in detail in a moment. With regard to the other accused, the identity cannot be questioned. To start with the mob suffered casualties to the extent of five killed and seventeen injured, and many of those injured are before the Court. When they have been clearly identified by witnesses and are shown to have been injured, it is impossible for them to contend that they were not present. Another class including a number of the accused besides being identified by witnesses admit that they were present but state that they were only going to court arrest. In view of the evidence, which cannot be disputed, it is, as I have already said, impossible, in my judgment, for any member of this assembly to say that he was only going to court arrest. I find it clearly established that the members of this assembly must have known that they were proposing to burn the police station and assault the government servants, and must have intended to take part in the assembly with that object. A third section of the accused are identified specifically by particular prosecution witnesses who name them as their assailants. Such identification cannot be challenged. There is one accused No.6, Kondu Naik, who does not fall into any of these classes, but he was identified by no less than eight witnesses against only one of whom can any serious suggestion be, made and, therefore, I hold that his presence in the assembly is proved.

The remaining accused are No. 13, Dinabandhu Pujari. He was only identified by the Revenue Inspector (P. W. 14) and the local arrack vendor (P. W 18). Prosecution witness No.18 is a witness, who, as I have already said, has allowed imagination to run away with him. I cannot, therefore accept his identification. Prosecution witness No. 14 is, in my judgment, a careful and truthful witness, but this man admits that he was at the market where the Revenue Inspector went, and he may well have failed to distinguish as to what time in the morning he saw him. In any case, in a case of this kind I would not care to convict on the evidence of one witness alone.

Accused No.16 Bagana Pujari- His case is the same as that of accused No. 13.

Accused No. 26, Dhanurjaya Pujari or Naik- He was identified by (P.Ws. 14, 18) and two other witnesses, villagers in the police party (P. Ws. 23 and 31). It does not appear that, except (P.W. 14 and P.W. 18) who, as I have said, is not a reliable witness, these witnesses know this man previously, or had any special reason to remember him. On the whole therefore, in a case of this kind I think that the better course is to hold that his presence in the assembly has not been established beyond a reasonable doubt.

The next is accused No. 48, Mangaraj Naik- He is identified by Sub-Inspector Dora and (P. W. 14). The Sub-Inspector, however did not name him in the First Information Report and in the absence of any explanation as to why this was done and of any overwhelming body of corroborative evidence implicating him in the assembly I do not think that it would be proper to hold that his presence has been established without all reasonable doubt.

Accused No. 49, Bhaga Naik- He is also only identified by (P.W. 14) and one other witness, (P.W. 17,) who is in fact the attendant of (P.W. 14.) I, therefore, think that there is not sufficiently independent testimony in this case to corroborate the identification by (P.W. 14) and in this case too I hold that the presence of this accussed has not been proved.

Next there are accused 51, Guru Naik, No. 52 Kalakura Arjun, and No. 53, Narasingh Dhurva. All these are identified by Sub-Inspector Dora, but not named in the First Information Report, and by another witness as in the case of accused No. 48 and for the same reasons I do not think it would be proper to uphold the conviction in these three cases.

Lastly, we have accused No. 54, Motiram Singh Madkami, who is also not named in the First Information Report and is identified by the Divisional Inspector P.W. 33) and constable (P.W. 23). But the Divisional Inspector failed to recognize this accused in Court, so that the substance of his inclusion depends on the evidence of the constable alone. I do not think it would be right in this case to convict him on his evidence alone. I, therefore, hold that this accused has not been satisfactorily proved to be present in the mob.

With regard to the question of sentence, in the death reference, in my judgment, it has been proved beyond a shadow of doubt that Lakhan Naik led this mob, and it has been proved to my satisfaction that the mob did intend to commit murder or such serious injury that death was likely to result to a number of policemen and other government officials. He knew that the police were going to defend the police station and he encouraged the mob to attack the police and the station and he led the attack in person. This much is perfectly clear from the evidence. In the course of this attack he is proved to have assaulted Ramayya with a lathi. If he did not strike the blow that caused his death, it is only an accident, though it is clear that both blows were aimed at the head. If Lakhan's was the blow which only hit his neck and shoulder that was not any fault of Lakhan's. It was only due to the exceptional presence of mind and courage of the police and their helpers which prevented murder being committed on a very much larger scale and in my judgment there is no reason for not passing the extreme sentence in this case. I would accordingly accept the death reference, dismiss the appeal No. 27 and direct the sentence of death to be confirmed and carried into execution.

With regard to appeal No. 28, as I have said, except in the case of the ten accused I have named, I would affirm the conviction under section 302 read with section 149 of the Indian Penal Code and it is not open to court even if we so desire to do otherwise than confirm the sentence of transportation for life. I would also confirm the conviction and sentences on the other charges. In the case of the ten accused I have mentioned I should allow their appeal and set aside the convictions and sentences against them on all charges.

SD. PETER H. R. BROUGH

Meredith J.

I entirely agree.

SD. H. R. MEREDITH

Patna, High Court,

Patna, the 13th January, 1943.

O.P.A.

APPENDIX-C

LIST OF CASUALITIES.

Name of .

VillageName of

deceasedName of

Injured

Padhuan1.Biswanath Das

S/o- Manguni Das

2.Bijoyli Das alias Bijuli Mohanty.

3.Gopal Charan Das

S/o- Aparti Das

4.Duruba De

S/o- Dansen De

5 Basudeb Sahu

S/o- Dinabandhu Sahu

6.Ballav Behera

S/o- Manu Behera

7.Hrushi Behera

S/o- Hadi Behera.

8.Hari Behera

S/o- Radhu Behera

1.Ghonturu Dalai

S/o- Kati Dalai

2.Mango Mahalik

S/o- Nidhi Mahalik

3.Ballav Das

S/o- Sricharan Das

4.Nandai Mandal

S/o- Gangai Mandal

5.Bhaga Parida

S/o- Sambhu Parida

6.Bhola Dey

S/o- Gayadhar Dey

7.Banei Dutta

S/o- Bidu Datta

8.Bali Palei

S/o- Kinu Palei

9.Madan Palei

S/o- Chema Palei

10.Madan Panda

S/o- Bipra Panda

11.Akhi Parida

S/o- Chandru Parida

12.Maguni Biswal

S/o- Shyam Biswal

13.Bandhu Biswal

S/O- Rama Biswal

14.Naba Behera

15. Narahari Das

16. Panchanan Padhi.

17. Balakrushna Das

18. Ratei Mandal

Taharpur9.Mani Behera

S/o- Hadi Behera

10.Krushna Swain

S/o- Bindu Swain

11.Kali Majhi

S/o- Bai Majhi

12.Bhua Majhi

S/o- Mohan Majhi

13.Chutei Majhi.

S/O-Mangal Majhi.

19. Jadei Behera

S/o- Bipra Behera

20. Budhi Das

S/o- Siba Das

21. Santhan Padhi

S/o- Purastam Padhi

22. Hadi Majhi

S/o- Manu Majhi

23. Padu Palei

S/o- Gopal Palei

24. Hara Deo

S/o- Dwari Deo

25. Kanduru Prusty

S/o- Godhi Prusty

26. Krushna Prusty

S/o- Rama Prusty

27. Upendra alias Kangali Biswal

S/o- Bhaju Biswal

28. Gopi Panda

29. Gangei Behera

S/o- Dumei Behera

Santhalpur

30.Sapan Behera

S/o- Madhu Behera

31.Hadi Sahu

S/o- Fakir Sahu.

Muladihi

14.Radhu Mahalik

S/o- Bhagi Mahalik

Bachhada 32. kali Mahalik

S/o- Nidhi Mahalik

33. Qhanei Biswal

S/o- Siba Biswal

34. Bhuban Naik

35. Padan Behara

Sankharu

15.Kurup Behera

S/o- Bhagu Behera.

36. Chemei Sahu

S/o- Bhgaban Sahu

37. Krushna Das

S/o- Purastam Das

38.Tila Ojha

S/o- Hrushi Ojha

39.Dina Sahu

Artung16.Gobind Rout

S/o- Raghu Rout

Iswarpur40. Jati Sahu

S/o- Sama Sahu

41. Mahadeb Pati

S/o- Gadei Pati

Ullugura42. Sama Sankhua

S/o- Baidu Sankhua

Nuagan17. Upa Malik

S/o- Nandei Malik

18.Brundaban Panda

S/o- Sapan Panda43. Chadhei Panda

S/o- Pursastam Panda

Tilada44. Balaram Das

S/o- Krushna Das

Eram`

Sadeipada19. Pari Bewa

S/o- Narayan Sahu.45. Bhima Behera

S/o- Bhaju Behera.

46. Sanei Behera

S/o- Gadadhar Behera

Suan47. Ratnakar Biswal

S/o- Kali Biswal

Sadarsanpur20. Mani Padhan

S/o- Madhu Padhan

21. Ratnakar Pani48. Bhanu Mohapatra

S/o- Dullav Mahapatra

49. Kali Sahu

S/o- Ballav Sahu

Adhuan22. Nidhi Malik

S/o- Parsu Malik

23. Sankar Malik

S/o- Budhi Malik50. Kangali Malik

S/o- Budhi Malik

51. Purna Das

S/o- Chinta Das

52. Gobinda Bagdai

S/o- Narahari Bagdai

Nandapur24. Bhuban Rout

S/o- Madhu Rout

Chudamoni53. Kusa Tarei

S/o- Sindhu Tarei

Gudu (Soro P.S.)

Gondabadi25.Prasadi Das & Pari

Das

S/o- Mani Das

26. Dibakar Panigrahi

S/o- Damodar Panigrahi

27. Bhalu Panigrahi

S/o- Kanduri Panigrahi.

54. Kasinath Das

S/o- Paranabandhu Das

Jagannathi55. Juja Behera

S/o- Panu Behera

APPENDIX-D

In The High Court of Judicature at Patna,

Cuttack Circuit

Criminal Appeals Nos. 13 and 14 of 1943.

From a decision of Mr. P. C. Mohanty, Special Magistrate,

Bhadrak, dated the 16th April, 1943.

Cr. A 13/43 Gangadhar Behera .....Appellant

Cr. A 14/43 Gobind Bagurai .....Appellant.

Versus.

THE KING EMPEROR

For the appellants -Mr. P. C. Chatterji.

For the Crown -The Advocate General.

Present

The Hon'ble Mr. Justice Chatterji.

The Hon'ble Mr. Justice Sinha.

Sinha J.

These two appeals arise out of the judgment of the Special Magistrate of Bhadrak convicting the appellants along with others and sentencing them as follows :-Under section 147 to one year's rigorous imprisonment, under section 152, read with 149 of the Indian Penal Code, to two years' rigorous imprisonment, under rule 35 of the Defence of India Rules, with section 149 of the Indian Penal Code, to two year’s rigorous imprisonment, and under rule 38(5) read with rule 34(6)(p) of the Defence of India Rules to one year's rigorous imprisonment to run consecutively,

The two appellants along with 29 others were placed on their trial before the special Magistrate in respect of an occurrence which is said to have taken place (p. 2) on the 28th September, 1942, at Milanpada within Police Station Basudebpur in the district of Balasore. The prosecution case is that during the August disturbances of last year, as the local police of Basudebpur Police Station could not control the situation, an armed force was sent to Basudebpur and the Inspector of Police (P. W. 3) was also deputed there. On the day of the occurrence at about 7 p. m. in the evening a large mob of two to three thousand men had collected at a place called Milanpada of Eram. Some members of the mob snatched away the kits which were being curled by the chaukidars (P. W s. 5, 6 and 29). The special constable (P. W. 4) managed to slip away from the crowd to report the fact to the police officers (P. Ws. 1 to 3) who were staying in the house of (P, W. 16). Getting the information, the Deputy Superintendent of Police (P.W. 2) the Inspector or Police (P. W. 3). and the Sub-Inspector of Police (P. W. 1) with an armed force, went to the place where the mob had collected. The prosecution case is, further that, as the mob did not return the kits on being asked to do so and did not disperse as ordered by the Inspector of Police, on the other hand, in a defiant attitude, attempted to rush towards the police force the Deputy Superintendent of Police ordered the force to open fire. There upon the mob retreated, and the police officers going up to the place where the mob had collected found 25 lathis and the kits laying there. A number of dead bodies were also found lying near about the place of the meeting, and a number of others, who are said to have been found lying on the spot without any injuries, were arrested. After that (P. 3) the police force spent the night at the place of (P. W. 16). The Sub-Inspector of Police (P.W. 1) drew up the first information report (exhibit 1) soon after the occurrence, at about 7.30 p. m. on his own statement and started investigation. He arrested a number of persons who appeared to have gunshot injuries, and other police officers also arrested a number of persons who had injuries apparently on account of gunshots. Ultimately, chargesheet was submitted against the persons who were placed on their trial and convicted and sentenced as indicated above.

The following charges were framed against the appellants as also the others:

(1) Under Section 147 of the Indian Penal Code that they were members of an unlawful assembly with the common object of defying the legal orders of the police in not returning the kits taken away by some of them.

(2) Under Section 152/149 of the Indian Penal Code that they were members of an unlawful assembly in prosecution of the common object, threatened to use criminal force to the police officers who were discharging their duties as public servants and endeavouring to disperse the unlawful assembly.

(3) Under rule 35 of the Defence of India Rules read-with section 149 of the Indian Penal Code, that they were members of an unlawful assembly with the common object of causing damage to the kits of the armed force, which were properties of government.

(4) Under section 342, read with 149 of the Indian Penal Code, that they were members of an unlawful assembly with the common object already mentioned and (P.4) wrongfully confined, the chaukidars and

(5) Under rule 38(5) read with rule 34 (6) (p) of the Defence of India Rules that they otherwise prejudiced public safety and interest.

It may by mentioned here that the fourth charge under section 342 read with 149 of the Indian Penal Code has been held by the trial court not to have been established.

Counsel for the appellants has argued the appeal on behalf of the respective appellants in the two appeals and has also argued amicus curiae the case on behalf of the other accused who are not appellants before us. We have been asked to exercise our powers under section 439 of the Code of Criminal Procedure. The appeals were originally heard on the 30th of November and the 1st December when the learned Advocate General rightly pointed out that, as there was no appeal on behalf of the other convicted persons, and as he had no notice that the case on their behalf also would be urged before this Court, he was not then prepared to make his submissions in respect of those accused who are not the appellants in this Court. Hence, the case was adjourned till the 7th of December to enable the learned Advocate General to get ready to argue the case against the appellants as also the others who have not come up to this court in appeal. He has placed in extension the evidence of the three superior police officers, namely (P.Ws.1 to 3,) to show the nature of the crowd and the attitude adopted by them. On a perusal of all that evidence it is apparent that the police force did not give the usual warning of some blank fires before actually opening fire with bullets on the crowd. The result has been that in a large number of cases the accused persons have come out with the defence (P. 5) that they were innocent passers-by who were hit by the bullets fired by the police force and that there is no evidence against them of having participated in the objects of the unlawful assembly, and have examined a large number of defenced witnesses, as many as 50, in support of this defence. As the others have not come up in appeal, and all the relevant papers relating to them have not been included in the paper cases, apparently these persons have not felt aggrieved by the orders of the court below to the extent of filing appeals to this Court. Hence, we are not in a position to deal with all those cases as fully as we should have done if they had filed their appeals and notice had been given to the Crown that their appeals also will be dealt with in the usual course.

Now, coming to the cases of the two appellants, find that the case against Gangadhar Behera, according to the judgment of the court below, rest on the circumstantial evidence, afforded by the bullet wound on the outer aspect of the right palm. Referring to this aspect of the case, the learned Magistrate has observed as follows:-" The position of the injury, as it is, cannot but make one hold that the accused was one among others in the front of the unlawful assembly which rushed towards the police force." I fail to see how the learned Magistrate could be so emphatically definite about this accused being in front of the unlawful assembly. It may as well be as pleaded by the accused from the dock and as deposed to by D.Ws. 21, and 22, that while returning from the house of his niece he saw the firing at the (P . 6) scene of occurrence which lies on his way. He was running away when he got the gunshot wound. The learned Magistrate has rejected the testimony of those two witnesses on behalf of the defence, firstly, on the ground that D.W. 21, is the father-in-law of his niece, and secondly, that it is improbable that the accused would have gone to the scene of the occurrence after hearing the firing. He has rejected the testimony of D.W. 22 on the ground that he deposed to have seen the accused coming from the house of Gobind, ten to fifteen minutes after he heard the sound of firing. Here the learned Magistrate has entirely misread the evidence of D.W. 22. What he actually said was that he saw the accused coming from the house of Gobind near his own house, and ten to fifteen minutes after that he heard the sound of firing. In my opinion, the evidence of the two defence witnesses does make out a plausible case on behalf of this appellant. In the absence of direct testimony of any witness, connecting this appellant with the alleged crime, I am not prepared to hold that the circumstantial evidence is wholly inconsistent with the innocence of this appellant. I would, accordingly, give him the benefit of the doubt and acquit him. The case against the appellant Gobind Bagurai stands on the same footing so far as the prosecution is concerned, that is to say, the evidence against him consists of a bullet wound on the backside of his left shoulder. As against this single piece of circumstantial evidence the accused has examined D.W.12 in support of his defence that he had gone to his father-in-law to invite him to a shradh ceremony in his house. He left his father-in-law's place about dusk, and while passing by the public way, he got (P.W. 7) his injury. In his case also the circumstantial evidence is not entirely inconsistent with the innocence of the appellant. The learned Advocate General has sought to corroborate the circumstantial evidence aforesaid by reference to exhibit 5 (1) which purports to be a list of persons dead and wounded in the shooting that evening. It is said that the Sub-Inspector seized this list from the place of the accused Anirudha Mohanty apparently the next day; but no seizure list has been produced to show that this document was actually seized from the possession of the said accused, nor is there any evidence forthcoming to show that this list is in the handwriting of or was got prepared by, the said accused. Hence, in my opinion, the prosecution has failed to bring the charge home to this appellant also.

Now coming back to the charges framed against the accused persons, I find that the charge under section 152 read with section 149 of the Indian Penal Code force cannot be sustained inasmuch as there is no evidence to show that, when the police force was trying to discharge its duties of dispersing the unlawful assembly, anything was done by the mob. This was practically the charge which must necessarily fall. Similarly the charges under rule 35 of the Defence of India Rules read with section 149 of the Indian Penal Code and under rule 38 (5) read with 34 (6)(p) of the Defence of India Rules must be held not to have been made out inasmuch as there is no evidence that the accused persons, or the unlawful assembly, actually caused or had intention to cause, damage to Government property, nor is there any evidence to show in what way they prejudiced public safety and interest.

In the result so far as the appeals of the two appellants are concerned, I would allow them and direct that they be acquitted and set at liberty forthwith. The charge under section 152 read with section 149 of the Indian Penal Code and under rule 35 of the Defence of India Rules having been held to be unsustainable on the evidence in this case, the convictions and sentences of the remaining accused persons under those charges must be set aside with the result that the conviction under section 147 of the Indian Penal Code only remains. Hence, so far as the accused persons other than the two appellants are concerned, I, in the exercise of powers under section 439 of Code of Criminal procedure direct that their sentences under section 152 read with section 149 of the Indian Penal Code, under rule 35 of the Defence of India Rules read with section 149 of the Indian Penal Code and under rule 38 (5) read with rule 34 (I) (p) of the Defence of India Rules be set aside. Their conviction and sentence under section 147 of the Indian Penal Code to one year's rigorous imprisonment each, only is maintained.

SD. B. P. SINHA

Chatterji J.

I agree.

SD. S. C. CHATTERJI,

Patna High Court

Cuttack Circuit.

The 13th December, 1943.

APPENDIX-E

Eram Firing

Joint Enquiry Report

1. We have been asked by Government to make our enquiries into the firing at Eram on a joint basis with special reference to the number of causalities caused and the alleged attempt to set up a parallel organization. We arrived at Bhadrak in the evening of the 16th October. A large number or witnesses, a list of whom is given in Appendix A, and documents relevant to the enquiry, a list of which is given in Appendix B., were examined at Bhadrak on the 17th and 18th. We had the benefit of the presence of the District Magistrate and the Superintendent of Police during enquiry. We had intended to visit Eram but found this impossible owing to the impassable state of the 15 mile kutcha road from Simulia via Basudebpur to Eram as the result of the cyclonic rain immediately preceding our visit to Bhadrak. We will deal with communications in the disturbed area later but may point out here that poverty of communication is one of the major factors in the whole situation and undoubtedly contributed to the setting up of a rebel organization at Erarn. We had, however, the advantage of a detailed map prepared to scale by the Kanungo deputed by the District Magistrate and in view of this and the volume of evidence both official and non-official available at Bhadrak we are satisfied that a visit to Eram would not materially have assisted our enquiry.

Events Preceeding the Firing

2. There was no trouble in Basudebpur police-station during August. On the 1st September there was a meeting of about 200 people at Daulatpur Bazar in which the cutting of telegraph wires, burning of dak bungalows and police-stations and non-payment of taxes were advocated, It was about this time that Anirudha Mahanty, a lieutenant of Sri Jagannath Das, M.L.A. now under detention, came to Basudebpur police station from Dhamanagar Police-station where he had already stirred up trouble which culminated in firing with fatal results. He is a resident of Eram, a large village, which he made the headquarters of the movement. Thereafter followed a series of meetings in different parts of Basudebpur police station. The chief organizers were Anirudha Mahanty, Kamala Kanta Kar of Sankharo and Gourang Charan Mahanty of Barandua. At all these meetings non-payment of taxes and pressure upon chaukidars and daffadars to resign their posts were preached, it was given out that Swaraj would be attained within a week, that the British government had been destroyed and that under a Swaraj Government no taxes would be paid and the paddy of the rich would be available to the poor. Meetings were held on September the 4th (Eram), 11th (Bertrahat), 12th (Satipati), 18th (Brahmangaon), 16th (Bertrahat with a procession through Basudebpur to Eram) 17th (Eram) and 18th (Basudebpur). At the same time the programmee of coercing chaukidars and daffadars, many of whom appeared before us, was put into effect and paddy was extorted from substantial people by means of social boycott and personal violence even against women. As these activities proceeded without serious interference, lawlessness increased and became more widespread, especially in the semi-circular area lying between the rivers Ransbans and Gambhi (or Gamei) and the sea, which covers an area of about 40 square miles. There are three groups of villages in this area the Eram, the Sankharo-Padhuan and the Suan-Sadei-pada groups. This area is particularly inaccessible, which is doubtless the reason for its selection. There is indisputable evidence, including some from Congress sources, of a highly organized system of intelligence area. Signals passed from village to village by conch-blowing to indicate the arrival of Government forces and it is in evidence that the plans of the police were promptly conveyed to the insurgents.

3. A serious situation consequently developed in this area. On the 17th September chaukidars and daffadars were asked to hand over their uniforms and on their refusal were abused as slaves by a large crowd. On the 18th the Inspector of Police arrived with a force of one havildar and 12 constables. On the same date Anirudha Mahanty, Kamala Kanta Kar and Gourang Charan Mohanty delivered speeches at Basudebpur and it was decided to attack the police-station on the 22nd. On the 19th three persons were arrested in Eram but the ring-leaders escaped. When the Inspector, with the armed police, was returning, his way was barred by a large crowd, who tried to garland the accused, but the party made its way back without mischance. On the 20th the Inspector had to go to Bhadrak as His Excellency the Governor was passing by train and was absent from Basudebpur for at least 24 hours. On that day the coastal watching station at Kulikhati bungalow, which is about a mile and half to the east of Eram was raided by gang armed with pick-axes and crow- bars. The intended raid on the police building did not materialise on the 22nd and that night the armed police was reinforced by 10 constables. On the 24th September an order under section 144 Criminal Procedure Code, was passed by the District Magistrate prohibiting the gathering of more than five persons within Basudebpur jurisdiction. On the 26th the Deputy Superintendent under orders from the Superintendent of Police reached Basudebpur.

Firing at Eram

4. On the 28th September the Deputy Superintendent, the Inspector and the Sub-Inspector left Basudebpur at 2 p.m. with one subeldar, one havildar and 18 armed constables for Eram to arrest Anirudha Mahanty and his associates and prevent the holding of a meeting of which information had been received. At Chaudamani they saw a man blowing a conch, who pretended that he was doing so because there was a puja. Just before crossing the Gamei they noticed a gathering of 300 people, and many conches were blown. They saw a man swim across the river and hasten towards Eram, obviously the messenger posted to give warning of the arrival, strength and disposition of any Government force. The crossing took time as there was only one small ferry boat, so the kit got left behind in the charge of three chaukidars. On their way from the river to Eram they saw people in groups of 3 and 4 sitting on the verandahs of the houses and watching them, many with their lathis besides them, and the conch-blowing continued. At about 6 p.m. the police reached the house of Sri Radha Kanta Padhy, a local zamindar. The party had just been given orders to rest when one of the chaukidars reported that the kit had been looted and that the other two chaukidars had been caught. The Deputy Superintendent ordered the force to fall in and leaving four men at the zamindar 's house returned with the rest of the party towards the village. In the Milanpada they encountered a crowd about 3,000 strong. It is clear from the evidence that this crowd was in a very excited and determined mood. They were carrying lathis and were shouting "Mahatma Gandhi Ki Jai” and "Angrej Rajya Ka Dhwans Ho". The Inspector was sent a few yards ahead "by the Deputy Superintendent to order the crowd to disperse and return the kit and release the chaukidars, and to warn them that if they did not obey, fire would be opened. The crowd refused to listen and continued to advance. Thereupon the Deputy Superintendent drew up his men with seven facing the crowd, one on each flank and five facing the rear. This was necessary as there was, danger of attack from the flanks and the rear. The crowd was eventually declared to be unlawful and the Deputy Superintendent gave the order to fire at about 6.30 p.m. Two volleys, with a short interval between, were fired by the seven men in front. No one was seen to fall, but visibility was not too good and this does not mean that no one was hit. In any case instead of going away the mob grew more excited, the shouting increased, and the rioters advanced upon the police. The Deputy Superintendent was therefore forced to order independent firing, which caused the crowd to retreat and the order to cease fire was given. When however, the party advanced to see to the dead and injured the rioters again pressed forward shouting that the police had exhausted their ammunition and could be attacked with impunity. As the Police were no longer in formation and the light was failing the situation became more dangerous and independent firing had again to be ordered in self-defence. This cleared the square but a large mob still remained in the vicinity of the Hatpada. The whole incident, from the first to the last shot fired, probably lasted about a quarter of an hour. By the time the police had arrested seven men who were pretending to be dead and collected 23 lathis. Night had fallen and they withdrew to the zarnmdar's house. A messenger was sent to Marcona station with a telegram to the Superintendent of Police, stating that there were 25 dead from the firing, that the party was surrounded and that help was necessary. Early on the morning of the 29th the police returned and collected 13 dead bodies in or near the Milanpada and two were found in neighbouring houses. Only 11 could be identified at the time but the other four were traced subsequently. As it was impossible to send the bodies to Bhadrak for post-mortem examination the Assistant Surgeon was summoned and arrived at Eram on the morning of the 1st October after taking about 16 hours on the journey, mostly by bullock-cart. Meanwhile the bodies had been kept under guard on a machan to protect them from wild animals. By the time the doctor arrived they were highly decomposed and a thorough post-mortem was impossible. The names of the remaining dead were ascertained in the course of subsequent investigation.

Justification For Firing

5. The facts stated in the preceeding paragraph show that the firing was unavoidable. It will be observed that when the Police were first on their way to the zamindar 's house they saw only small groups of persons and no large crowd had collected, but half or three-quarters of an hour later when the force returned to the Milanpada a large and excited mob of 3,000 or more had assembled there. There was hardly time or all these persons to come in from the neighbouring villages, two or three miles distant and at is evident that they started to make for Eram when the firng warning was given before the Police had crossed the Gamei. There is reason to believe that this warning was taken up and passed on by conch-blowing from village to village and the crowd was no doubt collecting from that time onwards. There is evidence that it was addressed by Kamala Kanta Kar immediately before the return of the Police. It is clear therefore, that there was no question of firing on a peaceful meeting. The crowd was deliberately summoned on account of the arrival of the police and had committed overt acts of lawlessness, e g. the seizure of the kit and manhandling of the chaukidars. The Deputy Superintendent was in duty bound to make contact with the crowd and order it to disperse and deliver up their booty and could not avoid firing when it not only refused to obey but adopted a violent and threatening attitude. It is also to be borne in mind that the police were outnumbered by more than a hundred to one in these circumstances we are fully satisfied that there was ample justification for the order to fire in the first instance. The subsequent order was inevitable in the circumstances. The situation of the government party was serious and it was clearly threatened. A failure at that stage to keep off the rebels would certainly have led to its being overwhelmed. Nor do we consider that the amount of firing was excessive. It is certain that the first order to fire did not continue for a minute longer than was necessary. 142 rounds were fire in all, including 14 revolver shots, and 114 empties were collected the following day, but it was impossible to ascertain how many were fired at each separate state. In his first report to the Superintendent of Police on the day after the firing the Deputy Superintendent mentioned only 115 rounds and did not refer to the separate stages of the incident but full details could not be expected at that time. In his report dated the 9th October, the District Magistrate refers to two phases of the firing-the first of about 80 and the second of about 40 rounds. We understand that this report was based on information supplied to him verbally by the Deputy Superintendent. It is clear that the first phase included the two volleys, followed by independent firing, all of which took place from the same spot, whereas the subsequent independent firing was a separate incident which occurred after the police had advanced to attend to the dead and wounded. There is, therefore no material discrepancy in these accounts of the occurrence.

Number of Casualties

6. The evidence on this point includes the following:

(a) an up-to-date list of dead and injured prepared by the investigation officer,

(b) a list of dead and injured appearing in a letter, dated the 4th October, 1942, written by "B.O." to " C.O." and recovered from Surendra Nath Dwivedi's lodging at the time of his arrest at Cuttack.

(c) the evidence of the Assistant Surgeon and the Bhadrak Hospital Register of injured persons, and

(d) the evidence of villagers and chaukidars.

The document recovered from Surendra Nath Dwivedi gives the names of 20 dead and 38 injured. Their villages and relatives are also mentioned in nearly every case. This list, so far as it goes, tallies very closely with the official list. The latter is, however, more complete giving the names of 26 dead and 46 injured. All except one of the 20 persons given as dead in the Congress list find place in the official list also, though sometimes under a nickname or alias. The remaining name-Ratnakar Pani -has not yet been traced. Assuming that there was such a person, the total number of dead comes to 27 whose names are given in Appendix C and there is no evidence at all that this list is not complete. As regards the injured, 20 names are common to the official and Congress lists and these as well as the remaining 17 on the official list have been verified. There are 9 more names on the Congress list which are not on the official list. We have not been able to trace any of these, but they may well exist, though their injuries may have been slight and they may have had good reason not to disclose themselves. Even including these 9 doubtful cases the total number of injured cannot exceed 55. The total number of casualties did not therefore exceed 82. We are satisfied that these numbers are approximately correct. Apart from the absence of any evidence of other casualties the number is unlikely to have been exceeded. There is not a shred of evidence that any one but the police fired or that any but police weapons or ammunitions were used. A strong rumour was current very soon after the incident greatly exaggerating the number of the killed. The origin of this rumour appears from the Congress document itself, which refers to an earlier report from the same source on the number of casualties as having been totally false and based on rumours.

7. We consider it necessary to comment on the fact that amongst the casualties was one woman killed. There is no evidence that there was any woman in front of the mob but witnesses have informed us that there were some women and children on the flanks, watching the occurrence and joining in the shouting. It is probable that this unfortunate woman was hit by a stray bullet during the second independent firing, when the mob was crowding in upon the police from the flanks. Another point which calls for comment is that in about half a dozen cases the injured persons were hit on the side and in three cases from behind. None of the dead, however, received any injuries from behind. It is clear that several people were hit while they were in the act of turning and three when they had their backs to the firing party, but it is impossible to ensure that no individual member of an unlawful assembly will be hit when in the act of turning or running away, nor is there any way of guaranteeing that all the bullets will only hit the women in front. No adverse conclusion can be drawn from these facts in regard to the control of the firing.

Parallel organisation

8. We have been especially asked to report about the existence of any parallel organization. We are afraid that evidence on this point is meagre. Another letter dated the 29th September 1942, from 'B.O.' to 'C.O.' reports that Swaraj panchayats were formed in 12 villages and after various public meetings 250 soldiers of the maran sena(Death Squad) had been enrolled. According to this letter it was proclaimed by beat of drum at the village hats and public roads that taxes would not be paid and that fishermen were fishing without taking a lease, but it is not unlikely that this document exaggerates the state of affairs in order to show the efficiency of the branch workers. There is evidence that Kamala Kanta Kar and others gave out that they were the sole Government in this area and that anybody disobeying them would be put into jail. During our enquiries we heard repeated reference to this Congress jail at Eram, but there is no evidence that anybody was actually put into it. There were a large number of cases of extortion of paddy under threat of social boycott or violence and there was definite attempt to destroy the rural police organisation. There was even an attack on a postal peon. We are, however, of the opinion that although it may have been the intention of the organizers of the movement to establish a parallel adminstration, it did not fully materialise and such incidents as those mentioned were rather attempts to prepare the ground. This may have been due to the fact that the organizers in this area, though they were able to get a considerable hold over the illiterate villagers, were men of inferior capacity and standing.

Conclusion

9. We are, however, of opinion that there was a lack of adequate control and initiative on the part of the local police at Basudebpur police-station in early September. No strong action was taken in the weeks preceeding the firing during which the ringleaders were holding daily meetings and stirring up trouble. Although the police had a force of 12 armed constables at Basudebpur they made no attempt to disperse the meeting held there on the 18th or to arrest the speakers who were inciting the mob to raid the police buildings on the 22nd. If they could have secured the arrest of the three leaders who were present at the meeting on the 18th much of the subsequent trouble might have been avoided. Any sign of weakness in the early stage of an uprising of this nature can only aggravate the trouble in the end. We understand the Sub-Inspector was mainly responsible for this state of affairs and that departmental action is being taken against him. In extenuation however it is only fair to add that not only were the weather conditions particularly bad but the locality is notoriously malarious and some of the police officers were actually suffering from fever. We also regard it as unfortunate that no experienced Magistrate was available to accompany the police force when it went to enforce the order issued under section 144 Criminal Procedure Code.

10. All the evidence goes to show that the disturbances at Eram and elsewhere were in no sense spontaneous rising but were artificially produced among ignorant and easily misled villagers by the deliberate efforts of mischievous politicians none of whom risked their own skins. This is evidenced from the rapidity with which conditions in the whole area returned to normal when these firebrands were caught or went into hiding. The people who took part in the disturbances were mostly men of the landless class and belonged to the poorer section of the public. They were attracted by the free distribution of paddy extorted from their more prosperous neighbours and there is no doubt that the ringleaders played freely upon their economic difficulties. It is not clear to what extent the general rise in prices and shortage of essential supplies were direct causes of these disturbances but we have little doubt that they were important factors in fomenting discontent. There is no sign of any propaganda by Government agencies having been carried out to counteract subversive influences, not does the National War Front appear to have functioned in this part of the province.

11. We are of opinion that one of the reasons why the outbreak gathered such strength was the inaccessibility of the Eram area, and this is no doubt why it was selected for the purpose. We feel strongly that law and order cannot be maintained in remote rural areas unless good communications are available. We strongty recommend that special attention be paid to this important matter and that funds are made availabe for improving communication in such areas. As we have already mentioned, it took the Assistant Surgeon about 1 6 hours to get to Erarm and the District Magistrate took 4 hours of strenuous effort to push through to Basudebpur from Simulia a distance of about 8 miles. With reasonable communications the control and supervision of the police would certainly have been more effective and the subversive movement might have been checked in its early stages.

12. We should like to acknowledge the help we have received in our enquiry and in the drafting of our report from Mr. C. S. Jha, I.C. S., who was deputed by Government to act as our Secretary.

B. C. ANSORGE.

B. A. O. PERKLN.

APPENDIX-F

English translation of a letter from B. A. (Branch Assistant ) to C.0. (Surendra Nath Dwibedi) regarding Eram firing and other new s items.

My dear Babaji

Received the letter. I posted the letter day before yesterday. You may have received it yesterday. The details that were sent in that are now learnt to be not true to some extent, We have received dak from all the places. The Basudebpur worker, who was working there, came here yesterday. He has come to ascertain as to how he would control the situation there. He said that on the afternoon of Monday the D.S.P. was going to Eram with a force of 25. A river has to be crossed to go to the village. A worker was posted near the ghat to watch the movements. On seeing them he swam across the river and ran to Eram to give the news. He fell down only saying that the police had come. He was awfully tired carrying the news running round two miles' distance. When the S.I. with local police were going towards Eram in the morning a man blow conch-shell and he (S.I.) asked "why did you blow conch shell" ? He replied "because of the last rite ceremony of my father". Abusing him as "Sala" (brother-in-law) and "Bedha" (bastard) he fully dealt him with slaps and blows. Then in the afternoon they came and joined the "armed police". Through the sounds of conch-shells news was circulated that the police had come. The people from two to three miles assembled together. At that time Kamala Kanta Kar (worker) explained to them again, "wait with courage, nothing will happen. If they 'attack' we would raid them.' The number of people swelled to 8000 or there about. He told them that those who were afraid of life and were unable to display courage, might go away. After three or four warnings about five to seven hundred men left the assembly. It was Kamala's plan that after the concentration of all the forces in Eram he would have taken two thousand people in the rear and burnt the Basudevpur PS.; Kamala had explained this in the meeting. The people agreed. `Kamala again said 'you don't attack them first.' With the experience of Tudigadia the people said 'if they arrest you, we won't leave". So Kamala said 'if you resist my arrest there will be firing but nothing of our work can be done'. With these words he asked the people to allow the force to pass, if they come. He went a way some distance. After going to a small distance a row was heard. On turning he saw that a post peon was carrying dak to Eram. He was stopped and the dak was snatched away and there was another incident a little ahead. That was, a choukidar was carrying D. S. P's water-proof, bedding and the hand box (which was full of bullets) when he was stopped and robbed of the contents. The bullets were in the hands of the mob. The Choukidar returned weeping and narrated the story. The D. S. P. said "I shall perform human sacrifice" and ordered-the force to be ready. Where would they get bullets? Then Radhakanta Padhi and Mukti Kanta Padhi, zamindars, gave 400 bullets and shots. With that they went to the spot. On arriving there they formed into lines of four, did firing by turn from the front and rear. The D.S.P. was giving orders while firing two pistols on both the hands and they were firing. As the people began to fly away seeing two dying in the first round they advanced and continued repeated firing. After firing for five minutes they returned. In the firing of these five minutes, 17 died. Information was received that those who received injury while flying away died 20/25 minutes later. They were 18. It was known that some of these 18 had been lying dead in the water, near the fencings and near the bamboo grove. Thus 35 have died. 108 are injured. There is some truth in the report I had submitted but the figures of death and injury were totally false as I based it on rumours. But I got it from a private source. I am giving below the list of the persons killed or injured. For this Gouranga held a meeting on Tuesday and set out to burn the police station. As more people did not turn up it was stopped. Knowing this, arriving at his house and placing the bayonet near the chest of his wife, the police officer himself said ‘If you do not produce your husband within 24 hours we would cut the hair of your head, oppress you and kill you. If he does not come within 24 hours then we will kill him as soon we get him'. They came back as she pleaded to have known nothing. On Wednesday, Thursday and Friday he has only arrested a few.

On Saturday they went to Kamala's house and said "Where sala, Bedha Kamala who got the people killed has gone “! On this his (Kamala's) sister said, "Why are you blaming him, did he himself shoot and kill the people? Have you married his sister that you are abusing him as sala and bedha ? Did he call you here to kill" ?

Hearing this they went away abusing her and saying "If you don't get Kamala within 24 hours we will shoot him dead when we get him afterwards." Hear, there is fun. On Tuesday morning when Radhakanta Padhi heard that the tenants were killed, he quickly sent Rs. 30/, and rice worth Rs. 60/-through his son to distribute among them. It is heard that only 2/3 persons took rice worth a rupee or two at the rate of 10/15 seers per rupee. The other people rudely told him, "Your father gave ammunition to kill our brothers, uncles, nephews, maternal uncles, fathers and brothers-in-law. He has again sent rice and money to help us. If you could bring a piece of flesh of your father and pieces of brick from your house we would have them in exchange for revenge, placing the flesh before us and looking at the brick, broken our heads, to go near our relatives. Are you not ashamed that you have come to give rice and money?" He returned and on stating everything to the D.S.P. the letter assaulted and arrested anybody whom they met. Out of the 35 killed 7 were secretly brought and burnt. The rest 28 were buried by the chaukidars. The President himself also did firing. The crime was that papers were snatched away from him. At the time of firing an aged man caught bold of his feet and said 'Why are your killing? He has been arrested. At present the strength of the force is 9 including the D. S.P. and in the thana 11 only. The number of deaths (as per the list received) is as follows:

Sl. No.NameAAgeVillageTheir relatives left behind

1Mani Pardhan332SudarsanpurFather,Mother,wife,son and brother.

2Hari Das 336do

3Ratnakar Pani116doFather,brother and uncle.

4Dibakar Panigrahi118GudaFather,brother and uncle

5Govinda Rout556ArtuthWife and daughter.

6Krupasindhu Behera226ShankhareFather,brother and mother

7Gopal Charan Das339PaduanWife and3 daughters.

8Biswanath Das440doDo

9Bijuli Das115doUncle and aunt.

10Basudev Sahu225doFather, Mother, wife and brother.

11 Krushna Swain445doWife, 4 sons and 3 daughters.

12Kali Majhi330doWife and twosons.

13Bhua Maji335doWife and onedaughter.

14 Dhruba Charan De 442doSon aged 4 years.

15Hrushi Behera 550doWife and son

16Ballav Behera 440doDo and daughter,

17Hara Behera 222doMother and wife,

18Radha Mahalik 550do3 sons.

19Mani Behera440doMother, wife &son

20.Rama Majhi 220doMother, sister and wife.

Number of Injured

Sl. No.NameAgeVillage Part of the body injured

1Ratan Biswal 32SuanKnee

2Kali Sahu 18doHead and leg

3Bhanu Mohaptra 35SudarsanpurLeg

4Juja Behera32Jaganathi Hand

5Kasinath Das 32Guda Hand

6Krushna Das 40Shankhare Thigh

7Kudura Prusty -Patuan Arms

8Naba Behera -doWaist

9Krushna Prusty -doThigh

10Narahari Das-do-

11Banamali Dutta-do-

12Madan Panda-doLeg

13Madan Palai-doEye and head

14Panchanan Padhi-doHand

15Bholanath De-doWaist

16Hari Charan De-doThigh

17Maguni Biswal-dodo

18Kali Palai-doHead

19Padu Palai-dodo

20Kangali Biswal-doLeg

21Hadi Majhi-dodo

22Abhi Parida-doHand

23Bhagaban Parida-doLeg

24Bala Krushna Das-dodo

25Jadei Behera-doHand and leg.

26Natei Mandal-doHand

27Maga Mahalik-dodo

28Dina Sahu-ShankharoLeg

29Tia Oha-doHand

30Kali Mahalik-BaludaHand

31Sapani Behera-KumarporeBoth the thigh

32Gangei Behera-doHand

33Hadibandu Sahu-doNeck

34Budhi Sahu-doHand

35Bandhu Biswal-KumrporeHand

36Gopi Panda-doLeg

37Bhuban Naik-BachadaLeg

38Padana Behera-doHand

It has not been possible to bring the details of others. Hope to receive early and it will be sent on receipt.

Arrests.

Sl. No.NameDate of arrest.Village

1Banchanidhi Mohanti19.9.42Bainju

2Mani Charan BiswaldoBhatpara

3Arjun BiswaldoSadei Pada

4Raghunath Mohapatra26.9.42Suan.

5Jadu Dasdodo

6Dasarathi Behera30.942Sudarsanpur.

7Sula Behera2.8.42Artuth

8Bhaga Rout28.9.42do

9Chatrubhuja MisradoPatuan

10Purushttam Paridadodo

11Budhi MahalikdoBachada

12Bhagirathi Sahu30.9.42Brahangaon

13Jadunath PanigrahidoGovindabindha

14Chintamani NaikdoEram

15Nishakar RoutdoPatuan

16Anirudha Mohanti1.10.42Eram (Active worker)

17Baidyanath MohapatradoSuan

18Sadanada PadhidoEram

On the day following the firing i.e. Tuesday, the workers met and discussed what to do next. Gokulananda Mohanti of Bharuan who had gone to North Balasore to agitate amongst the people, to create a dead-lock by stopping payment of taxes and ceases and resorting to mild type of picketing and other works, also came. He is a loud voiced man. He was to be shown some respect. He asked Kamala as to under whose care he left them and went away. He (Kamala) explained in many ways but none paid heed to him. He was guilty of not facing the bullet and sacrificing his life. It was later decided that in batch by batch all were to be arrested in 9 batches. Kamala went to his area and told that all the superior authorities were saying that he got the people killed but he did not die himself and hence he would court arrest. The relatives of the killed said that they would not allow it. They lost their sons and fathers but he was their son and father. How would the matter run if he too went away? They have given their word to Kamala to wait for some days and to give them inspiration to launch a big attack.

Tudi Gadia :-There is no news. It is heard that the Superintendent of Police is repentant for opening fire at Tudi Gadia it might be false too. The chaprasi was saying that on return from that place he was mentally unhappy, lying with fever . When any officer comes, he says he cannot see him.

Khaira :-By opening firing the police officer has killed four persons on Wednesday. For that, he boasted during his visit to Balasore.

Dhamnagar :-Late news was received that 8 were killed in the firing not 7. The date is forgotten, probably it was given in the previous letter.

Nilgiri :

1. Ajodhya. On Friday at Ajodhya 3 were killed by machine gunning from the air on the mob. They were holding protest meetings and many people had assembled.

2. Berhampur. Hearing that 80 persons were surrounded the Political Agent reached the place and enquired from the people as to why they were creating trouble. The Raja was considering their grievances and they were asked to go away peacefully. As soon as the force was set at liberty the Political Agent ordered the firing, 3 were killed. The people fled away. Again they assembled and on surrounding the place found that the force had fled away.

1. Orpada. There is a force of 100 in this P.S. There has been no trouble.

2. Iswarpur. Attempts were made to hum the police station of this place. For want of favourable weather it could not materialise.

Balasore.

1. Remuna. On Sunday, Sadar-Inspector went to Gudada in Remuna P.S. with an armed force of 20, The incident was that on the 29th of the last month Ramanath Satpathy was arrested and convicted to 3 months' R.I. and fined Rs. 25/-. Par the collection of the fine the local S.I. had deputed 2 constables. They got nothing and attached 2 bullocks. The villagers snatched them away. They requisitioned armed force from the S.P. to realise the fine. The S.P. replied that he would not, at present, be able to send any police help. They should anyhow realise the fine. They were quiet. On Sunday the S.P. and the Inspector had come. At Khaira he ordered to bring the two bullocks any how instead of the fine. On their way to Gudada from Remuna when they were crossing a river, after a distance of 2 miles, conch-shells were blown and 200 people assembled. The Inspector demanded the bullocks and threatened to open fire if they were not given. The S.I. of Remuna asked him not to do it and asked for three days time to realise the fine or to seize the bullocks anyhow. Had there been a delay of 2 or 3 minutes there would have been firing. Yesterday afternoon the Inspector has again gone to Khaira P.S. with an armed force of 20. I am astonished to find that these people are showing themselves to be powerful, by killing the innocent people. They are saying useless things. Really the mind gets restless. The servants or non-servants of the country that fight for the freedom do not resort to killing. They kill when crimes meriting it are committed. But we shall continue the fight. They are killing by care-free firing; we are bearing it. The people know that war means murder and injury. Murder and injury follow the war of Independence. Knowing this, the people are facing death. It pains me to see it and hear it. Such incidents are unknown in history. The doctrine of Mahatma Gandhi is so big that the general people are unable to follow it. We, the Congressmen, are inciting and on our words they are quietly facing the firing. I am writing to every worker to attack unawares. The Inspector was also saying that North Balasore did not rise. Should it rise, it would be difficult to control it. We are determined to make his conclusive trend of thought to be reduced into real truth. The mind gets upset by seeing this. The hand is trembling to write; the heart is full. The courage to stand with patience is lost. Reduced to weakness by seeing and hearing horrided things I shall not have to purchase the ticket to jail for the North Balasore work. I shall have to purchase ticket for the gate of Yama (King of Hell). I am thinking of how to remain in Sadar and to bring the S.P. under watch. Information has come from Cuttack to C.I.D., S.I. that he failed to arrest " District head" Gour Das. Each day he blocked and searched the town area with full force. He is in the town. Such is the foolish staff as cannot be described. After the distribution of the leaflets in Soro and Remuna he ran there suspecting that the machine was there. I laughed a hearty laugh on hearing this. Reward of Rs. 100/-has been offered to arrest Gour Das. After that no report has been received from Balasore. Now I am replying to your letter. I shall inform you who is B.A. to B.O. Up to date the death in Balasore District as a result of firing is as follows Basudebpur 35, Khaira 5, Tudi Gadia 3, Dhamanagar 8, Ajodhya 3, Berhampur 3, total 56. On the 2nd Nanda Babu was brought under arrest from Soro. Information has not been received who was the other man who was arrested with him. He has been arrested for delivering a speech in a meeting 7 remaining copies of the appeal which he distributed to the officers were seized after the house search. In the letter sent by post on the day before yesterday, the B. O. has specially asked you to bring some money from the A. I. C. C. and to bring something by keeping in touch with Calcutta. I am shortly going to Calcutta. On receipt of the address and letter from you (introduction letter) I would come in touch with them and stretch my hands to beg. Really after a week we will have to go on fasting while working. I am informing this with a heavy heart, that nothing could be sent through M. Paid Rs. 2/. only for the journey expenses, Will find out a carrier to send Dak every week, Fix up a date on which he would come so that I shall get the letter from B. O. which he would take away. You please send him on the coming Saturday. He would reach here in the evening and would return on the afternoon of Sunday. I would bring and keep with me letters etc. from B. O. We observe complete hartal in Remuna. Some shops in Balasore were closed and the rest were open. There was no meeting or sitting. The B. O. has now left his previous station to a new station at a distance of 60 miles. I will send your letter to him. I have already informed you about Lunia. Although the Government Communique stated that 7 died yet it did not say that another has died also. The result the long tour of B. O. has not been received. I have told Dukhi about you. You should be a little more careful. See that you are not caught. We have lithographed and distributed appeals up to now, to the students, to the peasants and labourers. Congratulation to the deceased of Basudebpur and to the police brothers! Bulletins asking people to withhold the payment of taxes etc. were printed and distributed. You should also send. I heard that you have a duplicator rotary machine. It is idle. Can you give it to us if it is in good condition. In the address given by me the letter should be posted. The address must be written by a Gujurati. You should not write it. There is a vast difference between our Gujurati and the merchant's Gujurati. They don't write so carefully as we do. You should get it written by some Gujurati or Marwari merchant. You should urgently reply about the machine and Calcutta matter. I have kept your address. More in future. With regards.

Yours B.A

4-10-42

APPENDIX-G

Translation of a letter recovered from Surendra Nata Dwivedy

4-10-42.4a.m.

My DEAR BABAJI,

Yesterday I remained here at the request of Mukunda Babu. At his house. Swamiji, Jagannath Misra and myself discussed about the present firing. Nanda Babu has written a letter that the firing at ERAM was dreadful. About five thounds people your holding a meeting and the police opened fire on them killing over a hundred people.

The people were adamant and were shouting. "Kill all of us.” The police had no ammunion and so sent for some, but then ammunition and reinforcement arrived later on. They then opened fire. Mukunda also states that as a college student could not be found on search his father and mother were shot dead in the village Khaipada. For those incidents Nanda Babu has written to Swamiji and to Lakshmi Narayan Sahu to hold an impartial enquiry. But Swamiji said that such an enquiry cannot be made under the D.I.R. at present.

Hence it has been decided that the Assembly members (Congress Party) will individually write to the Home Department to institute an independent enquiry to ascertain the real truth. I have also been told to do so. What to do?

Swamiji has sent some resolutions to allow the M.L.A. security prisoners for joining the Assembly. But nothing seems to materialise. Khallikote has agreed to cooperate.

It has been a real need to constitute a Relief Committee to give relief to the family members of the deceased persons shot by police firing. I have requested Swamiji on this point He has taken the responsibility. Mukunda Babu is also very active.

Let us see what happens. There will be a statement by the Government in the Assembly. For that, it has been decided on our behalf, to leave the Assembly after making individual statements.

I am going home to-day. I have not received any news. I have heard that there have been many meetings and sittings on the Gandhi-Jayanti day. One M. B. School has gone on strike. More in future .

Yours.

Sd. L. M.

History of the Freedom Movement in Odisha, Vol— IV, Ed., Harekrushna

Mahtab & Ghanasyam Das, Cuttack, 1957, Appendix A to G.

PHOTOGRAPHS